Demonstracja czynności, metod ochrony i podmioty realizujące ochronę przyrody

Item nr 5 ankiety ujawniający demonstrację czynności wobec zaobser-wowanych śmieci w środowisku leśnym (Tab. 9).

Tabela 9. Czynności ujawniane wobec obserwowanych śmieci w śro-dowisku leśnym

Ilościowy rozkład wypowiedzi wskazuje, iż dominuje czynność „re-akcja bólem moralnym” (142). Jednakże OA na item 5 udzielały zazwyczaj podwójnych odpowiedzi, łącząc „zbieram, zabieram z sobą” i „myślę, że to sprawa służb porządkowych” z wyborem „reaguję bólem moralnym”. Znacz-na liczba odpowiedzi „nie zwracam Znacz-na to uwagi” sugeruje bierną postawę i brak jakiejkolwiek reakcji na zaśmiecanie środowiska znacznej liczby OA (reakcja ta pojawiała się w wypowiedziach osób młodych). Wynik ten jest przejawem dość paradoksalnego zjawiska, sprzeczności między wiedzą o za-nieczyszczeniu środowiska, a gotowością do pozytywnych reakcji. Interesu-jące, że osoby cedujące dbałość o stan środowiska na służby porządkowe ,równocześnie przyznają, że reagują „bólem moralnym”.

Inne światło na dewastację przyrody ujawniają odpowiedzi na item 15 będący pytaniem o metody upodmiotowienia stosunku współczesnego człowieka do ochrony przyrody. Termin „ upodmiotowienie” oznacza włą-czenie w tym przypadku ochrony przyrody w obszar zadań własnych pod-miotu, a nie wymagań inspirowanych kontekstem społecznym funkcjonowa-nia. Analiza pozwoliła na zagregowanie wypowiedzi w sześciu kategoriach (Tab. 10).

Tabela 10. Metody upodmiotowienia stosunku wobec ochrony przyrody

Metody Edukacja Sankcje karne Świadomość i mass media Przyjaźń z naturą Oszczędność energii Likwidacja plastiku i utylizacja Brak danych

Liczba odpowiedzi

34 37 17 8 5 12 32 (ok.22%)

Wypowiedzi na item nr 15 obejmują metody podmiotowe, czyli od-działywanie na wiedzę i emocje: „edukacja”, „świadomość i mass media”,

„przyjaźń z naturą” (łącznie 59 wypowiedzi), metodę przedmiotową: „Sank-cje karne” (w licznych przypadkach dopełniane przymiotnikiem „surowe”

– łącznie 37 wypowiedzi) i metody systemowe („oszczędność energii”, „li-kwidacja plastiku, utylizacja” – łącznie 17 wypowiedzi). Interesującą kon-kretyzacją metody „świadomość” było wskazywanie na konstruktywną rolę rodziców w kształtowaniu podmiotowego stosunku do ochrony przyrody.

Równocześnie w 23 przypadkach stwierdzono brak wypowiedzi (22 %).

Kolejnym krokiem analizy danych było ustalenie stosunku OA do typu indywidualności osób funkcjonujących w obszarze ochrony przyrody, czyn-nika wchodzącego w obszar uwarunkowań zewnętrznych (np. siły nacisku politycznego) (Tab. 11).

Tabela 11. Typy indywidualności w ochronie przyrody

Typ indywidualnośc Idealiści antropomorfizujący Realiści Pragmatycy Entuzjaści Fanatycy Ekolodzy sponsorowani Ekolodzy uczeni

Liczebność

9 13 12 28 10 23 65

Społeczne oczekiwania wobec użytkowania i ochrony przyrody

Uzyskane wyniki wskazują na dominujący udział charakterystyk o pozytywnej konotacji społecznej obejmujących oceny: „realiści”, „prag-matycy”, „entuzjaści”, „ekolodzy uczeni” (łącznie 118 wyborów), natomiast w mniejszości są wybory o negatywnej konotacji społecznej: „idealiści antro-pomorfizujący ”, „fanatycy”, „ekolodzy sponsorowani” (łącznie 42 wybory).

Jak wyżej założono, psychologiczną determinantą użytkowania przyro-dy są potrzeby ujawniane przez OA, a u podstaw działań na rzecz ochrony przyrody – jak w przypadku każdej aktywności ukierunkowanej na cel – tkwią motywy ukierunkowujące. Item nr 8 zawiera pytanie o motywy skłaniające ludzi do ochrony przyrody, których zestaw zawarto w tabeli 12. Informacjami uzupełniającymi są oceny wagi „natury” i „cywilizacji” dla OA. Dane szcze-gółowe zawarto w tabelach 13, 14 i 15.

Zadaniem OA było dokonanie wyboru jednego z pięciu motywów. Tre-ści motywów nadano formę językową szerokiego zakresu, tak by odnosiła się nie do pojedynczego motywu jednego zachowania, lecz do dominującej motywacji realizowanej w wielu działaniach (Tab. 12).

