PAŃSTWOWE FIRMY

W 2015 r. ponad jedna czwarta inwestycji przedsiębiorstw była realizowa-na przez przedsiębiorstwa kontrolowane przez Skarb Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego (władze lokalne). Na kwotę 43,9 mld zł inwesty-cji przedsiębiorstw państwowych składają się nie tylko inwestycje przed-siębiorstw zakwalifikowanych przez GUS jako państwowe (50% lub wię-cej udziałów), ale także takich firm, jak Orlen, KGHM, Tauron, w których udziały państwa są mniejsze, jednak pozwalają na ich efektywną kontrolę. Wyniki państwowych firm wskazują na ich monopolistyczną pozycję. Jak już wskazaliśmy, państwowe firmy w 2015 r. inwestowały znacznie więcej od prywatnych (zarówno krajowych, jak i zagranicznych), jednocześnie uzy-skując wyższą rentowność sprzedaży, pomimo relatywnie niskich przycho-dów z całokształtu działalności. Wysokie inwestycje państwowych firm są w części związane z sektorami, w których działają. Wśród tych sektorów jest wytwarzanie energii elektrycznej, rafinacja ropy naftowej, górnictwo czy komunalne spółki wodociągowe, więc branże wymagające ponadprzecięt-nych nakładów fizycznego kapitału. Jednak pomimo wyższych o 65% in-westycji państwowe firmy miały wyraźnie niższe (o ponad 30%) przychody w przeliczeniu na jednego pracownika. Choć w wartościach bezwzględnych to firmy prywatne wypracowują wyższe zyski w przeliczeniu na pracownika (z wyjątkiem największych firm), to w relacji do przychodów firmy pań-stwowe mają większą rentowność. Biorąc pod uwagę, że firmy pańpań-stwowe działają przede wszystkim na rynku krajowym (w 2016 r. miały tylko 3% udziałów w przychodach z eksportu wobec 9% udziałów w rynku krajo-wym9) oraz w sektorach takich jak energetyka czy usługi komunalne, wyż-sza rentowność może być wynikiem monopolistycznej siły, za którą płacą odbiorcy ich usług.

TABELA 3.1. WYNIKI FINANSOWE FIRM PRYWATNYCH (ZARÓWNO KRAJOWYCH, JAK I ZAGRANICZNYCH) I PAŃSTWOWYCH

Ogółem ^{Liczba pracujących}

10–49 50–249 250+

Przychody z całokształtu działalności na pracującego (tys. zł)

publiczne 415 238 296 456 prywatne 619 634 531 666 Zysk brutto na pracującego (tys. zł) ^{publiczne 25 7 -3 33} prywatne 31 33 27 32 Nakłady inwestycyjne na pracującego

(tys. zł)

publiczne 38 30 24 42 prywatne 23 12 17 30 Rentowność sprzedaży (%) ^{publiczne 6.0 2.8 -1.0 7.2} prywatne 5.0 5.2 5.1 4.8 Publiczne zdefiniowano jako spółki, w których Skarb Państwa lub samorządy (władze lokalne) mają 50% akcji; tabela nie uwzględnia firm, w których Skarb Państwa lub inne podmioty publiczne zachowały dominujący wpływ na zgromadzeniu akcjonariuszy pomimo posiadania mniej niż 50% akcji.

Źródło: Opracowanie własne FOR na podstawie danych guS

RAMKA 3.1. INWESTYCJE PAŃSTWOWYCH I PRYWATNYCH PRZEDSIĘBIORSTW W GÓRNICTWIE WĘGLA KAMIENNEGO

Przykładem szczególnie złej poli-tyki inwestycyjnej spółek kontrolo-wanych przez państwo jest górnic-two węgla kamiennego. Pańsgórnic-twowe kopalnie nie wykorzystały okresu wyjątkowo wysokich cen węgla na inwestycje w podnoszenie produk-tywności i zabezpieczenie na wy-padek dekoniunktury, podnosząc zamiast tego wynagrodzenia. tego błędu nie popełniła sprywatyzowa-na wcześniej kopalnia Bogdanka, która dzięki podniesieniu inwesty-cji w okresie silnej koniunktury na światowych rynkach węgla utrzy-mała zyski nawet po spadku cen. Wydaje się, że państwowe spółki niewiele to nauczyło – Polska grupa górnicza w 2016 r. obcięła inwesty-cje, żeby ograniczyć swoją stratę na koniec roku.

