INWESTYCYJNE: SEKTOR PRYWATNY I PAŃSTWOWY
4. DETERMINANTY INWESTYCJI PRYWATNYCH
Znaczenie zakresu wolności gospodarczej i jakości instytucji państwa dla inwestycji jest dobrze widoczne z perspektywy pojedynczego przedsiębior-stwa3. Zagregowany poziom inwestycji wynika z indywidualnych decyzji przedsiębiorców. Ponieważ przedsiębiorcy kierują się własnym zyskiem, z założenia starają się realizować inwestycje w sposób możliwie efektywny. Kluczowe w tym przypadku jest pytanie, w jakich warunkach przedsiębior-cy deprzedsiębior-cydują się na rozpoczęcie inwestycji – ich deprzedsiębior-cyzje zależą od poten-cjalnych przychodów z inwestycji, kosztów z nimi związanych oraz ryzyka i niepewności dotyczącej zarówno przychodów, jak i kosztów.
3 Choć z punktu widzenia rachunków narodowych mikroprzedsiębiorstwa są zaliczane do sektora gospo-darstw domowych, w tym rozdziale omawiamy łącznie determinanty wszystkich przedsiębiorstw prywat-nych, niezależnie od ich formalnej klasyfikacji w rachunkach narodowych.
TABELA 1.1. WPŁYW PAŃSTWA NA PODMIOTY INWESTUJĄCE W GOSPODARCE
Państwo (general
government) Przedsiębiorstwa niefinansowe i finansowe
Gospodarstwa domowe Państwowe Prywatne Wpływ państwa na decyzje inwesty-cyjne Bezpośrednia kontrola decyzji inwestycyjnych Bezpośrednia kontrola decyzji inwestycyjnych państwowych firm Stopień konkurencji ze strony państwowych firm; ulgi podatkowe, dofinansowanie, preferencyjne kredyty etc.; otoczenie instytucjonalne, infrastruktura Ulgi podatkowe, dofinansowanie, preferencyjne kredyty etc.; otoczenie instytucjonalne, infrastruktura
Państwo – sektor instytucji rządowych i samorządowych, do którego zaliczono podmioty, które: 1) są finansowane przez obowiązkowe płatności ponoszone przez sektor prywatny,
2) ich produkcja ma nierynkowy charakter i jest przeznaczona na konsumpcję (zarówno indywidualną, jak i zbiorową); sektor nie obejmuje kontrolowanych przez rząd firm, które działają na konkurencyjnym rynku. Sektor przedsiębiorstw niefinansowych – podmioty gospodarcze wytwarzające towary i niefinansowe usługi rynkowe i prowadzące księgi rachunkowe. Sektor obejmuje także firmy kontrolowane przez państwo, o ile funkcjonują one na konkurencyjnym rynku. Sektor instytucji finansowych – podmioty gospodarcze zajmujące się pośrednictwem finansowym, pomocniczą działalnością finansową oraz działalnością ubezpieczeniową. Sektor gospodarstw domowych oraz instytucji
niekomercyjnych działających na rzecz gospodarstw domowych – osoby fizyczne, w tym samozatrudnieni nieprowadzący ksiąg rachunkowych. W praktyce oznacza to 99% mikroprzedsiębiorstw, które są zorganizowane jako osoby fizyczne. Źródło: Opracowanie własne FOR
PRZYCHODY Z INWESTYCJI
Wielkość potencjalnych przychodów z inwestycji określa, jak duże koszty jest skłonny ponieść przedsiębiorca. Potencjalne przychody zależą od wie-lu czynników, w tym oczekiwań co do sytuacji gospodarczej w przyszłości, poziomu obecnej aktywności gospodarczej, wykorzystania mocy produk-cyjnych, zmian technologicznych, a także regulacyjnych ze strony państwa.
OCZEKIWANIA CO DO PRZYSZŁEJ SYTUACJI GOSPODARCZEJ – wzrost
zasobu kapitału zwiększa potencjał produkcyjny firm, dlatego oczeki-wania przedsiębiorców co do przyszłego popytu wpływają na poziom ich inwestycji.
POZIOM AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ I WYKORZYSTANIE MOCY PRO-DUKCYJNYCH – jeżeli jest silna koniunktura i duży odsetek zasobu kapi-tału jest wykorzystywany, to firmy mają bodziec, żeby inwestować i ten zasób powiększać. Wykorzystanie mocy produkcyjnych zmienia się ra-zem z inwestycjami w cyklu koniunkturalnym, rośnie w fazie ożywienia i spada przy spowolnieniu.
ZMIANA TECHNOLOGICZNA – adaptacja nowych technologii może
wy-magać dodatkowych nakładów kapitałowych, np. rozwój sklepów in-ternetowych tworzy bodziec do zakupu lub modernizacji komputerów i oprogramowania.
POLITYKA PAŃSTWA – decyzje polityczne mogą wpływać na
przycho-dy w niemal każprzycho-dym obszarze działalności. Regulacje państwowe mogą zmniejszać potencjalne zyski przedsiębiorstw, ograniczając skalę ich działalności (np. zakaz otwierania kolejnych aptek albo zakaz handlu w niedzielę) lub je zwiększać (np. dostęp do bezstronnych i sprawnych sądów lub dobrze wykształconej siły roboczej).
