Działania twórcze, innowacyjne i ekspansywne

Zasadnicze znaczenie w koncepcji transgresyjnej człowieka mają, wyróżnione przez J. Kozieleckiego, dwa główne rodzaje transgresji. Do pierwszej z nich autor zaliczył myślenie i czyny twórcze, do drugiej zaś działania ekspansywne. Transgresje te różnią się poziomem kreatywności. Twórcze są najbardziej nią nasycone, natomiast w ekspansywnych jej stopień jest najniższy.

Działania twórcze i innowacyjne są najbardziej specyficznym rodzajem transgresji172. Występują one w każdej epoce historycznej, w każdym kręgu kulturowym i w licznych biografiach jednostek. Ludzie konstruowali i odkrywali nowe struktury i nowe formy już u zarania swojej historii. Homo sapiens - a może lepiej:

homo creator - wyplatał subtelną ceramikę około 25 tysięcy lat p.n.e. Jaskiniowe malarstwo wskazuje, że w tym czasie znane były perkusyjne instrumenty muzyczne.

Wynalazł elementarny system znaków do utrwalania języka mówionego około 4 tysiące lat p.n.e. W następnych epokach liczba transgresji tego typu gwałtownie wzrastała. Warto wspomnieć, że transgresje twórcze podejmują małe dzieci, szczególnie w trakcie zabaw konstrukcyjnych i zajęć plastycznych. Nawet chorzy psychicznie uprawiają pewien rodzaj twórczości. Szczególnie charakterystyczne są szkice, obrazy i rysunki schizofreników, przypominające malarstwo naiwne. Dominują w nich groteskowe wizje, formy magiczne i alegoryczne173.

Jak zauważa autor, w naszych czasach gęstość transgresji twórczych i innowacyjnych jest szczególnie duża. Rozwija się twórczość techniczna i naukowa, powstają nowe instytucje edukacyjne i metody nauczania. Wymyśla się nieznane formy sztuki awangardowej. Projektuje się różne - nie zawsze skuteczne - metody kształcenia własnego „ja”. Sprawcy często posuwają się krok przed sobą w kierunku nieznanego. Tworzą struktury, które wydawały się przeszłym pokoleniom niemożliwe i utopijne. Do tych ostatnich można zaliczyć: teorię względności, rzeczywistość

171 Ibidem, s. 52.

172J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna..., op.cit., s.80.

173 J. Kozielecki, Psychotransgresjonizm..., op.cit., s. 44.

wirtualną czy wyprawę na księżyc. Dzięki kreatywności umysłu nieprawdopodobne stało się czymś realnym174.

Twórczość należy do pojęć naturalnych, dla których charakterystyczne jest to, że są różnie rozumiane i odmiennie interpretowane. W związku z tym pojęcia

„twórczość” nie można jednoznacznie zdefiniować, tak aby to określenie zostało powszechnie zaakceptowane przez uczonych oraz praktyków. Dzieła twórcze są wartościowe, charakteryzują się wysokim stopniem oryginalności i niezwykłości, są nowe i unikatowe, wydają się konieczne, mają na ogół dużą wartość estetyczną.

W wielu przypadkach - najwybitniejsze z nich - mają charakter rewolucyjny, zmieniają społeczeństwo, kulturę i świadomość jednostek oraz grup zorganizowanych. Często gdy człowiek po raz pierwszy styka się z takim dziełem, doznaje silnych uczuć poznawczych: zdziwienia, zaskoczenia, szoku. Jednocześnie mówi: „oczom własnym nie wierzę”, „to niemożliwe”, „to nieprawdopodobne” itd.175.

Twórczość, jak zaznaczono, jest terminem niedookreślonym i wieloznacznym, dlatego też filozofowie i uczeni poświęcili tak wiele czasu, aby znaleźć teoretyczne i operacyjne kryteria twórczości, innowatyki i wyobraźni. J. Kozielecki w swej koncepcji wskazał trzy następujące grupy kryteriów, odgrywające jego zdaniem szczególną rolę:

1. Uczeni próbowali sformułować kryteria twórczości badając strukturę procesu myślenia. Wykryli oni, że proces ten jest nieciągły i często nieświadomy, że pojawia się w nim zjawisko olśnienia i inkubacji, że regulowany jest przez określone reguły heurystyczne. Chociaż nie ulega wątpliwości, że proces myślenia ma wiele specyficznych osobliwości, takie kryterium jest mało użyteczne w praktyce. Jest to kryterium „miękkie”, trudne do zoperacjonalizowania.

