Do tej pory nie udało się nam wskrzesić do życia żadnego z wymar-łych gatunków. Oznacza to, że do czasu powstania współczesnego – auto-nomicznego wobec innych form aktywności człowieka i opartego na własnej metodologii – ruchu ochrony przyrody, przetrwały wszystkie, uznane dziś za godne ochrony, gatunki i siedliska przyrodnicze. Dotyczy to również ob-szarów leśnych, gdzie chronione dziś i rzadkie gatunki18 i siedliska przyrodni-cze przetrwały pomimo wielowiekowego znacznego wylesienia Europy oraz różnorakiego wykorzystania historycznych (i przedhistorycznych) lasów19. Jak to było możliwe?
Do niedawna, jako intuicyjnie przekonywujące wyjaśnienie, przyjmo-wano teorię „pierwotnej puszczy” („prapuszczy”), która niegdyś pokrywała cały kontynent, a później, za sprawą człowieka była stopniowo redukowana do coraz mniejszych i coraz mniej licznych pozostałości, refugiów. W cza-sach intensywnego „uproduktywniania” obszarów leśnych trwałość takich
„reliktowych ostoi pradawnych puszcz” mają zapewnić lasy chronione, szczególnie te objęte ochroną bierną20. Zgodnie z teorią pogłębiającej się
18 Wyjątek stanowiły zwierzęta celowo eksterminowane, którym wprowadzenie ochrony gatunkowej pozwoliło na rekolonizację obszarów leśnych.
19 Chodzi tu szczególnie m.in. o „plądrowniczą” wycinkę drzew, wypas, pozyskiwanie darni i ściółki, wypalanie runa i podszytu, wyrób leśnego „siana” (tzw. „liściarki” - młode ulistnione pędy drzew i krzewów liściastych pozyskiwane i suszone w pełni sezonu wegetacyjnego z uwagi na wysoką zawartość asymilatów i soli mineralnych stanowiły znacznie bardziej wartościową paszę niż zwykłe siano). Jak słusznie zwrócił mi uwagę Profesor Jerzy Gutowski (Instytut Badawczy Leśnictwa), same, nawet najstarsze drzewa solitery nie są wystarczającym gwarantem zachowania puszczańskiej różnorodności ekologicznej. Niemal zupełne wylesienie niektórych krajów Europy Zachochodniej spowodowało zanik ciągłości siedlisk starych lasów, doprowadzając do lokalnej ekstynkcji wielu występujących tam wcześniej gatunków, np. owadów Pytho kolwensis, Rhysodes sulcatus, Phryganophilus ruficollis, Acmaeops angusticollis.
20 Ochronę bierną rozumiem jako konsekwentne zaniechanie bezpośredniej, celowej ingerencji człowieka w celu modyfikacji lub utrwalania określonych cech siedliska
Wpływ leśnictwa na przyrodę i ochronę przyrody
fragmentacji i stopniowego zaniku pozostałości „prapuszczy”, najistotniej-szym czynnikiem wpływającym na stan leśnej bioróżnorodności jest jakość sieci obszarów chronionych. Według zwolenników takiego wyjaśnienia ge-nezy i zagrożeń zastanego bogactwa przyrodniczego, za jego słusznością przemawia także teoria metapopulacji21. Największe obszary chronione, o najdłuższej historii nieprzerwanej ochrony procesów naturalnych, mają sta-nowić swoiste „okno w przeszłość”, dzięki któremu możemy dziś doświad-czyć tego, czym była „pierwotna puszcza”22.
Jednak ostatnie dwie dekady intensywnego rozwoju interdyscyplinar-nych badań z zakresu ekologii historycznej i historii przyrodniczej (ang. histo-rical ecology i environmental history) dość poważnie zachwiały silnie utrwa-lonym przekonaniem o nieprzerwanej przez człowieka ciągłości naturalnych procesów w „najlepiej zachowanych pozostałościach pierwotnych puszcz”23. Choć najnowsze rekonstrukcje holoceńskiej roślinności Europy potwierdzają zdecydowaną dominację lasów w połowie obecnego interglacjału, wskazują jednocześnie na ich postępujący ubytek do samego końca nowożytności24. Przy czym, jak wykazują liczne prace z zakresu „eko-historii”, zachowana do tego czasu leśna „tkanka” Europy jakościowo zdecydowanie odbiegała od współczesnych (romantycznych?) wyobrażeń „pierwotnej puszczy”25.
