3. Tworzenie definicji pojęć prawnych w aktach normatywnych
3.5. Rodzaje definicji pojęć prawnych w aktach normatywnych
3.5.1. Podział definicji
W literaturze przedmiotu wskazuje się na istnienie licznych podzia-łów definicji na poszczególne ich rodzaje297. W systemie prawa można wyróżnić następujące rodzaje definicji legalnych: 1) realne oraz nominal-ne; 2) sprawozdawcze i projektujące; 3) równościowe oraz nierównościowe298. Rodzaje te istnieją w większości gałęzi prawa, jednak wyjątkiem jest pra-wo podatkowe, w którym można wyróżnić dodatkopra-wo definicje legalne mające swoje źródło w unijnych rozporządzeniach oraz w preambułach dyrektyw i częściowo lub całościowo przetransponowane z treści dyrek-tyw299 – jest to rezultat silnego związku prawa podatkowego z prawem UE. Niezależnie jednak od rodzaju definicji legalnej, jaka jest zawarta w danym akcie normatywnym, musi ona spełniać określone kryteria poprawności. Definicje powinny po pierwsze, określać „znaczenie defi-niowanego wyrazu lub wyrażenia oraz po drugie, wskazywać tylko istot-ne właściwości desygnatów definiowaistot-nej nazwy”300. W literaturze przed-miotu wskazuje się na dwa charakterystyczne dla definicji legalnych błędy w ich formułowaniu: ignotum per ignotum (nieznane przez niezna-ne) oraz circulus in definiendo (błędne koło bezpośrednie lub pośrednie)301.
3.5.2. Definicje realne i nominalne
W literaturze przedmiotu302 wskazuje się, że słowo „definicja” nie ma jednego znaczenia – jest to definicja realna albo nominalna. Istotne 297 W naukach ekonomicznych również wskazuje się na mnogość metod dokonywania podziałów definicji w tej nauce (zob. J. Chodorowski, op. cit., s. 25).
298 „Zasadniczo każdy z wyodrębnionych jej rodzajów jest inny od pozostałych pod pewnym względem” – A. Malinowski, Redagowanie tekstu prawnego…, s. 49.
299 Szerzej o tego rodzaju definicjach zobacz rozdział II.
300 A. Malinowski, Polski język prawny…, s. 155.
301 Ibidem, s. 155–156.
jest to, że definicje realna i nominalna nie są pojęciami synonimicznymi. Przez definicję realną redaktor tekstu prawnego podaje charakterystykę danego przedmiotu (przedmiotów)303, która powinna precyzyjnie określać istotę definiowanych przedmiotów, „aby można było na jej podstawie wnioskować o możliwie wszystkich uznawanych za ważne cechach tych przedmiotów”304.
Definicja nominalna nie określa natomiast cech charakterystycznych danego przedmiotu, a jedynie redaktor, posługując się tym rodzajem definicji, podaje wyłącznie informację o znaczeniu definiowanego poję-cia. Definicja nominalna „bezpośrednio określa, jak w danym języku równoznacznie można zastępować pewien wyraz czy wyrazy słowami znanymi już co do znaczenia osobie, na użytek której podajemy tę defi-nicję”305. Charakterystyczną cechą budowy tej definicji jest posłużenie się przez redaktora tekstu prawnego formą łącznika definicyjnego „zna-czy tyle co” lub „należy rozmieć jako”306.
3.5.3. Definicje sprawozdawcze i projektujące
Kolejną klasyfikacją jest podział definicji na sprawozdawcze i pro-jektujące – gdy definicje legalne są definicjami nominalnymi, to są one albo definicjami sprawozdawczymi, albo projektującymi307. Odróżnia je od siebie ich cel, jaki realizują. Definicja sprawozdawcza jest stosowana, gdy redaktor chce wskazać, jakie znaczenie ma lub miało definiowane pojęcie w określonym języku308. Natomiast definicja projektująca ma na celu określenie znaczenia danego pojęcia na przyszłość. W obrębie defi-nicji projektujących wyróżnia się definicję konstrukcyjną oraz regulującą309.
303 Idem, Problemy podstawowe prawoznawstwa…, s. 309.
304 Idem, Logika praktyczna…, s. 44.
305 Ibidem, s. 45.
306 Ibidem.
307 Idem, Problemy podstawowe prawoznawstwa…, s. 310.
308 Idem, Logika praktyczna…, s. 46.
Definicja projektująca stanowi definicję konstrukcyjną, gdy ustala zna-czenie danego pojęcia na przyszłość, jednak w oderwaniu od znaczenia, jakie przedtem to pojęcie miało w poprzednim, nieobowiązującym akcie normatywnym.
Definicja projektująca natomiast jest definicją regulującą, gdy rów-nież ustala nowe znaczenie dla danego pojęcia, jednak w przeciwieństwie do definicji konstrukcyjnej nie jest oderwana od znaczenia, jakie przed-tem to pojęcie posiadało.