jak pokazują Bukowski et al. (2015b), geneza problemów pań-stwowego górnictwa węgla kamien-nego leży we wzroście jednostko-wych kosztów wydobycia w latach 2007–2012. W tym okresie ceny wę-gla na rynkach światowych były

wy-jątkowo wysokie, kilkukrotnie wyższe niż dekadę wcześniej. Przecena paliw kopalnych na świato-wych giełdach w czasie tzw. wielkiej recesji, która dotknęła kraje Oecd w latach 2007–2010, miała ograniczony wpływ na polskie kopalnie z powodu osłabienia się złotego względem euro i dolara amerykańskiego. dzięki temu wzrost cen sprzedaży polskiego węgla utrzymał się aż do 2012 r. Analiza mikrodanych potwierdza wnioski z początku tego rozdziału o niskiej łącznej produktywności czynników produkcji firm państwowych – przedsię-biorstwa państwowe radzą sobie gorzej od prywatnych. Komisja Europejska (2016) przeprowadziła badanie, w którym 25,7 tys. firm państwowych zosta-ło porównanych do 974 tys. firm prywatnych działających w nowych krajach członkowskich. Tak duża liczba firm pozwoliła na analizę wpływu własności państwowej, oczyszczonego z efektów kompozycji sektorowej czy czynni-ków specyficznych dla poszczególnych krajów. Co istotne, w tym badaniu autorzy jako firmy państwowe uznali te, w których państwo posiada 30%. Uzyskane przez autorów wyniki wskazują, że państwowe firmy charaktery-zowały się niższą wydajnością – efekt był szczególnie silny w przetwórstwie przemysłowym. Co więcej, autorzy wskazują, że duży odsetek zatrudnionych w firmach państwowych w danym sektorze pogarszał wyniki całego sekto-ra – być może państwo, będąc zarówno właścicielem, jak i regulatorem, tak naginało zasady gry, by pomóc swoim firmom kosztem całej gospodarki. Dobrym przykładem naginania przez państwo zasad, by pomóc niewydaj-nym państwowym firmom, może być górnictwo i porównanie do niedawna prywatnej kopalni Bogdanka z państwowymi kopalniami.

WYKRES 3.8. NATĘŻENIE INWESTYCJI A WYNIK FINANSOWY W PAŃSTWOWYCH I PRYWATNYCH KOPALNIACH

-4000 -3000 -2000 -1000 0 1000 2000 3000 4000 -120 -90 -60 -30 0 30 60 90 120 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Wynik finansowy netto (mln zł)

Nakłady inwestycyjne / wydobycie węgla (zł/t)

Inwestycje KW, KHW, JSW Inwestycje Bogdanki Wynik netto KW, KHW, JSW Wynik netto Bogdanki

Bogdanka została sprywatyzowana w 2009 r., brak publicznie dostępnych porównywalnych danych o wielkości inwestycji sprzed tego okresu. Niestety brak danych państwowych spółek za 2016 r. ze względu na opóźnienia publikacji kwartalnego raportu o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego przez Ministerstwo gospodarki (w lipcu 2017 ciągle brak raportu za iV kwartał 2016). Źródło: Opracowanie własne FOR na podstawie danych NiK (2017) i raportów okresowych gK lW Bogdanka

