Kongresy scholastyczno-szkotystyczne
3. Deus et homo ad mentem I. Duns Scoti – Wiedeń (1970)
nawet w środowiskach franciszkańskich pozostawia wiele do życzenia. Mimo to jedna rzecz pozostaje ważna i niezmienna, ta mianowicie, że Szkot zaczął wychodzić powoli z zapomnienia, z ciążących na nim stereotypów, i że zajmuje w Kościele obok Tomasza równorzędne miejsce jako stróż prawd objawionych oraz interpretator ludzkich dylematów.
3. Deus et homo ad mentem I. Duns Scoti – Wiedeń (1970)
3.1. Okoliczności zwołania
Powstanie Międzynarodowego Stowarzyszenia Szkotystycznego (Societas
Scholastico-Scotistica Internationalis), jak słusznie zakładano, zwiększyło
zainteresowanie Szkotem i szkotyzmem. Jego członkowie zaraz po praw-nym ukonstytuowaniu się i zatwierdzeniu statutów szybko przeszli do działania. Już w cztery lata po zakończeniu zjazdu w Wielkiej Brytanii zwołali nowy kongres do Wiednia, który przewidziano w terminie od 28 września do 2 października 1970 roku. Główny temat spotkania, który miał określić zakres debaty, brzmiał: „Bóg i człowiek w doktrynie Szkota i w filozofii współczesnej”.
Impulsem do takiego właśnie określenia myśli przewodniej kongresu była z pewnością ówczesna sytuacja Kościoła, który poszukiwał narzę-dzi do skutecznego wcielania w życie nauczania, jakie określił Sobór Watykański II. Poprzedni zjazd na Wyspach Brytyjskich, którego termin – ustalony ze względu na rocznicę urodzin Szkota – pokrywał się niemal z zakończeniem soboru, nie mógł z tego względu podjąć dyskusji na temat wyzwań, jakie ten postawił przed Kościołem. Było zdecydowanie za wcześnie, brakowało bowiem gruntownej refleksji nad dokumentami soborowymi w ich ostatecznym kształcie, a przede wszystkim nie wszystkie episkopaty zadbały o ich kompletne przekłady. Perspektywa czterech lat, w których dokonywało się pogłębione studium myśli soborowej, dała możliwość nowego spojrzenia na doktrynę Szkota i na taką jej interpretację, która uwzględni wymogi posoborowych przemian.
Myślą przewodnią członków stowarzyszenia, zwołujących III już Kongres Szkotystyczny do Wiednia, było to, aby dostrzec, czy w dziełach Szkota znajdują się elementy, które mogły by być pomocą w rozwiązaniu dylematów nurtujących współczesnego człowieka, żyjącego w epoce atomowego strachu i zimnej wojny pomiędzy największymi mocarstwami świata. Co Duns Szkot ma do powiedzenia w takich kwestiach jak: ateizm, śmierć Boga, dowody na Jego istnienie, Opatrzność Boża, początek, natura i przeznaczenie czło-wieka, humanizm areligijny z jednej strony i wyznawanie Boga z drugiej,
148 Kongresy scholastyczno-szkotystyczne
rozum i wiara, porządek przyrodzony i nadprzyrodzony, etyka sytuacyjna i inne, które tak żywo zajmowały umysły teologów i nie tylko187? Z takim spektrum problematyk przyszło się zmierzyć gronu szkotystów, których zaproszono do twórczego współtworzenia wiedeńskiej debaty.
3.2. Quaestiones disputate
Obrady III Międzynarodowego Kongresu Szkotystycznego rozpoczęły się 28 września 1970 roku o godz. 9.00 w auli Uniwersytetu Wiedeńskiego mową inauguracyjną kardynała F. Königa, Arcybiskupa Wiednia, który po słowach serdecznego powitania uczestników kongresu, nawiązał do dwóch pojęć obecnych w temacie, a mianowicie: „Bóg i człowiek”. Określając je jako słowa kluczowe, stwierdził, że nabierają one pełnego znaczenia, jeśli roz-ważane są integralnie w obszarze teologicznej, historycznej i filozoficznej refleksji, a także jeśli stanowią fundament naukowych pytań o rodzaj metody, która by je najlepiej tłumaczyła na współczesny język. Kardynał ucieszył się, że postawione przez organizatorów i prelegentów pytania znalazły wielowymiarowy kontekst, że objęte programem zagadnienia były studiowane z różnych punktów widzenia, między innymi kulturalnego, socjalnego i religijnego188.