2. Uczeni koncentrowali też uwagę na osobie (lub osobowości) człowieka. Próbowali określić, jakie są najbardziej charakterystyczne cechy twórcy. Stanowisko takie reprezentował Guilford. Dzięki badaniom testowym wykazał on, że twórcy charakteryzują się pewną konfiguracją zdolności, takich jak wrażliwość na nowe problemy, oryginalność i niezależność, giętkość myślenia. Kryterium jest bardziej

„twarde”. Formalna analiza biografii czy też testy psychometryczne pozwalają wyodrębnić różne kategorie twórców.

174 Ibidem, s. 45.

175 J. Kozielecki, Społeczeństwo transgresyjne..., op.cit., s. 44 i 53.

3. Podstawą do określenia twórczości był również wytwór (wynik) czynności myślenia, czyli odkrycia naukowe, dzieła literackie czy pomysły kulinarne. Kryterium to jest najbardziej użyteczne. Wytwory myślenia mają w zasadzie charakter materialny i dlatego można je analizować za pomocą obiektywnych (intersubiektywnych) metod. Ponadto jest ono zgodne z normami przyjętymi w społeczeństwie. Wyróżniamy dwa rodzaje kryteriów tego typu: kryterium teoretyczne i kryterium operacyjne. Zgodnie z pierwszym kryterium, twórcze są jedynie te wytwory, które są jednocześnie nowe oraz doniosłe. Pomysł naukowy, literacki czy techniczny może być zatem uznany za twórczy, gdy jest oryginalny, niekonwencjonalny i niereproduktywny. Ponadto musi on być społecznie doniosły.

Musi więc mieć pewną wagę. Kryterium operacyjne natomiast ważne jest dla praktyka i dla badacza eksperymentatora. Pozwala ono jednoznacznie określić jakość produktu myślenia i ma charakter techniczny. Zgodnie z nim twórczy jest ten wytwór, który został uznany za twórczy przez niezależnych obserwatorów, znających daną dziedzinę działalności ludzkiej. Takimi obserwatorami mogą być eksperci lub społeczność uczonych. Opublikowanie artykułu w najlepszym piśmie naukowym wskazuje, że został on oceniony przez recenzentów jako oryginalny i doniosły176.

Zdaniem J. Kozieleckiego kryteria te nie są jednak wystarczające, gdyż dotyczą one przede wszystkim twórczości w wymiarze społecznym. Dlatego też autor prezentuje jeszcze dwa modele twórczości indywidualnej. Mianowicie:

1. Model konfliktowy, zgodnie z którym źródłem twórczości są konflikty motywów, frustracje i wewnętrzne sprzeczności. Odkrywanie i konstruowanie nowych form jest zastępczą metodą rozwiązywania takich konfliktów. W wypadku niezaspokojenia podstawowych potrzeb czy pragnień człowiek kompensuje deficyt wartości, rozwiązując problemy naukowe czy artystyczne. Praca twórcza zapobiega kryzysom egzystencjalnym i przywraca stan psychicznej równowagi.

2. Model spełnienia. Zgodnie z nim twórczość stanowi metodę aktualizacji naturalnych potencji jednostki. Jest rodzajem samospełnienia. Działalność twórcza i innowacyjna są zatem naturalną cechą człowieka. Nie tyle konflikt i frustracja, ale właśnie harmonia wewnętrzna, zaspokojenia elementarnych potrzeb i duży zakres swobody działania sprzyjają twórczości i ekspresji177.

176 J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna..., op.cit., s. 81-83.

177 Ibidem, s. 84-85.

Zdaniem autora powyższe modele są nie tyle konkurencyjne, co komplementarne. Pewne rodzaje twórczości łatwiej jest wyjaśnić za pomocą modelu konfliktowego (dotyczy to na przykład wielu dzieł poetów romantycznych).

Interpretacje innych wytworów stają się bardziej przekonywające w ramach modelu spełnienia (na przykład pewne rodzaje twórczości amatorskiej)178.

J. Kozielecki przywołuje również dwa stanowiska jakie ukształtowały się na temat twórczości jednostek i zbiorowości. Zwolennicy pierwszego z nich - elitarnego - sądzą, że o kreatywności można mówić tylko w odniesieniu do niepospolitych

umysłów, które są zdolne do produkowania dzieł nowych, o najwyższej wartości i oryginalności. Są one - jak powtarzał L. Infeld - „wybrańcami bogów”. Rozwijają struktury społeczne, kulturę, naukę, sztukę czy wizje polityczne. Konstruują sztuczny świat. Zwykli ludzie nie są zdolni do takich dokonań; są jedynie zdolni do nawykowych działań normalnych. Twórczość jest zatem właściwością dychotomiczną i skokową.