Tabela 12. Dominujące motywy a ochrona przyrody

Motyw Ochrona życia Lęk przed sankcją karną Umiłowanie porządku Świadomość bycia

elementem środowiska Obawy

o przyszłość HS na ziemi

Liczebność 30 17 5 46 45

Rozkład dominujących wyborów zawartych w tabeli 12: „ochrona ży-cia”, „świadomość bycia elementem środowiska”, „obawy o przyszłość HS na ziemi” ściśle odpowiadają celom ochrony przyrody. Jednakże zastoso-wano tu metodę wyboru ograniczoną do pięciu motywów, z pominięciem motywu obojętnego i przeciwnego idei ochrony przyrody, co uzyskanym wy-nikom nadaje znaczenie orientacyjne i nie może być uznane za pełny obraz motywacji OA.

Tabela 13. Fascynujące składniki środowiska przyrodniczego Część A.

Kryteria Intymność Świeże

powietrze Piękno Dzikie

zwierzęta Cisza + odgłosy natury

Zieleń Zapachy

Liczebność 9 51 24 66 19 18 17

Część B.

Kryteria Rzeźba

terenu Zmęczenie

fizyczne Korony

drzew Strumienie

i jeziora Bagna Obserwacja pór roku

Liczebność 17 2 7 18 8 35

Rozkłady liczebności zawarte w tabeli 13 (część A, B) wskazują na sku-pianie się odpowiedzi wokół właściwości środowiska przyrodniczego, które są stymulatorami relaksujących wrażeń psychicznych (intymność, piękno, cisza + odgłosy natury, zapachy, zieleń – łącznie 87 wyborów) i w obsza-rze wyborów zasobów żywych i nieożywionych (dzikie zwierzęta, obsza-rzeźba terenu, korony drzew, strumienie i jeziora, bagna, obserwacja pór roku – łącznie 151 wyborów). Środowisko jako miejsce uprawiania aktywności fi-zycznej uzyskało tylko dwa wybory. Z psychologicznego punktu widzenia wybory właściwości relaksacyjnych środowiska realizują potrzebę komfor-tu psychicznego, natomiast druga grupa wyborów – dominująca – wskazuje na preferowanie tych właściwości środowiska, które zaspokajają potrzebę poznawczą) (Borowicz 2014).

Dla poznania wagi przyznawanej użytkowaniu ochrony przyrody po-służono się skalą liczbową o rozmiarach 0, 1, 2, 3, 4, 5. OA poproszono o za-znaczenie cyfry, jaka odpowiada osobistym preferencjom. Uzyskane oceny zawiera tabela14.

Tabela 14. Ocena znaczenia użytkowania i ochrony przyrody (skala 0-5) Wielkość

liczbowa 0 1 2 4 5

Liczebność 0 2 3 49 75

Społeczne oczekiwania wobec użytkowania i ochrony przyrody

Uzyskane oceny wskazują na wysokie znaczenie jakie OA łączą z użyt-kowaniem i ochroną przyrody.

Kolejne pytanie dotyczyło określenia znaczenia przywiązywanego do natury i cywilizacji oznaczonych na skali dwuwymiarowej: Natura 5, 4, 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3, 4, 5 Cywilizacja. Otrzymane dane przedstawiono w tabeli 15.

Tabela 15. Ocena wartości przyznawanej „naturze” i „cywilizacji”

Wielkość

Liczbowa 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5

Liczebność 36 43 19 12 4 8 1 9 17 16 11

Z danych zawartych w tabeli 15 wynika, iż dominujące oceny skupio-ne są wokół ekstremum dymensji „natura” i to w pozycji „4”, interpretacja dymensji „ cywilizacja” nie może być pełna z uwagi na znaczną liczbę bra-kujących ocen (brak 108 na 290).

Jedną z metod psychologicznych – typu soft – jest analiza wytworów.

Swoistym wytworem są hasła formułowane przez OA i związane z ochroną przyrody (item nr 11). Analiza treści haseł może dostarczyć wglądu w wiedzę na temat użytkowania i ochrony przyrody. Szczegółowa analiza semantyki haseł wykracza poza ramy opracowania, niemniej poszukując nadrzędnego pojęcia agregującego poszczególne hasła wyróżniono sześć poniższych ka-tegorii:

1. Dyrektywy postępowania (np. „nie dla plastiku”, „obudź się człowieku – nie ma czasu”) – 14 haseł.

2. Wskazania dla etyki środowiskowej (np. „my częścią przyrody a nie jej władzą”, „pozostaw to co stworzyła przyroda”) – 30 haseł.

3. Odwołanie się do symboli kulturowych (np. „Ziemia naszą Matką”, „Przy-roda naszym domem”) – 7 haseł.

4. Ostrzeżenia (np. „obudź się człowieku – nie ma czasu”, „żeby nasze dzie-ci nie oglądały saren tylko w zoo”) – 8 haseł.

5. Apele do racjonalności (np. „wybieraj produkty odnawialne”, „daj żyć zdrowo innym”) – 6 haseł.

6. Wykładnie systemowości (np. „jesteśmy częścią ekosystemu”, „naturalnie myśl globalnie”) – 9 haseł.

Hasła zacytowane powyżej są niewątpliwie wyrazem pozytywnego stosunku do przyrody, ale z punktu widzenia systemowego i w konfrontacji

z realiami środowiska przyrodniczego zasługują na krytyczne ustosunkowa-nie się.

4.4. Relacja: postęp cywilizacyjny, a bierna i czynna ochrona