Definiowanie pojęć prawnych a polskie zasady techniki

Definiowanie pojęć prawnych w systemie prawa związane jest z tech-niką prawodawczą, która „zajmuje się sposobami sformułowania tekstów prawnych”128, oraz z warstwą językową systemu prawa, która dla tech-niki prawodawczej jest jednym z najobszerniejszych i najdonioślejszych zagadnień129.

128 J. Wróblewski, Zasady tworzenia prawa, Warszawa 1989, s. 134.

Technika prawodawcza jako proces oparta jest na wielu dyrektywach, „które traktować można jako część dyrektyw racjonalnego tworzenia prawa”130. Dyrektywami tymi są: dyrektywa adresata, dyrektywa języka, dyrektywa zakresu regulacji, dyrektywa systematyki, dyrektywa trwa-łości regulacji oraz dyrektywa uzasadnienia131. Prawodawca przez defi-niowanie pojęć prawnych realizuje w określony sposób poszczególne dyrektywy racjonalnego tworzenia prawa.

W literaturze przedmiotu postuluje się, że „sformułowanie tekstu aktu prawnego powinno być w optymalnym stopniu zrozumiałe dla jego adresatów”132. Definicje legalne realizują tę dyrektywę, ponieważ stano-wią narzędzie do wyjaśnienia tekstu prawnego jego adresatom (odbior-com)133. Wyrazem tego jest regulacja § 146 pkt 3 ZTP, gdzie wskazane jest, iż formułuje się definicję legalną w przypadku, gdy znaczenie da-nego pojęcia nie jest powszechnie zrozumiałe.

Z dyrektywami językowymi związana jest m.in. dyrektywa jedno-litości terminologicznej oraz dyrektywa jednoznaczności. Teoretyczny model dyrektywy jednolitości terminologicznej oznacza, że „terminolo-gia danego aktu prawnego powinna uwzględniać co najmniej termino-logię dziedziny prawa, do której dany akty prawny należy”134. W § 9 ZTP dyrektywa ta ma swoje normatywne odzwierciedlenie, wskazując, że „w ustawie należy posługiwać się określeniami, które zostały użyte w usta-wie podstawowej dla danej dziedziny spraw, w szczególności w ustausta-wie określanej jako «kodeks» lub «prawo»”135. Dopełnieniem dyrektywy jednolitości terminologicznej jest dyrektywa jednoznaczności, zgodnie

130 Ibidem.

131 Ibidem.

132 Ibidem, s. 137.

133 A. Bielska-Brodziak, Interpretacja tekstu prawnego…, s. 43.

134 J. Wróblewski, Zasady tworzenia prawa..., s. 140.

135 W literaturze przedmiotu wskazuje się, że „zasada wyrażona w § 9 ZTP jest kolejnym elementem tzw. zasady konsekwencji terminologicznej” – G. Wierczyński, Redagowanie

z którą136: „tych samym terminów należy używać zawsze w tym samym znaczeniu” oraz „nie należy posługiwać się synonimami” i „należy uni-kać terminów wieloznacznych”. W literaturze przedmiotu podkreśla się postulat, zgodnie z którym „tekst prawny winien być jednoznaczny i za-razem zrozumiały, w szczególności występujące w nim nazwy muszą być jednoznaczne, tzn. każda z występujących nazw winna mieć niebu-dzącą wątpliwości interpretacyjnych treść”137. Odzwierciedleniem tego postulatu jest § 10 ZTP, w którym jest stwierdzone, że „do oznaczenia jednakowych pojęć używa się jednakowych określeń, a różnych pojęć nie oznacza się tymi samymi określeniami”. Reasumując, dyrektywy wskazane w § 9 oraz § 10 ZTP są elementami zasady konsekwencji ter-minologicznej138, która wiąże się z definicjami legalnymi.

Istotnym warunkiem zachowania jednoznaczności tekstu prawnego jest ograniczenie pojęć nieostrych oraz eliminacja z jego treści pojęć wieloznacznych. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że „zarówno wieloznaczność, jak i nieostrość nazwy stanowią istotny powód do zbu-dowania definicji nazwy występującej w tekście”139. W § 146 pkt 1 i 2 ZTP wskazane jest, że formułuje się definicje legalne w przypadku, gdy dane pojęcie jest wieloznaczne albo jest nieostre, a jest pożądane ogra-niczenie jego nieostrości.