O tym, jak bardzo ujednolicone i zubożone jest nasze współczesne postrzeganie lasu, świadczy zanik pojęć i znaczeń, które przez wieki służyły do rozróżniania wielu, dziś prawie lub w ogóle nieobecnych w naszych
kra-przyrodniczego. Tak rozumiana ochrona bierna nie musi oznaczać ochrony ścisłej w rozumieniu obowiązujących przepisów prawa.
21 Opdam P. (1991). Metapopulation theory and habitat fragmentation: a review of holarctic breeding bird studies. Landscape Ecol 5, 93–106 doi:10.1007/BF00124663; warto zaznaczyć, że współtwórca teorii, I. Hansky wskazuje na wyraźne ograniczenia w jej stosowaniu (2004, Metapopulation theory, its use and misuse, Basic Appl Ecol 5, 225-229, https://doi.org/10.1016/j.baae.2004.03.002)
22 Tomiałojć L., Wesołowski T. (2005). The avifauna of the Białowieża Forest: a window into the past. Br Birds 98:174–193 (https://www.researchgate.net/publication/287905234_
The_avifauna_of_Bialowieza_Forest_A_window_into_the_past)
23 Bobiec A. 2012. Białowieża Primeval Forest as a remnant of culturally modified ancient forest. Eur J For Res, 131:1269–1285. https://doi.org/10.1007/s10342-012-0597-6
24 Środkowoeuropejskie równiny najwyższą lesistość osiągnęły ok. 6250 lat temu - Zanon et al. 2018, Front. Plant Sci., https://doi.org/10.3389/fpls.2018.00253
25 Oprócz wymienianych wcześniej autorów, godne polecenia są liczne prace m.in. P. Szabó i T. Samojlika, które jednoznacznie wskazują na silny wpływ czynnika antropogenicznego (i zoo-antropogenicznego) na cechy historycznych lasów Europy.
jobrazach, postaci lasu26. Prawdopodobnie najstarszy zachowany powszech-ny spis katastralpowszech-ny – „Domesday book” z 1086 r., sporządzopowszech-ny na żądanie Wilhelma Zdobywcy, wymienia 16 rodzajów lasu, związanych ze sposobem ich wykorzystania, m.in. silva (las?), silva minuta (l. niskopienny, odroślowy), s. pastilis (zadrzewione pastwisko)27. Inny był las, w którym tuczono świnie, inny mający stanowić obfite łowisko, jeszcze inny prześwietlony pożarami bór, w którym obficie kwitnący wrzos dostarczał cennego pszczelego pożyt-ku. Wypasana „zielona dąbrowa”28 zapewne bardzo się różniła od odroślowej dębiny, w której pozyskiwano korę garbarską29. „Puszczę” z kolei rozumiano raczej jako niezabudowane i niezagospodarowane odludzie niż jako dziką knieję30. Tę ostatnią można było prawdopodobnie oglądać jedynie w kró-lewskich puszczach Wielkiego Księstwa Litewskiego jako nieliczne „ostoje”
(quasi-rezerwaty ścisłe), mające służyć za miejsce rozrodu i schronienie
naj-26 O ewolucji znaczenia lasu i różnych pojęć bliskoznacznych pisali m.in. O. Rackham (np.
1976. Trees and woodland in the British landscape. Archaeology in the Field Series (First ed.). London: J.M. Dent & Sons Ltd.) i F. W.M. Vera (2000. Grazing ecology and forest history. Oxon-New York, CABI Publishing); na istotne zmiany charakteru drzewostanów Puszczy Białowieskiej, uchodzącej za najlepiej zachowany las naturalny europejskiej strefy umiarkowanej, wskazują m.in. opracowanie Juliusa v. Brinckena (1826. Mémoire Descriptif sur la forêt impériale de Białowieża, en Lithuanie. Annoté et commenté par Daszkiewicz P., Jędrzejewska B., Samojlik T., Glücksberg, Warszawa (reprint 2004 by Editions Epigraf, Paris), współczesne prace eko-historyczne (m.in. Bobiec A. Eur J Forest Res (2012) 131: 1269. https://doi.org/10.1007/s10342-012-0597-6), czy też najnowsze badania realizowane w ramach projektu LIFE+ ForBioSensing (http://www.ibles.pl/badania/
puszcza-bialowieska-dziedzictwo-kulturowe/inwentaryzacja-dziedzictwa-kulturowego).