Zwracając uwagę na ten ostatni aspekt ludzkiej egzystencji, czyli na religijną płaszczyznę odniesień człowieka, a także na religijność jako zjawisko samo w sobie, kard. König zaznaczył na zakończenie wystąpienia, że psychologiczny sposób wyjaśniania religijnych zachowań nie jest wcale wystarczający, a tym bardziej nie może być miarodajny, i że w takim razie konieczne jest sięgnięcie do jakiegoś historycznego wymiaru religii, a także do obiektywnych źródeł religijności. Psychologia bowiem zbyt mocno ją subiektywizuje. Dopiero wtedy będzie można zaobserwować, że zacho-wanie religijne osoby ludzkiej nie jest żadnym błahym monologiem, a więc wypowiedzią jednego podmiotu, mówieniem do siebie, lecz że od zarania jest prawdziwie dialogiem, Szkot dodałby, dialogiem w wolności i miłości189.
Pomijając inne głosy z bloku wypowiedzi inauguracyjnych190 – nie mniej interesujące i istotne dla wprowadzenia w klimat obrad i dyskusji, jak
187 Zob. Bollettino della Società, dz. cyt., 33.
188 Zob. F. KÖNIG, Sermo inauguralis, [w:] Deus et homo ad mentem I. Duns Scoti: acta Tertii
Congressus Scotistici Internationalis, Vindebonae, 28 sept. – 2 oct. 1970, Romae 1972, 9.
189 F. KÖNIG, Sermo inauguralis, dz. cyt., 14.
190 Na część inauguracyjną złożyły się oprócz głosu kard. Königa wystąpienia nastę-pujących osobistości: K. Balicia, ze strony organizatorów, prof. F. Zerbsta, prorektora Uniwersytetu Wiedeńskiego, a także kard. J. Slipyja, hierarchy katolickiego Kościoła na Ukrainie, związanego przed wojną ze środowiskiem uniwersyteckim Lwowa, który
149
3. Deus et homo ad mentem I. Duns Scoti – Wiedeń (1970)
kardynała – warto przejść do przedstawienia zaproponowanych w czasie zjazdu wykładów oraz ich autorów. Już na wstępie trzeba zaznaczyć, iż liczba prelegentów przewidzianych do wystąpień z ustalonymi wcześniej tema-tami nie odpowiada indeksowi artykułów opublikowanych w końcowych aktach. Sądzić należy, iż brakujące w nich materiały miały formę krótkich komunikatów, których ewentualny wydruk z założenia nie był brany pod uwagę. Nie wyklucza się także i tej możliwości, że niektórzy referenci nie stawili się na wiedeńskie spotkanie i nie przesłali swoich materiałów do publikacji. Niemniej nazwiska autorów i tematy ich przedłożeń zostaną podane w przypisach, aby na kongres nie patrzeć wyłącznie z pozycji ostatecznego owocu, jakim są akta, lecz objąć go także w wyjściowym, to znaczy w programowym zamyśle organizatorów.
Wydaje się, że najprostszym i najbardziej czytelnym sposobem przed-stawienia poruszanych w Wiedniu zagadnień będzie śledzenie porządku systematycznego, jaki posłużył za klucz przy wydaniu końcowego dossier. Analizowane tematy zgrupowane zostały w czterech sekcjach problemowych: Bóg, człowiek, relacje pomiędzy Bogiem a człowiekiem oraz kwestie różne. Idąc zatem tym śladem, podaje się kompletny wykaz traktowanych zagad-nień z uwzględnieniem ramowych stron w aktach. Ponadto zaznacza się, że w przypadku różnicy pomiędzy pierwotną wersją tematu a jego ostatecznym ujęciem, ta pierwsza zostanie zamieszczona w przypisach dla zobrazowania zakresu zmiany. Łatwiej przyjdzie rozpoznać, czy była ona wyłącznie jakimś retuszem stylistycznym, językowym, czy raczej korektą rzeczową.