3.5.4. Definicje równościowe i nierównościowe
Następną grupą definicji są definicje równościowe oraz nierówno-ściowe. Poszczególne definicje z tej grupy odróżnia od siebie ich budowa. Na budowę definicji równościowych składają się trzy części310. Pierwsza to definiendum. Jest to część definicji, w której znajduje się pojęcie defi-niowane. Drugą częścią jest zwrot, który wskazuje, że pojęcie definio-wane ma takie znaczenie jak trzecia część definicji, czyli definiens (część definiująca).
Rozróżnia się dwa rodzaje definicji równościowej – klasyczną i nie-klasyczną311. Pierwsza z nich charakteryzuje się tym, że należy „definio-wać daną nazwę A przez porównanie jej zakresu z zakresem jakiejś ogólniejszej nazwy B (genus – rodzaj, do którego należy gatunek przed-miotów oznaczonych nazwą A), ograniczonym przez dodanie cech C, zwężających należycie ten szerszy zakres (C – differentia specifica – różnica gatunkowa)”312. Nieklasyczna jest natomiast definicja, która cha-rakteryzuje się wskazaniem zakresów nazw, określających zakres defi-niowanego pojęcia.
Definicję równościową zarówno w ujęciu klasycznym i nieklasycz-nym można określić w stylizacji słownikowej, semantycznej oraz
310 A. Malinowski, Redagowanie tekstu prawnego…, s. 49.
311 M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady…, 2010, s. 206–208.
przedmiotowej. Stylizacja słownikowa polega na wskazaniu, że definio-wane pojęcie ma takie samo znaczenie, jak inne pojęcie. Budowa tej definicji polega na tym, że definiendum oraz definiens są w supozycji materialnej313. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że „przy tej sty-lizacji nie ma wątpliwości co do definicyjnego charakteru wypowiedzi (wyraźnie jest to wypowiedź mówiąca o znaczeniu zwrotu definiowa-nego), ale jest to forma wysłowienia nieco sztuczna”314.
Definicja równościowa może również być w stylizacji semantycznej, gdzie definiowane pojęcie oznacza jakiś przedmiot lub redaktor, definiu-jąc pojęcie, odnosi się do konkretnych cech, zdarzeń czy stosunków. „W tej stylizacji tylko definiendum występuje w supozycji materialnej”315. Natomiast stylizacja przedmiotowa definicji polega na tym, że poprzez określenie cech danego pojęcia albo wskazania gatunków przedmiotów obejmujących definiowane pojęcie konstruuje się definicję równościową w tej stylizacji.
Nie zawsze definicje są równościowe, w takim przypadku są one definicjami nierównościowymi. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że nierównościowe są definicje cząstkowe, definicje warunkowe, defini-cje indukcyjne oraz definidefini-cje aksjomatyczne, które zwane są również definicjami przez postulaty316.
Definicje cząstkowe służą określaniu pojęć nieostrych z języka po-tocznego317. Składają się one z warunków, jakie wystarczają, by dany obiekt był uznany za definiowane pojęcie, przez to definicje te określa się mianem paradefinicji318. Jednak współczesna doktryna prawa nie
313 Ibidem, s. 49.
314 Ibidem.
315 Ibidem.
316 Ibidem.
317 Za: W. Patryas, op. cit., s. 73.
318 Zob. Z. Ziembiński, Logika praktyczna…, s. 51; M. Zieliński, Wykładnia prawa.
posługuje się już wyrażeniem paradefinicji, niejako zastępując je defini-cją cząstkową. Odmianą definicji cząstkowych są definicje warunkowe319. Kolejnym rodzajem definicji nierównościowej są definicje induk-cyjne, które są również nazywane rekurencyjnymi320. Definicje te cha-rakteryzują się dwuczęściową budową321. Pierwsza część to warunek wstępny (warunek wyjściowy), który określa przedmiot, z zasady nale-żący do definiowanego zbioru, natomiast druga część to warunek induk-cyjny, który wskazuje na relację, w jakiej muszą pozostawać nowe przed-mioty do przedmiotów wskazanych w warunku wyjściowym, aby również mogły należeć do zbioru pojęcia definiowanego322. Budowa definicji in-dukcyjnej determinuje, że zdefiniowane w ten sposób pojęcie prawne jest konstruowane za pomocą kilku jednostek redakcyjnych danego aktu normatywnego.
Definicja przez postulaty, inaczej określana definicją aksjomatycz-ną, charakteryzuje się tym, że pojęcie definiowane jest umieszczane w jedynym bądź kilku zdaniach. Zdanie (zdania), w których umiesz-czone zostało pojęcie definiowane, zbudowane jest z wyrazów (pojęć) znanych adresatowi „i na podstawie przykładu posługiwania się wyra-zem definiowanym w tych zdaniach pozwalamy się innym domyślać, jakie znaczenie nadajemy temu wyrazowi”323. Innymi słowy definicja przez postulaty wykorzystuje pojęcia już znane do zdefiniowania dane-go pojęcia324.
319 W. Patryas, op. cit., s. 88.
320 Ibidem, s. 91.
321 Ibidem.
322 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/definicja-indukcyjna;3914581.html [dostęp 20.04.2018].
323 Z. Ziembiński, Logika praktyczna…, s. 50; zob. W. Patryas, op. cit., s. 98–102; A. Malinowski, Redagowanie tekstu prawnego…, s. 57.