27 „Domsday Book illustrated...” (1788) printed by John Nichols for Edward Brook, Bell-Yard, Temple-Bar. London. S. 328-239.
(https://books.google.pl/books?id=KG5bAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=domes- day+book+illustrated&hl=pl&sa=X&ved=0ahUKEwj6oJ6bn_TmAhUPwcQBHW49DHE-Q6AEIKTAA#v=onepage&q=domesday%20book%20illustrated&f=false
28 Ze znanej starej polskiej pastorałki „U zielonej dąbrowy paśli pasterze woły”.
29 Pozostałość takiego drzewostanu zdominowanego przez dąb bezszypułkowy można zobaczyć w sąsiedztwie wsi Sólca na Pogórzu Przemyskim.
30 Takie znaczenie łacińskiemu pojęciu „forestis” przypisuje O. Rackham: obszar nie posiadający tytułu prywatnej własności, niezabudowany i niezagospodarowany, tradycyjnie stanowił część domeny suwerena, który udostępniał go gminom („commons”) jako wspólne pastwisko; z kolei Ks. J. Wujek, szesnastowieczny tłumacz Wulgaty na j. polski, używał słowa „puszcza” w miejscach gdzie w nowych tłumaczeniach występuje „pustynia” (Święty Jan Chrzciciel jako „głos wołającego na puszczy”, Jezusa kuszenie na puszczy, itd.)
Wpływ leśnictwa na przyrodę i ochronę przyrody
cenniejszej zwierzyny31. Według J. Brinckena, autora pierwszej przyrodniczej monografii „cesarskiej puszczy na Litwie” z 1826 r., ostoje takie mogły wów-czas zajmować najwyżej jedną piątą powierzchni Puszczy Białowieskiej32.
Wreszcie, coraz liczniejsze badania taksonomiczne dowodzą, że wiele gatunków, uznawanych za „relikty puszczańskie”, występuje również poza najcenniejszymi obszarami chronionymi, takimi jak Białowieski Park Na-rodowy. To wcale nie musi wydawać się dziwne, zważywszy, że do naj-ważniejszych czynników związanych z drzewami, a sprzyjających bioróż-norodności, należą rozmiar i wiek drzew. Koordynowana przez Woodland Trust inwentaryzacja „upoluj stare drzewo” wykazała, że w samej Anglii żyje więcej pomnikowych dębów o pierśnicy powyżej 200 cm (ponad 3400) niż w całej kontynentalnej Europie (ok. 2000). Wiek 85% angielskich starych dę-bów szacuje się na 400-600 lat, a 12% osiągnęło już wiek 600-800 lat33. Do pierwszej z tych kategorii wiekowych można prawdopodobnie zaliczyć jedynie niewielką liczbę najstarszych dębów Puszczy Białowieskiej, w tym najpotężniejszy, o imieniu „Maciek” (wysokość 41 m, pierśnica 236 cm)34. Cytowane wyżej dane Woodland Trust pokazują, że znacznie więcej sędzi-wych dębów spotkamy w luźnych gajach i na zadrzewionych łąkach połu-dniowej Szwecji (drugie miejsce po Anglii) niż w lasach. To właśnie takie drzewa nabywają cech „weteranów” (bardzo rzadko spotykanych we współ-czesnych lasach), szczególnie ważnych z punktu widzenia wymagań wielu
„puszczańskich” gatunków saproksylobiontycznych35. Takim symbolicznym
31 Hedemann O. (1939). Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798 roku). Instytut Badawczy Lasów Państwowych, Warszawa.
32 Brincken J. von (1826). Mémoire Descriptif sur la forêt impériale de Białowieża en Lithuanie.
Annoté et commenté par Daszkiewicz P., Jędrzejewska B., Samojlik T. Glücksberg, Warszawa (reprint 2004 by Editions Epigraf, Paris).