Większość współczesnych uczonych i nauczycieli odrzuca to pesymistyczne stanowisko. Przyjmują oni poglądy egalitarne, zgodnie z którymi twórczość jest cechą osoby ludzkiej, cechą ciągłą jak inteligencja, jak poziom lęku, jak pamięć.

Właściwość ta jest stopniowalna: można ją umieścić na skali, zaczynającej się od dzieł wysokiego lotu, a kończącej się wytworami lotu niskiego. Analogia z pomiarem inteligencji czy pamięci jest oczywista. Zatem człowiek to homo creator179.

We współczesnych społeczeństwach dominują transgresje, zwane innowacyjnymi bądź modalnymi. Polegają one na zastosowaniu wiedzy, szczególnie z nauk ścisłych, również - coraz częściej - z biologii, psychologii czy socjologii, do konstruowania wynalazków technicznych, do ulepszania narzędzi diagnostycznych czy do wymyślania nowych wariantów socjotechniki oraz inżynierii społecznej. Można by powiedzieć, że istotą twórczości jest poszukiwanie prawdy, tymczasem innowatorzy czy reformatorzy starają się ją wykorzystać do celów bardziej praktycznych i codziennych180.

Jak zauważa J. Kozielecki, innowacje są najczęściej planowane na mniejszą skalę. Dotyczą jednej dziedziny działalności ludzkiej, jednej firmy, jednej rodziny.

Przykładem ich są ulepszenia konstrukcji samochodu, aparaty do operacji oka,

178 Ibidem, s. 85-86.

179 J. Kozielecki, Społeczeństwo transgresyjne..., op.cit., s. 54.

180 Ibidem, s. 55.

gadżety kuchenne czy nowe metody nauczania języków obcych. Te nowości na ogół zwiększają komfort życia i podnoszą jego jakość, chociaż czasem stają się źródłem ryzyka i stresu181.

O ile wielka twórczość naukowa, literacka czy muzyczna jest głównie dziełem jednostek i małych grup, o tyle transgresje innowacyjne są wytworem zbioru

specjalistów, takich jak zespoły inżynierów, pracujących w przedsiębiorstwach, takich jak instytuty, testujące - na ogół bez powodzenia - nowe metody zwalczania raka, jak rzesze polityków, projektujących reformy gospodarcze. Taki „zbiorowy umysł"

dysponuje większą i bardziej różnorodną wiedzą. Ale jednocześnie jest narażony na liczne zjawiska traumatyczne i dewiacje społeczne182.

Ekspansja natomiast polega przede wszystkim na rozszerzaniu dotychczasowych granic ludzkich osiągnięć, na wkraczaniu do przestrzeni nowej i nieznanej, na łamaniu tabu, na wychodzeniu poza normy społeczne, kulturowe czy psychologiczne, obowiązujące zwyczajowo w danej zbiorowości. W tego typu działaniach nasycenie twórczością jest na ogół małe. Mimo to te transgresje prowadzą często do dzieł nowych i wartościowych, które dynamizują życie społeczne183.

Czynności ekspansywne są różnorodne. Najbardziej znana jest ekspansja materialna, umożliwiająca poszerzenie własnego terytorium czy ciągły wzrost konsumpcji dóbr materialnych. J. Kozielecki wymienia dwa główne typy tych dóbr:

dobra niedyskrecjonalne (konieczne, podstawowe) i dobra dyskrecjonalne (dowolne).

Pierwsze są niezbędne do utrzymania życia jednostki i całego gatunku. Dzięki produktom żywnościowym, pewnemu kwantum energii elektrycznej czy środkom chroniącym własne terytorium - jednostka zaspokaja podstawowe potrzeby organizmu. Dobra dyskrecjonalne natomiast tworzą odrębną klasę wartości materialnych. Należą do nich przedmioty konsumpcyjne trwałe i luksusowe, które nie odgrywają podstawowej roli w procesie przystosowania się (kupno drogiego samochodu nie jest warunkiem przetrwania organizmu). Dzięki formowaniu pragnień sztucznych (contrived wants) i pragnień fałszywych (bogus wants), dzięki kształtowaniu nowych aspiracji i gustów, dążenia do nabywania nowych dóbr trwałych i luksusowych nigdy nie zostaną w pełni spełnione. Ekspansja materialna

181 Ibidem, s. 56.

182 Ibidem, s. 56.

183 Ibidem, s. 56.

polega nie tylko na tym, że człowiek „obrasta w towary”, takie jak samochód czy urządzenia elektroniczne. Może ona również wiązać się z poszerzaniem własnego terytorium, przestrzeni życiowej lub rozwojem przedsiębiorstwa184.