Porządek zagadnień jest następujący:
DEUS
Probationes existentiae Dei
– C. Bérubé (OFMCap), Pour une histoire des preuves scotistes de l’existence
de Dieu191 (17–46).
– W. Kluxen, Welterfahrung und Gottesbeweis. Eine Studie zum «Tractatus
de primo principio» des Johannes Duns Scotus (47–59).
– F. Chauvet (OFM), La causalidad eficiente en la demonstratión de Duns
Escoto sobre la existencia de Dios192 (61–72).
z przyczyn politycznych znajdował się wówczas na uchodźctwie, zajmującego się w przeszłości doktryną Szkota, szczególnie jego pneumatologią: J. SLIPYJ, Utrum spiritus
sanctus distingueretur a Filio, si not procederet ab eo = Q in I Sent. q. 56, „Bohoslovia” 5 (1927)
2–19; 6 (1928) 1–17.
191 Du dynamisme intellectual à l’existence de Dieu selon Duns Scot? Pierwotne wersje tytułów podawane są według wykazu uczestników III Międzynarodowego Kongresu Szkotystycznego zamieszczonego w Bollettino della Società, 39–44.
150 Kongresy scholastyczno-szkotystyczne
– W. Keilbach, Überlegungen zum ontologischen Gottesbeweis bei Johannes Duns Scotus (73–79).
– R. Dumont, Intuition: Prescript or Postscript to Scotus’ Demonstration
of God’s existence193 (81–87).
– E. W. Platzeck (OFM), Versuch eines modernen Ansatzes um scotistischen
Gottesbeweis194 (89–107).
Cognoscibilitas et natura Dei
– A. Coccia (OFMConv), De cognoscibilitate Dei ex cognoscibilitate rerum (109–118).
– E. Marini (OFM), Il concetto di ente infinito di Duns Scoto in una prospettiva
eidetico-fenomenologica (119–136).
– Ch. A Pamplona (OFMCap), De infinitate apud Scotum195 (137–139). – B. De Armellada (OFMCap), Trascendencia divina y voluntarismo196 (141–147). – V. Bajsić, Einige soziologisch bedingte Noten des heutigen Gottesbegriffes
(149–152).
– A. Ghisalberti, Il Dio dei teologi e il Dio dei filosofi secondo Duns Scoto197 (153–164).
– H. Schulte (SJ), Pesonales und sachorientiertes Denken. Zwei typen
mitte-lalterischer Gotteslehre: Bonaventura und Johannes Duns Scotus (165–173).
– A. Muñoz-Alonso, Actualidad y vigencia de la doctrina de Juan Duns Scoto
sobre Dios (175–180).
– W. Borowsky, Duns Scotus und die Gott-ist-tot Theologen (181–189).
HOMO
Anthropologia philosophica et theologica
– E. Magrini (OFM), Il rapporto uomo-Dio nella metodologia di G. Duns Scoto198 (191–205).
– P. Ch. Botte (OFM), Duns Scoti indagatio praesuppositorum sensus metaphysici
et religiosi hominis (207–244).
– E. Bettoni (OFM), Duns Scotus denuncia l’insufficienza dell’antropologia
filosofica (245–257).
– K. Pichl, Die Philosophie des „pro statu isto” und die gegenwärtige
philoso-phische Anthropologiae (259–268).
– P. Scapin (OFMConv), Capisaldi di un antropologia scotista (269–291).
193 Scotus’ Intuition of the Existence of God, Postscript or Prescript to his Demonstration.
194 Eine moderne Abwandlung des skotistischen Gotteserweises aus dem Begriff begrenzter
Herrschaft und Wirkmacht.
195 Argumenta Duns Scoti pro infinitate Dei.
196 La trascendencia divina en la proyección voluntarista de Escoto.
197 Il dio dei filosofi e il Dio dei teologi secondo Duns Scoto.
151
3. Deus et homo ad mentem I. Duns Scoti – Wiedeń (1970)
– E. Rivera de Ventosa (OFMCap), Doble plano matafísico de la persona
en la filosofía de Duns Escoto y su interpretación en el piensamiento actual199 (293–315).