Zgodnie z § 147 ZTP w przypadku, gdy w danym akcie normatywnym ustawodawca ustalił znaczenie danego określenia w drodze definicji legalnej, to w obrębie tego aktu normatywnego zakazane jest posługiwanie się zde-finiowanym pojęciem w innym znaczeniu. W przypadku, gdy redaktor tekstu normatywnego nie może zachować tej zasady, to powinien po pierw-sze, expressis verbis wskazać inne znaczenie danego pojęcia oraz po drugie, precyzyjnie określić zakres posługiwania się tym pojęciem w innym

136 J. Wróblewski, Zasady tworzenia prawa…, s. 140.

137 A. Malinowski, Polski tekst prawny. Opracowanie treściowe i redakcyjne, Warszawa 2012, s. 51.

138 G. Wierczyński, Redagowanie i ogłaszanie..., s. 103.

znaczeniu. Natomiast w § 148 ZTP uregulowany jest przypadek, kiedy na-leży odstąpić od zasady wskazanej w § 9 ZTP140. Istotną wskazówką dla dyrektyw językowych jest § 149 ZTP, który normuje zakaz formułowania definicji ustalających znaczenia określeń ustawowych w aktach normatyw-nych niższych rangą, w szczególności w akcie wykonawczym nie formułu-je się definicji, które ustalałyby znaczenia pojęć użytych w ustawie upoważ-niającej. Regulacja ta wskazuje, że ewentualne zmiany terminologiczne w ustawach nie mogą być wprowadzane przy użyciu definicji legalnych zawartych w aktach normatywnych hierarchicznie niższego stopnia.

W związku z dyrektywami językowymi redaktor tekstu prawnego, gdy tworzy dany akt normatywny i ma zamiar użyć określonego pojęcia prawnego, musi po pierwsze, zastanowić się, czy pojęcie to jest pojęciem wieloznacznym lub nieostrym. Po drugie, w przypadku stwierdzenia, że używane pojęcie jest pojęciem wieloznacznym lub nieostrym, może on w dwojaki sposób dokonać dookreślenia tego zwrotu przez: a) stworzenie własnej definicji na potrzeby danego aktu normatywnego, b) odwołanie się do istniejącej już definicji legalnej. Zabieg ten ma na celu zwiększenie precyzji oraz komunikatywność tekstu, tzn. akt normatywny docelowo ma być zgodny z dyrektywami językowymi oraz dyrektywą adresata.

Prawodawca, tworząc akty normatywne przez definicje pojęć praw-nych, realizuje również dyrektywy zakresu regulacji aktu prawnego, które „oparte są na założeniu, że z punktu widzenia funkcjonowania prawa korzystne jest, by akt prawny wyczerpująco i jednolicie regulował jakiś typ stosunków społecznych przez wyznaczenie wzorów powinnego zachowania się”141. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że dany akt normatywny 140 § 148 ZTP. Jeżeli w ustawie zachodzi wyjątkowo potrzeba odstąpienia od znaczenia danego określenia ustalonego w ustawie określanej jako „kodeks” lub „prawo” lub innej ustawie podstawowej dla danej dziedziny spraw, wyraźnie podaje się inne znaczenie tego określenia i zakres jego odniesienia, używając zwrotu: „w rozumieniu niniejszej ustawy określenie … oznacza …” albo zwrotu: „ilekroć w niniejszej ustawie jest mowa o … nale-ży przez to rozumieć …”.

jest scharakteryzowany przez swój przedmiot regulacji (typ regulowanych stosunków społecznych)142. W związku z tym prawodawca powinien tak dobierać terminologię aktu normatywnego, aby mógł on zrealizować te dyrektywy. Dlatego zgodnie z § 146 pkt 4 ZTP prawodawca ma możliwość sformułowania definicji legalnej w momencie pojawienia się potrzeby usta-lenia nowego znaczenia danego pojęcia ze względu na dziedzinę regulowa-nych spraw. Możliwość ta zachodzi w sytuacji, gdy pojęcie ma określone powszechnie znaczenie oraz takiego znaczenia nie ma, jednak dla objęcia przedmiotem regulacji konkretnego aktu normatywnego w sposób wyczer-pujący to dane pojęcie powinno zostać zdefiniowane.

Konsekwencją tworzenia definicji legalnych jest realizacja dyrek-tywy systematyki danego aktu prawnego. Dyrektywa ta wskazuje przede wszystkim na wymóg zwięzłości tekstu określonego aktu normatywne-go143. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że definicje legalne przy-czyniają się do skrótowości tekstu prawnego, gdyż zamiast całego wy-rażenia, które opisuje dane pojęcie w treści normatywnej, redaktor posługuje się wyłącznie definiendum – co do zasady jednowyrazowa nazwa144. Ponadto, za pomocą definicji legalnych realizowany jest postu-lat tworzenia aktu prawnego o wewnętrznej systematyce, która powinna być oparta na poprawnym podziale przepisów prawa145.

W § 150 ZTP uregulowano sposób oraz zasady umieszczania de-finicji legalnych w treści danego aktu normatywnego. Zgodnie z tym definicja legalna jest zamieszczana przez redaktora tekstu prawnego „w miejscu adekwatnym do jej oddziaływania”146, którym są przepisy ogólne danego aktu normatywnego, przepisy ogólne określonej jednost-ki systematyzacyjnej, bezpośrednie sąsiedztwo zespołu przepisów oraz

142 Ibidem.

143 Ibidem, s. 142.

144 A. Malinowski, Polski tekst prawny…, Warszawa 2012, s. 55.

145 J. Wróblewski, Zasady tworzenia prawa…, s. 143.

wydzielony fragment przepisów ogólnych ustawy, oznaczając ten frag-ment nazwą „Objaśnienia określeń ustawowych”.