Ludzie podejmują również działania interpersonalne. Pozwalają one zwiększyć kontrolę nad jednostkami i grupami społecznymi, umożliwiają także wzrost altruizmu.

Nazywa się je ekspansją interpersonalną. Jednym z jej najważniejszych rodzajów jest dążenie do poszerzenia władzy osobistej. Działania te J. Kozielecki nazywa transgresją kratyczną (od greckiego kratos - władza, siła)185. To zespół dążeń człowieka do wywierania wpływu na jednostki i grupy za pomocą środków władzy, takich jak przymus i przywileje, wzmocnienia negatywne i pozytywne, to narzucanie zbiorowości swojej woli186. Autor koncepcji transgresyjnej człowieka, zwraca uwagę, że forma transgresji kratycznej zależy od rodzaju motywacji sprawcy.

1) Ludzie o silnej motywacji egocentrycznej dążą do dominacji nad jednostkami i grupami społecznymi. Uważają oni, że życie jest grą o sumie zerowej i wygrana jednych oznacza przegraną innych. W walce o władzę stosują wszystkie dopuszczalne środki, łącznie z manipulacją, hipokryzją i przymusem. Traktują innych jak pionki na szachownicy.

2) Motywacja do władzy może być też bardziej uspołeczniona, a nawet - allocentryczna. Ludzie o silnej motywacji tego typu nie dążą tyle do dominacji i siły, ile starają się realizować wspólne cele gospodarcze, społeczne i polityczne.

Uważają, że ich rola jako przywódców, kierowników czy organizatorów sprowadza się do pobudzania ludzi do skutecznego wykonywania zadań instytucji lub zbiorowości, do wyzwalania ich inicjatywy i wytrwałości. Traktują podwładnych podmiotowo i rzadko uciekają się do środków przymusu. Można przypuszczać, że ludzie, których motywacja jest bardziej uspołeczniona, nie dążą do ekspansji władzy tak silnie i nie podejmują transgresji kratycznych tak często, jak ludzie o bardziej egocentrycznej motywacji. Dla tych pierwszych bowiem granice władzy wyznaczają potrzeby społeczne, a nie własne aspiracje. Jeśli są przekonani, że dalsze rozszerzanie wpływów osobistych szkodziłoby celom instytucji lub społeczeństwa, rezygnują z prób pomnażania kontroli nad innymi. Dotychczasowe osiągnięcia dają im satysfakcję.

184 J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna..., op.cit., s. 61-65.

185 Ibidem, s. 65.

186 J. Kozielecki, Człowiek wielowymiarowy, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1998, s. 70.

3) Innym rodzajem ekspansji interpersonalnej są działania, których celem jest rozszerzanie czynności altruistycznych i afiliacyjnych. Podejmując je ludzie kierują się przede wszystkim dobrem wspólnym. Poświęcają własne zdrowie, bezpieczeństwo osobiste i karierę dla dobra innych jednostek. Motywacja tego typu zmienia strukturę transgresji. O ile motywacja egoistyczna prowadziła często do działań destrukcyjnych, wywołujących cierpienie ludzi, o tyle motywacja altruistyczna stymuluje wybór działań bardziej konstruktywnych, bardziej prometejskich. Człowiek kierowany przez te siły tworzy technikę służącą wspólnym interesom, rozwija instytucje oświatowe i terapeutyczne, poszerza czynności opiekuńcze i spolegliwe187.

Wreszcie duże znaczenie ma ekspansja symboliczna (intelektualna). Dzięki niej człowiek poszerza dotychczasową wiedzę o świecie fizycznym, społecznym, 0 kulturze i o własnej osobowości. Rozwija indywidualne doświadczenie188.

Często, jak przyznaje autor, zaliczenie określanego działania transgresyjnego do jednej z trzech wyróżnionych grup nie jest łatwe. Przekraczanie dotychczasowych osiągnięć i doświadczeń, takie jak reforma gospodarcza czy edukacyjna, jak tworzenie sieci usług medycznych czy unowocześnianie sposobu zarządzania, może być nowością czysto ekspansywną, może jednak również zawierać elementy innowacji, a nawet - twórczości. Aby stwierdzić, do którego z tych trzech typów należy zaliczyć określony wyczyn człowieka, trzeba najpierw dokładnie go zbadać.

W każdym razie zarysowany podział ma znaczenie heurystyczne189.