Voluntas et libertas
– L. D. Roberts, John Duns Scotus and the Concept of Human Freedom (317–325). – P. R. Prentice (OFM), The Degree and Mode of Liberty in the Beatitude of the
Blessed200 (327–342).
– W. Kölmel, Wille und Freiheit in der Lehre des Duns Scotus und des
«Huma-nismus» (343–358)201.
Relationes libertatis et ethicae
– A. B. Wolter (OFM), Native Freedom of the Will as a Key to the Ethics of Scotus (359–370).
– A. Marchesi, Singolarità irrepetibile e continua perfettibilità della persona
umana, fondata nella volontà libera secondo Duns Scoto (371–377).
– B. Bošnjak, Gott gewordener Mensch als Mensch gewordener Gott? (379–387). – J. Gałkowski, La développement de la notion de liberté: Duns Scot, Kant,
Sartre (389–400).
– L. Paskai (OFM), Die heutige Freiheitsproblematik im Lichte der skotistischen
Freiheitlehre (401–407). Ordo socialis
– G. Cirelli (OFMCap), Prospettive sociologiche nel pensiero di Duns Scoto (409–415).
– M. Brlek (OFM), De potestate auctoritatis civilis in vitam hominis ad mentem
Ioannis Duns Scoti (417–428).
RELATIONES INTER DEUM ET HOMINEM Doctrina participationis
– M. Traina (OFMCap), La nozione di partecipazione e le sue implicazioni
metafisiche (429–444).
– F. J. Kovach, Divine and Human Beauty in Duns Scotus’ Philosophy and
Theology (445–459).
– L. Iammarrone (OFMConv), Contingenza e creazione nel pensiero di Duns
Scoto (461–480).
– D. Compton, The Creativity of the Creature in the Philosophy of Duns Scotus
and Charles H[e]artshorne202 (481–486).
199 Tendencias actuales de la filosofía de la educacion a la luz del voluntarismo escotista.
200 The Degree and Mode of Human Liberty in Heaven.
201 Brak w wykazie uczestników.
202 The Relation of God to the World in the Philosophy of Duns Scotus and the Panentheism
152 Kongresy scholastyczno-szkotystyczne
– A. M. Schmidt, Göttliche und geschöpfliche Wirklichkeit im Quodlibet des
Johannes Duns Scotus203 (487–493).
Historia salutis
– P. Vignaux, Infini, liberté et histoire du salut (495–507).
– W. Boublík, Ungewissheit und Wagnis nach der Prädestinationslehre des
Duns Scotus (509–512).
– W. Hoeres, Die Hinordnung der menschlichen Verstandes auf die Warheit
und die Möglichkeit seines Abfalls von Gott und der Ordnung der Dinge nach Scotus (513–550).
– B. Korošak (OFM), De homine ante et post lapsum doctrina Ioannis Duns
Scoti204 (551–556).
– M. Belić (SJ), Relationes hominis ad Deum indicatae in eius cognitione
spirituali (557–564).
– G. Baldanza, I problemi moderni del rapporto tra Dio e l’uomo nell’insegnameto
del Vaticano II (565–572). QUAESTIONES VARIAE De natura theologiae
– G. Ostdiek (OFM), Faith, Language, and Theological Discourse about God
in Duns Scotus205 (573–608).
– O. Todisco (OFMConv), Dio «ut ens infinitum» e «ut haec essentia» oggetto
primo della teologia scotista206 (609–625).
– G. A. Manno (OFM), Valore semantico della teologia razionale secondo Duns
Scoto (627–652)207.
– E. D. Iriarte de Puyau, La teología como ciencia en Juan Duns Escoto (653–660).
De ontologia
– L. Honnefelder, Die Lehre von der doppelten Ratitudo entis und ihre Bedeutung
für die Metaphysik des Johannes Duns Scotus (661–671).
– R. Rosini (OFM), Gli «intelligibili» nella dottrina di Giovanni Duns Scoto (673–691).