RAMKA 3.1. INWESTYCJE PAŃSTWOWYCH I PRYWATNYCH PRZEDSIĘBIORSTW W GÓRNICTWIE WĘGLA KAMIENNEGO

Wpływ państwowych firm na gospodarkę jest silniejszy, niż wynikałoby to wprost z ich udziału w tworzeniu wartości dodanej, ze względu na ich wiel-kość oraz koncentrację w kilku sektorach. Było to widoczne na tle regionu jeszcze przed zmianą rządu w 2015 r. i choć jeszcze nie ma porównywalnych danych, to polityka nowego rządu problem ten tylko pogłębiła. Dane o sek-torze przedsiębiorstw państwowych publikuje tylko kilka krajów – Polska z ich udziałem w tworzeniu wartości dodanej na poziomie 5% plasuje się na podobnym poziomie co Czechy i poniżej Słowenii (9%), ale znacznie po-wyżej Wielkiej Brytanii (1%). Jednak ograniczając analizę do największych spółek, rola państwowej własności rośnie – 12 spośród 20 spółek w WIG20 jest kontrolowanych przez rząd, podobnie jak 18 z 50 największych przed-siębiorstw na liście „Rzeczpospolitej”. Już w 2013 r. OECD, analizując rolę państwowych firm w wybranych sektorach, istotnych dla produktywno-ści gospodarki, wskazywało, że kontrola państwa w Polsce jest najszersza spośród państw UE (Wykres 3.12). Bouis i Duval (2011), analizując zakres własności państwowej oraz poziom przeregulowania rynku produktów w Polsce, wskazywali na silne negatywne efekty zewnętrzne. Nieefektyw-ność państwowych firm, np. energetycznych, pocztowych czy kolejowych,

Mechanizm kursowy przestał być jednak skutecznym buforem chroniącym polskie górnictwo od turbulencji w gospodarce światowej w latach 2013–2014, wraz z załamaniem się cen surowców na rynku globalnym. Spowolnienie wzrostu gospodarczego i nasycenie popytu rynków wschodzących, w szczególności chin, przy zwiększeniu podaży węgla ze strony eksporterów, w tym uSa, zmu-szonych skierować część krajowego wydobycia na eksport, zakończyło okres wysokich cen węgla. Państwowe górnictwo nie było przygotowane na taki obrót sytuacji. Bukowski et al. (2015b) po-kazują, że państwowe kopalnie nie wykorzystały hossy na rynku węgla na inwestycje podnoszą-ce produktywność wydobycia i zbudowanie buforu na wypadek pogorszenia koniunktury. Nawet w okresie hossy marże kopalń pozostawały na niskim poziomie, ponieważ na wzrost cen reagowały proporcjonalnym wzrostem kosztów, w szczególności wynagrodzeń. Wyższe zarobki górników re-alizowano kosztem inwestycji. ten wniosek potwierdza raport NiK (2017) – spóźnione i relatyw-nie relatyw-niewysokie wydatki na modernizację i inwestycje były skutkiem relatyw-nieuzasadnionych wynikami wzrostów kosztów osobowych. dopiero w latach 2012–2013 państwowe górnictwo nieco zwiększyło inwestycje, kiedy silna koniunktura na rynku dobiegała już końca.

Sprywatyzowana w 2009 r. Bogdanka wykorzystała wysokie ceny węgla, by dokonać inwestycji. W okresie silnej koniunktury lat 2009–2012 inwestowała przeciętnie 2,7 razy więcej na wydobytą tonę węgla niż spółki państwowe (KW, KHW i jSW). dzięki temu nawet zakończenie dobrej ko-niunktury na rynku węgla nie spowodowało załamania jej zysków. ujemny wynik finansowy Bog-danki w 2015 r. spowodowany był jednorazową operacją księgową polegającą na aktualizacji war-tości aktywów trwałych, bez czego jej zysk byłby podobny do tego z roku poprzedniego.

Wydaje się, że państwowe górnictwo w dalszym ciągu nie odrobiło tej lekcji. Kompania Węglowa została przekształcona w Polską grupę górniczą i połączona z Katowickim Holdingiem Węglo-wym, a w 2016 r. dla ograniczenia straty zmniejszyła inwestycje. Według informacji prasowych

przez pierwsze pół roku funkcjonowania inwestycje Pgg spadły o 36%1. Ograniczyło to stratę

spół-ki w 2016 r., ale i tak nie wystarczyło do osiągnięcia zysku.

Źródło: Opracowanie własne FOR

1 „Dziennik Gazeta Prawna”, PGG ścięła inwestycje o 36 proc. To niższe koszty i mniejsza strata. Oraz kłopoty w przyszłości, K. Baca- Pogorzelska, 16.02.2017, http://serwisy.gazetaprawna.pl/energetyka/artykuly/1020272,gornictwo–pgg–inwestycje.html?r=57094.

jest przenoszona na całą gospodarkę w postaci wyższych kosztów dla pozo-stałych firm i w konsekwencji mniejszą konkurencyjność gospodarki. Bouis i Duval (2011) szacowali, że prywatyzacja połączona z deregulacją mogłyby podnieść PKB Polski nawet o 15% w perspektywie 10 lat.