Relacja: postęp cywilizacyjny, a bierna i czynna ochrona przyrody

Celem zbadania oceny relacji postęp cywilizacyjny, a przyroda posta-wiono pytanie rozstrzygające „czy przyroda przegrywa z postępem cywiliza-cyjnym i dlaczego?” Rozkład odpowiedzi zawiera tabela 16.

Tabela 16. Ocena relacji postęp cywilizacyjny a przyroda Ocena relacji TAK

(przegrywa) NIE

(nie przegrywa) Brak odpowiedzi

Liczebność 108 19 18

Z danych liczbowych wynika, iż dominuje zdecydowanie przekona-nie, iż przyroda „przegrywa” z postępem cywilizacyjnym.

Uzasadnienie stanowisk przedstawionych w tabeli 16 obejmuje szeroki zakres racji (Tab.17), które zagregowano do sześciu kategorii, przy całkowi-tym rozrzucie wypowiedzi rzędu 44 sformułowania.

Tabela 17. Racje uzasadnienia „przegrywającej” przyrody z cywilizacją

Racje, uzasadnienia Brak ochrony przyrody Ekonomia zysku Rozwój cywilizacji Plastik smog Anty-motywacja Inne Brak wypowiedzi

Liczebność

40 18 32 10 3 18 24

Z danych zawartych w tabeli 16 wynika, iż tylko 19 OA zaprzeczy-ło „przyrodzie przegrywającej” z cywilizacją. Zwolennicy tego stanowiska wskazują na potencjały adaptacyjne przyrody (np. „cywilizacja przemija – przyroda się odradza”, „przyroda to możliwości adaptacji”).

Społeczne oczekiwania wobec użytkowania i ochrony przyrody

W tabeli 17 umieszczono kategorię „anty-motywacja”. Za sformuło-waniem takiej kategorii przemawiały sformułowania wskazujące na brak go-towości współczesnego człowieka do rezygnacji z posiadania dużej ilości wszelkich dóbr materialnych kosztem zanieczyszczania i ekspansji w środo-wisku przyrodniczym, tendencji stymulowanej przez współczesny marketing.

W kategorii tej mieściły się wypowiedzi wskazujące na ekonomię maksyma-lizacji zysku realizowaną przez współczesny kapitalizm, czy też tendencje współczesnego rolnictwa do likwidacji miedz i śródpolnych oczek wodnych celem obniżki kosztów uprawy roli. Ponadto na uwagę zasługuje 40 wypo-wiedzi wskazujących na brak ochrony przyrody o ogóle (27%) i 32 wypowie-dzi wskazujące na ekspansję cywilizacyjną (urbanizacja, budowa autostrad – 22%).

Item 16 ankiety zawiera pytanie o preferowany rodzaj ochrony przyro-dy: ochronę bierną versus ochronę czynną i selektywną (Tab. 18).

Tabela 18. Preferowany rodzaj ochrony przyrody Rodzaj ochrony

przyrody Ochrona bierna Ochrona czynna

i selektywna Brak opinii

Liczebność 17 90 38

5. Dyskusja

Założono, że użytkowanie przyrody jest funkcją potrzeb jednostki, a jeżeli potrzeby występują w szerszej skali, można mówić o potrzebach społecznych. Ochrona przyrody wymaga orientacji proaktywnej, poznanie której polega na ustaleniu cech indywidualnych podmiotu, podejmowanych czynności, wiedzy i warunków, w jakich przebiega realizacja zadania, jakim jest ochrona przyrody.

Item’y dotyczące cech podmiotowych wskazują na gotowość do udzie-lania wiarygodnych informacji na gruncie własnej wiedzy oraz na ekstrawer-sję łącząca się z ukierunkowaniem orientacji na świat zewnętrzny. W odpo-wiedzi na pytanie o gatunki, które uległy „śmierci gatunkowej”, otrzymano stosunkowo dużo błędnych ocen. Rezultat ten wskazuje, iż wiedza OA nie zawiera informacji specjalistycznych. Oznaczać to może, że OA dysponują wiedzą, której źródłem są mass media, a w mniejszym stopniu osobiste po-zyskiwanie informacji.

Za wysoce trafne natomiast należy uznać wypowiedzi dotyczące ob-szarów środowiska przyrodniczego, które ulegają degradacji, przy czym

za najbardziej zagrożone uznaje się użytki leśne i zadrzewienia, florę i faunę łącznie oraz wielkie zbiorniki wodne.