– B. P. Thum (OSB), Bemerkungen zur Possibilienlehre des Duns Scotus und
ihrer Fortwirkung208 (693–698).
– I. J. Alcorta, Esse ens. Esse plenissimum. Creatio. Infinitudo209 (699–704).
203 Gott und Mensch (oder Schöpfer und Geschöpf) im Quodlibet des Johannes Duns Scotus.
204 Ioannis Duns Scoti doctrina de homine ante et post lapsum.
205 Faith, Language and Theological Discourse in Duns Scotus.
206 Dio «ut haec essentia» e «ut ens infinitum».
207 Brak w wykazie uczestników.
208 Die Possibilienlehre von Duns Scotus. Ihrer geschichtliche Fortwirkung in der
Possibilien-metaphysik des 17/18. Jh.
153
3. Deus et homo ad mentem I. Duns Scoti – Wiedeń (1970)
– R. Schubert-Soldern, Das Individuazionprinzip bei Duns Scotus210 (705–711).
De arte critica et de historia scotismi
– C. Balić (OFM), Considerationes criticae in materiam I. Duns Scoti «de esse
Dei et eius unitate»211 (713–722).
– A. Zimmermann, Analoge und univoke Bedeutung des Terminus ‘ens’ nach
einem anonymen Metaphysikkommentar des 14. Jahrhunderts (723–730).
– F. Corvino, L’influenza di Giovanni Duns Scoto sul pensiero di Guglielmo
d’Occam (731–748).
– K. Binder, Zum Einfluss des Duns Scotus auf Theologen der mittelalterischen
Universität in Wien212 (749–760).
Porządek, który został zastosowany przez wydawców akt, przynaj-mniej w części odpowiadał założeniom programu, jaki był realizowany w Wiedniu, a którego zapis się nie zachował. Jednak z wykazu uczestników, który posłużył do określenia zakresu zmian tematów przedłożeń, wynika, iż w aktach brakuje nazwisk dwudziestu prelegentów. Ponieważ argumenty zadane do analizy odpowiadają tematowi ogólnemu: Deus et homo ad mentem
I. Duns Scoti, z tego też względu poniżej umieszcza się ich wykaz. Nie da się
bowiem wykluczyć, iż materiał ten doczekał się publikacji na łamach róż-nych czasopism. Zestawienie ma zatem za zadanie służyć pomocą przy ich poszukiwaniach. Znając nazwisko autora i temat opracowania, nawet jeśli była to tylko jego wersja robocza, będzie można łatwiej dotrzeć do pozycji drukowanych, w których zostały zamieszczone213.