KOSZTY INWESTYCJI
Jeżeli oczekiwane koszty spadają, to dotychczas nieatrakcyjne projekty inwe-stycyjne mogą stać się opłacalne (i odwrotnie). Do najczęściej wymienianych czynników wpływających na koszty inwestycji firm należą: stopy procento-we, koszt dóbr kapitałowych, koszty innych czynników produkcji i polityka państwa, w szczególności w zakresie wysokości obciążeń podatkowych.
STOPA PROCENTOWA – znaczna część inwestycji jest finansowana kre-dytem, dlatego stopa procentowa, czyli cena kredytu, wpływa na ich wysokość.
KOSZT DÓBR KAPITAŁOWYCH – koszt samych dóbr kapitałowych,
po-dobnie jak koszt finansowania inwestycji (stopa procentowa), oddzia-łuje na ich poziom, np. wzrost cen urządzeń, przy innych czynnikach niezmienionych sprawi, że przedsiębiorcy ograniczą ich zakup.
KOSZTY INNYCH CZYNNIKÓW PRODUKCJI – firmy mogą prowadzić
Przykładowy wieżowiec można budować, korzystając z dużej liczby ma-szyn (np. używanych w produkcji gotowych elementów szybko mon-towanych) lub większymi nakładami pracy (np. murarzy). W takim przypadku spadek kosztów pracy może ograniczyć inwestycje – przed-siębiorcy zamiast inwestować w maszyny będą się trzymali technologii bardziej pracochłonnych.
POLITYKA PAŃSTWA – polityka podatkowa może ograniczać koszty in-westowania, dając firmom bodźce do większych inwestycji. Najprostsze przykłady to: (1) obniżenie efektywnej stawki podatku CIT, co zostawia firmom więcej środków na inwestycje, (2) przyspieszona amortyzacja aktywów do celów podatkowych, co ogranicza koszty ich utrzymania, (3) obniżenie efektywnej stawki podatku od zysków kapitałowych, co podnosi zyski z inwestowania, a (4) podatkowe ulgi inwestycyjne dają bodziec firmom do inwestowania, chociaż w tym wypadku powstaje py-tanie, na ile jest to rzeczywisty wzrost inwestycji, a na ile tylko są one wykazywane księgowo w celu obniżenia obciążeń podatkowych firm. RYZYKO I NIEPEWNOŚĆ
Zarówno ryzyko (mierzalne prawdopodobieństwo), jak i niepewność (nie-mierzalne) co do przychodów lub kosztów negatywnie odbijają się na po-ziomie prywatnych inwestycji. Potwierdzają to prace naukowe (Bloom et al., 2016: Baker i Bloom, 2014: Bloom, 2014: Pastor i Veronesi, 2013), choć wciąż jeszcze brak zgody co do prawidłowego pomiaru i kwantyfikacji wpływu tych czynników. Niemniej ankiety firm potwierdzają, że np. duża niepewność co do podatków hamuje ich inwestycje (MFW/OECD, 2017, szerzej w części 2.2 rozdziału IV). Istotne czynniki można podzielić na mierzalne ryzyko wy-nikające z obiektywnej dynamiki rozwoju gospodarki oraz na niepewność wynikającą z nieprzewidywalnej polityki i niesprawności państwa.
RYZYKO CO DO STABILNOŚCI SYTUACJI gospodarczej wynika przede wszystkim ze skali wahań cyklu koniunkturalnego. W mniejszych go-spodarkach, takich jak pozostałe państwa naszego regionu, te wahania będą większe ze względu na relatywnie mniejszą rolę popytu wewnętrz-nego, co zwiększa ich wrażliwość na zawirowania w gospodarce świa-towej. Praktycznie każdy czynnik wymieniony przez nas w determi-nantach przychodów i kosztów inwestycji zmienia się razem z cyklem koniunkturalnym. Po stronie przychodów zdolność przedsiębiorców do formułowania poprawnych oczekiwań co do popytu w przyszłości jest określana przez stabilność wzrostu PKB. Podobnie w cyklu zmienia się wykorzystanie mocy produkcyjnych. Od strony kosztów kluczowa jest zmienność stóp procentowych. Niemniej jednak wraz z cyklem ko-niunkturalnym zmieniają się też np. ceny innych czynników produkcji, płace mogą rosnąć bardzo szybko w boomie, a następnie spadać w rece-sji (oczywiście w stopniu, w jakim nie są „lepkie”).
ZŁA POLITYKA PAŃSTWA TWORZY NIEPEWNOŚĆ zarówno co do
przedsiębiorców wskazują, że niepewność co do np. polityki podatko-wej może mieć większy wpływ na ich decyzje inwestycyjne niż sama wysokość obciążeń podatkowych. Parlament i rząd, zmieniając prze-pisy podatkowe lub nakładając na przedsiębiorstwa dodatkowe wy-mogi regulacyjne, widoczne np. w nadprodukcji prawa, mogą stwa-rzać niepewność co do kosztów inwestycji. W skrajnych przypadkach zmiana regulacji może prowadzić do całkowitej likwidacji prywatnych inwestycji w określonych sektorach, gdy tworzone przez polityków re-gulacje uniemożliwiają dalsze prowadzenie działalności. Z kolei efek-tywność wymiaru sprawiedliwości może oddziaływać zarówno na przychody (np. problemy z egzekwowaniem umów od kontrahentów), jak i na koszty (np. przewlekłe procesy sądowe, w których dana firma jest pozwana).