Mechanizm funkcjonowania potrzeby osiągnięć

Potrzeba osiągnięć wyraża się w stawianiu sobie samemu (lub przyjmowaniu od otoczenia) standardów doskonałości, chęci osiągania i przekraczania tych standardów, w odczuwaniu dumy w razie ich osiągnięcia, a wstydu w przypadku nieosiągnięcia. Przejawem potrzeby osiągnięć jest pragnienie (motyw) sukcesu115.

Cechą charakterystyczną, odróżniającą ten motyw od innych, stanowi fakt, że dla człowieka, który odczuwa pragnienie sukcesu, sukces ważny jest sam przez się.

Znaczy to, że może on podejmować działania, które nie przynoszą mu żadnych innych realnych wartości poza osiągnięciem sukcesu116.

Bardzo często sukcesem bywa prześcignięcie innych. W tym przypadku porównuje się własne osiągnięcia z osiągnięciami tych, którzy pracowali w podobnych warunkach: uczeń z innymi uczniami w tej samej klasie, myśliwy z innymi myśliwymi, nauczyciel z innymi nauczycielami, kierowca z innymi kierowcami itp. Niemal każda dziedzina działalności ludzkiej dysponuje swoistą

„drabiną sukcesu”: dla uczniów sukces mierzony jest za pomocą ocen szkolnych; dla nauczyciela - liczbą promowanych uczniów, liczbą uczniów, którzy dostali się na wyższe uczelnie, ocenami władz szkolnych; dla prywatnego przedsiębiorcy - ilością zarobionych pieniędzy. „Drabina sukcesu” występuje nie tylko w formach specyficznych, charakterystycznych dla określonego zawodu czy typu działalności, ale ma również formy ogólne wspólne dla ludzi określonej kultury, światopoglądu i ideologii117.

Pragnienie sukcesu jest jednym z silniejszych motywów ludzkiej działalności.

Jest to mechanizm „samopobudzający” do ciągłego pięcia się w górę i rywalizowania - z innymi lub z samym sobą.

Mechanizm ten, jeśli był dostatecznie wcześnie i dość energicznie tworzony, staje się przemożną siłą, która czasami potrafi całkowicie owładnąć człowiekiem i podporządkować wszelkie inne potrzeby116.

Motywacja osiągnięć łączy się z dążeniem do podnoszenia samooceny.

Osobnik pragnący posiadać pozytywną samoocenę dąży do osiągania sukcesów

115 J. Reykowski, Z zagadnień..., op.cit., s. 185.

116 Ibidem, s. 31.

117 Ibidem, s. 32.

118 Ibidem, s. 186.

w działaniu, stara się natomiast unikać niepowodzeń mogących powodować obniżenie samooceny119.

Warto w tym miejscu odnieść się raz jeszcze do teorii motywacji osiągnięć J. W. Atkinsona. Wyróżnił on dwa zasadnicze procesy motywacyjne: motywację osiągnięć (achievement motivation) oraz motywację unikania (avoidance motivation).

Motywacja osiągnięć, w ujęciu Atkinsona, to „tendencja do podejmowania działalności przewidywanej jako prowadzącej do sukcesu”; motywacja unikania natomiast to „tendencja unikania podejmowania aktywności, która jest oczekiwana jako prowadząca do niepowodzenia”120.

Osoby wykazujące silną motywację osiągnięć przejawiają postawy realistyczne, wybierają zadania o średnim stopniu trudności, gdzie prawdopodobieństwo sukcesu wynosi około 50%. Osoby takie wykazują niski poziom lęku przed niepowodzeniem.

Wytrwale dążą do celu, przejawiają pewność siebie, są przeświadczone o możliwości uzyskania sukcesu, nie podejmują działania wtedy, gdy jest ono zbyt ryzykowne.

Natomiast osoby działające pod wpływem motywacji unikania wybierają zadania bardzo łatwe lub bardzo trudne. Przy zadaniach bardzo łatwych sukces jest prawie pewny, co chroni przed obawą o jego wynik. Przy zadaniach bardzo trudnych, gdzie prawdopodobieństwo niepowodzenia jest duże, można usprawiedliwić je trudnością zadania. Osoby przejawiające dominującą motywację unikania wykazują lęk przed niepowodzeniem121.

Omówione założenia teoretyczne dotyczące motywacji osiągnięć i unikania zostały potwierdzone wynikami badań przeprowadzonymi między innymi przez, wspomnianego już, J. W Atkinsona.

Autor i jego współpracownik George Litwin, za pomocą specjalnie przygotowanego testu wyodrębnili spośród kilkudziesięcioosobowej grupy studentów dwie podgrupy: osoby o silnym pragnieniu sukcesu (A) i o słabym pragnieniu sukcesu

(B

Osoby w ten sposób dobrane poddano różnym badaniom. W jednym z badań wykorzystano odbywający się pisemny egzamin; obliczono ilość czasu spędzonego

119 Z. Skomy, Pojęcie aspiracji oraz mechanizmy ich funkcjonowania [w:] Mechanizmy funkcjonowania aspiracji. Prace Psychologiczne XIII pod red. Z. Skomego, Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1980, s. 19.