Na pytanie o zachowania wobec zaobserwowanego zaśmiecenia śro-dowiska dominuje reakcja typu „ból moralny”, ale i wysoką rangę uzyskuje odpowiedź „nie zwracam na to uwagi”. Szereg osób przyznaje się do za-bierania z sobą śmieci i część osób ceduje problem śmieci w środowisku przyrodniczym na służby porządkowe. Dane te pozwalają wysunąć wniosek, zgodnie z którym świadomości skali degradacji środowiska nie odpowiada gotowość do podejmowania działań aktywnych na rzecz ochrony. Zagadnie-niem komplementarnym do kwestii degradacji i zanieczyszczeń środowiska są metody upodmiotowienia w stosunku do ochrony przyrody. Ujawniają się trzy kategorie metod: metody upodmiotowione (edukacja, kształtowanie świadomości poprzez mass media), metody uprzedmiotowione (sankcje kar-ne) i metody systemowe (oszczędność energii, likwidacja plastiku).

W środowisku społecznym, którego misją jest ochrona przyrody, funk-cjonują grupy społeczne aktywistów nazywane potocznie „ekologami”.

W ocenie OA aktywiści dzielą się na dwie grupy: o pozytywnej konotacji społecznej (realiści, pragmatycy, entuzjaści, uczeni; 118 ocen) oraz o nega-tywnej konotacji społecznej (idealiści antropomorfizujący, fanatycy, aktywi-ści sponsorowani – 42 oceny).

Z pewną rezerwą przyjąć można, że podstawowe motywy ukierun-kowujące ochronę przyrody to „świadomość bycia elementem środowiska”

i „obawy o przyszłość Homo sapiens na Ziemi” oraz „ochrona życia”. Tym samym odwoływanie się do tych motywów może torować racjonalne prze-kazy medialne i edukacyjne.

Odpowiedź na pytanie o fascynujące składniki środowiska przyrodni-czego daje wgląd w aspekty środowiska, stanowiące wartość użytkową dla respondentów. Są to stymulatory relaksujących wrażeń psychicznych, kajające potrzebę komfortu psychicznego oraz składniki środowiska, zaspo-kajające potrzebę poznawczą. Sam kontakt ze środowiskiem przyrodniczym wartościowany jest na wysokim poziomie i przewyższa oceny wartości wno-szonych przez cywilizację.

6. Wnioski

1. Według danych uzyskanych w badaniach ankietowych społeczne oczekiwania wobec środowiska przyrodniczego sprowadzają się do zaspokajania potrzeby komfortu psychologicznego i do potrzeby po-znawczej realizowanej poprzez kontakt z różnorodnością

przyrodni-Społeczne oczekiwania wobec użytkowania i ochrony przyrody

czą i zróżnicowaniem nieożywionych składników środowiska przyrod-niczego.

2. Zdaniem respondentów ochrona przyrody przegrywa z rozwojem cy-wilizacji z uwagi na rozwój infrastruktury, urbanizację, jak i z uwagi na ekspansję gospodarki (w tym rolnej) opartej o efektywność zysku.

3. Wiedza na temat środowiska przyrodniczego wykazuje szereg braków, znaczne jej obszary modelowane są najprawdopodobniej tendencyj-nymi przekazami medialtendencyj-nymi, pomijającymi problemy kształtowania równowagi środowiskowej, np. poprzez gospodarkę łowiecką. Zjawi-sko to otwiera szansę na mistyfikacje i informacyjną dezinformację ak-tywistów o negatywnej społecznej konotacji.

4. Wskazuje się na metody upodmiotowienia użytkowania i ochrony przyrody (edukacja, mass media, przekazy rodzicielskie), jak i na meto-dy uprzedmiotowione typu sankcje karne.

5. W niewielkim stopniu ujawniła się tendencja do samoograniczania po-pytu współczesnych konsumentów na dobra materialne, których pro-dukcja może generować zakłócenia dla środowiska przyrodniczego.

6. Reakcje respondentów na zaśmiecanie środowiska przyrodniczego wy-wołują w większości przypadków dyskomfort moralny, ale i występują reakcje bierne.

Literatura

Borowicz A. 2014. Psychologiczne aspekty środowiska leśnego. W: Las i zdro-wie, D.J. Gwiazdowicz (red.). Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań.

Colman A.M. 2009. Słownik psychologiczny. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Domka L. 2001. Dialog z przyrodą w edukacji dla ekorozwoju. Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa-Poznań.

Dziennik Ustaw 2004 Nr. 92 poz. 880, z późniejszymi zmianami.

Goldberg, L.R. 1993. The structure of phenotypic personality traits. American Psychologist, 48: 26–34.

Obuchowski K. 1995. Przez galaktykę potrzeb. Wydawnictwo Zysk i Ska, Poznań.

Tomaszewski T. 1975. Człowiek i otoczenie. W: Psychologia, T. Tomaszew-ski (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

DYLEMATY

GOSPODARCZE