33 Independent, Friday 3 March, Key D.: Hundreds of previously undiscovered ancient oak trees found in English countryside,https://www.independent.co.uk/news/science/
archaeology/ancient-oak-trees-england-uk-tree-register-survey-a7610246.html
34 http://www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu/index.php?dzial=haslo&id=40. Wiek
„Maćka” można określić za pomocą równania regresji w oparciu o istniejące dane dendrochronologiczne. Wykorzystując własną próbę 127 dębów z obszaru Białowieskiego Parku Narodowego, dla których wykonałem pomiary zarówno pierśnicy, jak i wieku
„pierśnicowego”, szacunkowy (ufność 95%) wiek „Maćka” zawiera się między 375 a 463 latami.
35 Gatunki, których „interesy życiowe” ściśle są powiązane z martwym drewnem. Znaczenie drzew „weteranów” i środowisk, w jakich dochodzi do „weteranizacji” drzew, pokazują np. prace: Miklín et al. (2018) Past levels of canopy closure affect the occurrence of veteran trees and flagship saproxylic beetles. Divers Distrib. 24: 208–218 https://
doi.org/10.1111/ddi.12670; Sebek et al. (2016) Open-grown trees as key habitats for
wręcz „puszczańskim reliktem” jest piękny, duży chrząszcz pachnica dębo-wa – coraz częściej spotykana przez entomologów poza – zdominodębo-wanym przez młode gęste drzewostany – środowiskiem leśnym, na przykład na sta-rych dziuplastych drzewach przydrożnych alei.
Wiele więc wskazuje, że najważniejszą dla europejskiej bioróżnorod-ności „barką”, na jakiej przetrwała ona do naszych czasów, nie były nie-naruszone fragmenty „prapuszczy”, podobne do obecnego obszaru ochrony ścisłej w Białowieży. Stanowiły ją całe, silnie zróżnicowane, kulturowe krajo-brazy, których istotnym elementem był bogaty drzewiasty „ruszt” obejmują-cy, oprócz większych kompleksów starych lasów, znacznie liczniejsze, lecz powierzchniowo niewielkie gaje, grupowe zadrzewienia oraz luźno zadrze-wione łąki i pastwiska, tworzące naszą „sawannę”. Trwająca przez setki lat, ściśle uzależniona od naturalnej produktywności lokalnych siedlisk, agro-le-śno-pastwiskowa gospodarka gwarantowała trwałość ogólnego wzorca i dy-namiki wiejskich krajobrazów, sprzyjających stałej obecności wielu starych
arthropods in temperate woodlands: The diversity, composition, and conservation value of associated communities. For Ecol Manage 380: 172-181 https://doi.org/10.1016/j.
foreco.2016.08.052. Godne polecenia są niezwykle bogate materiały dotyczące wartości i zasad ochrony starych drzew-weteranów, udostępniane prze organizację Ancient Tree Forum (http://www.ancienttreeforum.co.uk/resources/ancient-trees-books-shop/)
Ryc. 3. „Silva pastilis” (zadrzewione pastwisko) w Siedmiogrodzie (Rumunia).
Siedlisko wielu, uznawanych za „puszczańskie”, gatunków.
Wpływ leśnictwa na przyrodę i ochronę przyrody
drzew o niezastąpionym biocenotycznym znaczeniu. To dzięki tworzonym przez nie strukturom (m.in. wielkie, dziuplaste pnie i konary) oraz związanym z migracjami stad zwierząt, masowym przenikaniu nasion przez rozmytą gra-nicę polno-leśną, przez setki lat trwało „puszczańskie” bogactwo Europy36.
Zastąpienie zintegrowanego tradycyjnego wykorzystania całego kraj- obrazu „bezleśnym” rolnictwem i wyspecjalizowanym nowoczesnym le-śnictwem, spowodowało wyraźną zmianę charakteru obszarów leśnych.
Pod wpływem szybkiego zagęszczania się drzewostanów (zarówno wymu-szonego działaniami gospodarczymi, jak i wynikającego ze spontanicznej regeneracji biocenozy) nastąpiła znaczna homogenizacja środowiska, pro-wadząca do nieuchronnego zubożenia większości grup taksonomicznych kojarzonych ze starymi lasami37.