120 Ibidem, s. 19.

121 Ibidem, s. 19-20.

122 Autorzy opracowali specjalny wskaźnik, na podstawie którego każdej z badanych osób można przypisać wartość liczbową charakteryzującą intensywność występującego u niej pragnienia sukcesu. Zob.:J. Reykowski, Z zagadnień..., op.cit., s. 33.

przez badanych studentów nad wykonywaniem zadania egzaminacyjnego oraz uwzględniono wyniki osiągnięte na egzaminie. Okazało się, że grupa A pracowała nad zadaniem egzaminacyjnym o 11 minut dłużej niż osoby z grupy B. Ponadto wyniki egzaminu były lepsze w grupie A. 64% osób z tej grupy uzyskało rezultat lepszy niż osiągnęła go połowa egzaminowanej grupy. Natomiast analogicznie wysoki rezultat osiągnęło tylko 32% osób z grupy B123.

Te i podobne badania dowodzą, że człowiek, u którego występuje silne pragnienie sukcesu, jest w stanie dłużej pracować nad zadaniem niż człowiek o słabym pragnieniu sukcesu. Tę zdolność do dłuższej pracy można lepiej zrozumieć, pamiętając, że pragnienia działają jako zasada wyboru. Znaczy to, że na przykład stojąc przed alternatywą: „Sprawdzić jeszcze raz zrobione zadanie czy oddać je bez sprawdzenia” - człowiek o wysokim pragnieniu sukcesu będzie wybierał raczej pierwszą możliwość124.

Pragnienie o bardzo dużej sile sprawia, że człowiek staje się zdolny do podejmowania działań wymagających pokonania wielkich oporów wewnętrznych (czyli pokonania motywów ujemnych o dużym natężeniu). Takie pragnienie w sposób

„bezwzględny” wyłącza inne, niezgodne z nim kierunki działań. Natomiast ludzie o bardzo słabych motywach zachowują się biernie, „bezwładnie”. Z trudem wykonują zwykłe czynności dnia codziennego, a poważniejsze przedsięwzięcia życiowe są dla nich niewykonalne125.

Wyniki wieloletnich badań nad motywacją osiągnięć pozwalają ustalić pewne prawa, które jej dotyczą. A mianowicie osoby, u których dominuje motywacja dążenia do sukcesu:

- preferują zadania o średniej trudności,

- wykazują większą wytrwałość w pracy nad zadaniem związanym z osiągnięciem, - wykazują większą skuteczność wykonania,

- wykazują niski poziom lęku przed niepowodzeniem, - są bardziej wytrwałe przy zadaniach nierozwiązywalnych,

- podnoszą poziom aspiracji po osiągnięciu sukcesu (ale obniżają go po porażce), - mają bardziej realistyczne aspiracje zawodowe,

123 J. Reykowski, Z zagadnień.. op.cit., s. 33-34.

124 Ibidem, s. 34.

125 Ibidem, s. 34-35.

- częściej przemieszczają się w hierarchii ról zawodowych126.

Reasumując dotychczasowe rozważania dotyczące potrzeb człowieka można stwierdzić, iż trudne jest ustalenie jednoznacznej definicji tego terminu. Trudno także uzgodnić jedną, ogólną ich klasyfikację. Potrzeby są przedmiotem zainteresowania wielu dziedzin nauki: psychologii, socjologii, pedagogiki, fizjologii, medycyny, filozofii czy ekonomii. Każda z tych nauk posługuje się własną aparaturą badawczą i analizuje potrzeby z innego punktu widzenia.

Mimo różnorodnych ujęć, nomenklatury potrzeb, w literaturze przedmiotu termin ten najczęściej określa się jako przeżywanie braku dóbr materialnych lub niematerialnych, których posiadanie jest warunkiem życia lub przynajmniej zadowolenia z niego, albo też, że jest to brak czegoś, co wprowadza organizm w niepożądany stan i stanowi motyw działań zmierzających do zmiany tego stanu, ukierunkowujący nasze zachowanie127.

Odnosząc się do prób klasyfikacji potrzeb można wyodrębnić najogólniejszy ich podział na: biologiczne, społeczne i kulturalne. Przy czym nawet tak ogólne podziały budzą zastrzeżenia: potrzeby biologiczne i społeczne (czy psychiczne) wzajemnie się warunkują. Sposób przejawiania się, jak również „apetyt” potrzeb biologicznych zależy między innymi od otoczenia społecznego. Z drugiej strony potrzeby psychiczne są słabe lub silne, spokojne lub gwałtowne nie tylko na skutek kształtującego je działania otoczenia, ale także na skutek psychofizycznych konstytucji - chemii gruczołów, które predysponują jednych do nikłego przeżywania wszystkich potrzeb, a innych do intensywnego. Słowem, nie potrafimy wykreślić linii podziału między procesami fizjologicznymi i psychicznymi128.

W niniejszej dysertacji wśród całej palety potrzeb szczególną uwagę zwróciłam na potrzebę osiągnięć. Mówimy o niej wtedy, gdy człowiek dąży do sukcesu jako do wartości autotelicznej (czyli wartości „samej w sobie”). Zaspokojenie tych dążeń rodzi satysfakcję i wywołuje dumę, zwiększa poczucie osobistego bezpieczeństwa, scala indywidualną osobowość i pozwala optymistycznie patrzeć na świat, nadaje wreszcie sens życiu129.

W dalszej części pracy zaprezentuję wyniki badań, które ukażą jaki jest poziom motywacji osiągnięć częstochowianek - kobiet w przedziale wiekowym 24-29 lat.

126 H. Gasiul, Teorie..., op.cit., s. 348.

127 J. Skorupska-Sobańska, Potrzeby nastolatków..., op.cit., s. 12.

128 S. Garczyński, Potrzeby psychiczne..., op.cit., s. 8.

129 J. Kozielecki, Człowiek wielowymiarowy..., op.cit., s. 52.

ROZDZIAŁ II

Homo transgressivus - koncepcja transgresyjna człowieka