Zgodnie z § 150 ZTP legislator może zamieścić definicję pojęcia w przepisach ogólnych aktu normatywnego albo w przepisach ogólnych danej jednostki systematyzacyjnej – w przypadku przepisów szczególnych (ust. 1 § 150 ZTP). Natomiast w przypadku, gdy dana definicja pojęcia prawnego ma być używana tylko w obrębie zespołu przepisów, wówczas redaktor tekstu prawnego zamieszcza tę definicję w bezpośrednim są-siedztwie tych przepisów (ust. 2 § 150 ZTP).

Istotne jest, że w przypadku, gdy dana ustawa zawiera wiele po-wtarzających się określeń wymagających zdefiniowania, ich definicje można zamieścić w wydzielonym fragmencie przepisów ogólnych usta-wy, oznaczając ten fragment nazwą „Objaśnienia określeń ustawowych” (ust. 3 § 150 ZTP)147. Tak umiejscowione definicje są definicjami słow-nikowymi. „Swego rodzaju definicją «słownikową» jest definicja w for-mie agregatu”148. Są one zbudowane z jednego zdania149. Gdy ustawo-dawca ma na celu wyjaśnienie danego pojęcia na potrzeby konkretnej części aktu normatywnego, najczęściej stosuje definicje nawiasowe150. Warte podkreślenia jest, że definicje przez postulaty (aksjomatyczne) najczęściej umieszczone są w przepisach szczególnych. Tego rodzaju definicje z reguły nie są zawarte w „słownikach” danych aktów norma-tywnych, gdyż definicje aksjomatyczne są rozproszone w różnych prze-pisach szczegółowych151.

147 Warto wskazać, że rozwiązanie to ustawodawca w ust. 3 § 150 ZTP przewidział wyłącznie dla ustaw. Jednak w literaturze przedmiotu wprost wskazuje się, że regulację § 150 powinno się stosować do wszystkich aktów normatywnych (por. G. Wierczyński,

Komentarz do rozporządzenia w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”, [w:] idem, Re-dagowanie i ogłaszanie aktów normatywnych. Komentarz, Warszawa 2016, s. 768).

148 A. Malinowski, Polski tekst prawny. Opracowanie treściowe i redakcyjne. Wybrane

wskazania logiczno-językowe, Warszawa 2011, LEX nr 369256990. 149 M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady…, s. 211.

150 A. Malinowski, Polski tekst prawny…, 2011, s 165.

Umiejscowienie definicji danego pojęcia prawnego w akcie norma-tywnym wpływa na zastosowanie wykładni systemowej. Osoba dokonu-jąca interpretacji danego tekstu prawnego za pomocą wykładni systemowej bierze pod uwagę, po pierwsze, miejsce danej jednostki w systematyce zewnętrznej, czyli umiejscowienie danej regulacji w systemie prawnym. Po drugie, interpretator powinien przeanalizować systematykę wewnętrz-ną danego aktu normatywnego, czyli ustalić, czy dana definicja pojęcia prawnego dotyczy całego aktu czy konkretnej części szczególnej152. Sto-sując wykładnię systemową wewnętrzną, interpretator tekstu prawnego szuka sensu poszczególnych pojęć prawnych zawartych w danym akcie normatywnym na tle całości jego konstrukcji „przy przyjęciu, że granicą wykładni jest to, co prawodawca jako elementy konstrukcyjne zastosował w akcie prawnym”153.

Redaktor tekstu prawnego przez definicje legalne również może zre-alizować dyrektywę trwałości regulacji prawnej, która wskazuje, że: „Prze-pisy prawne winny być tak sformułowane, by nie wymagały zmiany wsku-tek niedostosowania do konwsku-tekstów funkcjonalnych przez dostatecznie długi okres czasu, przy czym ich wykładnia nie wykraczałaby poza ramy dozwolone przez akceptowane normatywne ideologie lub teorie wykładni”154. Innymi słowy, akt normatywny powinien podążać za zmieniającą się rze-czywistością, ale jednocześnie nie powinien być permanentnie wany. Dlatego od definicji legalnych może zależeć częstotliwość nowelizo-wania danych instytucji prawa w celu ich dostosonowelizo-wania do rzeczywistości. Zbyt duża kazuistyka w treściach definicji legalnych może powodować, że w krótkim czasie nie będą one zgodne z rzeczywistością pozaprawną155, przez co taka regulacja może charakteryzować się usztywnieniem.

152 Szerzej o wykładni systemowej: Z. Pulka, Wykładnia systemowa, [w:] Wprowadzenie

do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, red. A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S.

Kaźmier-czyk, Z. Pulka, Warszawa 2010, s. 294–296.

153 R. Mastalski, Stosowanie prawa podatkowego, Warszawa 2008, s. 89.

154 J. Wróblewski, Zasady tworzenia prawa…, s. 144.

3.2.2. Definiowanie pojęć prawnych zgodnie z unijnymi