210 Die «pluralitas formarum» im Lichte der heutigen Naturphilosophie.
211 Considerationes criticae in Duns Scoti quaestionem «de esse Dei eiusque unitate» (Ord., I d. 2 n. 1–190).
212 Duns Scotus’ Einfluss auf Theologen der mittelalterischen Universität in Wien.
213 F. ALLUNTIS (OFM), Divine Omnipotence and Natural Reason; A. BAISIĆ, Einzige
soziologisch bedingte Noten des heutigen Gottesbegriffes; H. J. BECKMANN, Die Materie. Eine vergleichende Untersuchung über die Relation Gott und der Mensch und die Materie bei Johannes Duns Scotus und bei Henri Bergson; B. M. BONANSEA (OFM), Intellect and Will in the Philosophy of Duns Scot; H. BORAK (OFMCap), Fidei possibilitas et limites ad mentem Duns Scoti;
K. BOR-MANN, Die Welt hat einen Anfang in der Zeit. Die Welt hat keinen Anfang in der Zeit. Die Frage
nach der Anfangslosigkeit der Welt in der mittelalterischen Philosophie, vornehmlich bei Johannes Duns Scotus; Ch. BOTTE, Duns Scoti indagatio praesuppositorum sensus metaphysici et religiosi hominis; G. CACCIATORE (CSSR), Note sull’antropologia di Duns Scoto; S. CAPITANIO, Aspetti dell’analogia in S. Tommaso d’Aquino e in Duns Scoto; G. CARDAROPOLI (OFM), La libertà dell’uomo nella storia della salvezza secondo il pensiero di Duns Scoto e di Teilhard de Chardin; G. CITTADINI, La teoria della conoscenza in Duns Scoto paragonata a Rosmini; M. De GANDILLAC, Le rôle du ‘status iste’ dans la argumentation scotiste; M. ERBURU (OFMCap), Estne praeceptum radix culpabilitatis? Doctrina Duns Scoti; C. GNEO (OFMCap), L’opzione radicale come fondamento della realtà; O. HOLZER (OFM), Die Relationslehre des Johannes Duns Scotus und ihre Bedeutung für die Anthropologie; J. LEGOWICZ, Immanence objective du savoir philosophique chez J. Duns Scot – sa
154 Kongresy scholastyczno-szkotystyczne
3.3. Konkluzje
Sam zamysł, aby uczestników III Kongresu Szkotystycznego w Wiedniu pobudzić do refleksji nad wielopłaszczyznowym problemem definiowanym jako dwumian Bóg-człowiek, był wyraźnym sygnałem, że w obszarze zainteresowania będą musiały się znaleźć takie zagadnienia jak: istnienie Boga, istnienie człowieka, ich wzajemne odniesienie w perspektywie aktu stwórczego, który jawi się jako pierwszy wymiar relacyjności pomiędzy stwarzającym i stwarzanym. Co więcej, ten splot odniesień Boga do człowieka i człowieka do Boga, o tak wyraźnie dialogicznej wymowie, pociąga za sobą konieczność opisania rodzaju i natury tej wzajemności. Tym sposobem, analizując relację od strony osoby ludzkiej, po pierwsze nie sposób nie mówić o religijności i wierze, rozumianej jako jej naturalny wyznacznik, a po drugie nie można zapomnieć o wymiarze etycznym, socjalnym, kulturowym i każdym innym, poprzez które człowiek wypowiada się w swojej wolności.
Określanie właściwości i kryteriów wolnego wypowiadania się istoty ludzkiej, a także szukanie odpowiedzi na pytanie, czy artykułując temat wolności, można jednocześnie mówić o jej ograniczeniach, były i nadal są intelektualnym wyzwaniem, które wbrew oczekiwaniom nie przynosi ludzkości gotowych i jednoznacznie sprecyzowanych wyjaśnień. Ludzie zanurzeni w środowiskach zawodowych i społecznych, które nie zawsze są im w stanie zapewnić stosowne wsparcie dla godnej egzystencji, a co za tym idzie, nie gwarantują spokojnego jutra, zachowują się tak, jakby w swoich wyborach nie byli do końca wolni, jakby ta wolność wystawiana była pod pręgierz zniewalającego otoczenia. Rodzi się zatem pytanie: czy wiara w Boga, odniesienie do rzeczywistości nadprzyrodzonej, jest środkiem na tyle skutecznym, aby tę wolność w człowieku wyzwolić z wszelkich czynników determinujących jej funkcjonowanie, aby mu uprzytomnić, że jest ona jego nieutracalną własnością, której nikt inny zawłaszczyć nie może.
Sobór Watykański II, szukając sposobów, aby jak najskuteczniej przez nauczanie i pastoralną troskę dotrzeć do człowieka w świecie współczesnym, uznał za stosowne przede wszystkim przypomnieć tę fundamentalną prawdę o ludzkiej wolności. Chciał przez to zwrócić uwagę, że wiara w Boga jest dla człowieka najbardziej naturalną przestrzenią dla jego
valeur et actualité; A. MELLONE (OFM), Attualità della sfiducia di Scoto e di Dante nella dimostra-zione razionale dell’immortalità dell’anima; O. R. MESSNER (OFM), Die christliche Zusammenschau von Gott und Mensch. Was kann man sich von der Skotusforschung für die Gewinnung, Vertiefung und Vermittlung dieses Zusammenschau versprechen?; T. ŠAGI-BUNIĆ (OFMCap), Libertà come fondamento della personalità in Duns Scoto e presso i filosofi neomarxisti; T. F. TORRANCE, The Conception of Space in the Thought of Duns Scotus and its Significance for the History of Thought;
155