7.1. W przededniu beatyfikacji
Kiedy Stolica Apostolska ogłosiła zakończenie procesu beatyfikacyjnego Sługi Bożego Jana Dunsa Szkota i wyznaczyła na dzień 20 marca 1993 roku uroczystą ceremonię zatwierdzenia kultu, równoznacznego z beatyfikacją, było jasne, że szczególnie środowisko Papieskiego Ateneum Antonianum będzie się do tej chwili godnie przygotowywać i to co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, dlatego, że w tym środowisku kultywowana była zawsze żywa troska o szczęśliwy finał procesu i że to w nim dzięki żmudnej pracy i nie-ocenionemu zaangażowaniu o. Roberto Zavalloniego powstała wymagana przez prawo kanonizacyjne Positio. Po drugie, dlatego, że jest to jedno z miejsc, w którym dla promocji Szkota i szkotyzmu zrobiono bardzo wiele, od dzieł Komisji Szkotystycznej poczynając, a na refleksji nad doktryną kończąc289.
Zaznaczył to rektor Antonianum J. A. Merino OFM na otwarciu Mię-dzynarodowego Kongresu Szkotystycznego, który był właśnie pomyślany jako jedna z inicjatyw przygotowujących do beatyfikacji. Mówił wówczas między innymi: „Wobec wydarzenia o tak ważnym znaczeniu historycz-nym «Antonianum» nie mogło pozostać obojętne i bierne z tej prostej przyczyny, że Szkot jest integralną częścią jego życia, jego myśli i jego badań. Najbardziej znane osobowości świata kultury poświęciły w tym domu najlepszą część swoich sił nauczaniu i badaniom”290. W dalszej części wypowiedzi, nie wymieniając imion naukowców związanych z zakonnym centrum studiów Antonianium w Rzymie, rektor przywołał na pamięć postać K. Balicia i jego wyjątkowe dzieło.
W ten oto sposób mająca nastąpić beatyfikacja Jana Dunsa Szkota, wyczekiwana od wieków mimo otaczającej ją atmosfery niezrozumienia, stawiania przeszkód, a nawet otwartego sprzeciwu, dała możliwość środo-wiskom naukowców spotkać się na kolejnym wielkim forum szkotystycznym i poddać analitycznemu studium myśl Doktora Subtelnego według klucza:
289 Przy tej okazji należy wspomnieć o jeszcze jednej inicjatywie naukowej w środo-wisku włoskich szkotystów, zorganizowanej z racji uroczystego zatwierdzenia kultu. Chodzi o sympozjum, które odbyło się w Bolonii w dniach 18–20 lutego 1993. Jego owocem jest monografia zawierająca omówienie tematów tam poruszanych: Etica e persona. Duns
Scoto e suggestioni nel moderno. Convegno di studi: Bologna, 18–20 febbraio 1993, atti a cura di S.
Casamenti, Bologna 1994.
290 J. A. MERINO, Saluto del Rettore Magnifico, [w:] Via Scoti methodologica ad mentem Joannis
Duns Scoti. Atti del Congresso Scotistico Internazionale Roma 9–11 marzo 1993, a cura di L. Sileo,
178 Kongresy scholastyczno-szkotystyczne
via Scoti. W zamyśle organizatorów to główne hasło kongresu miało otworzyć
drogę ku interdyscyplinarnej wizji nauki, drogę, która ułatwiłaby dialog pomiędzy filozofią a teologią, fizyką a metafizyką, pomiędzy prawodaw-stwem a etyką egzystencji komunikatywnej, jak się wyraził cytowany już J. Merino, zdaniem którego via Scoti powinna być rozumiana jako droga ku nowemu chrześcijańskiemu humanizmowi291.
To intelektualne forum w Rzymie, które odbyło się w dniach 9–11 marca 1993 pod hasłem via Scoti, było nieoficjalnie siódmym Międzynarodowym Kongresem Szkotystycznym. Nad jego organizacją czuwał L. Sileo OFM, prezes Wyższej Szkoły Studiów Scholastycznych i Franciszkańskich przy Antonianum. Trzeba dodać, że po roku 1986, a więc od VI Kongresu Szko-tystycznego w Krakowie, swoją działalność w pewnym stopniu zawiesiło Stowarzyszenie Szkotystyczne, którego członkowie statutowo byli odpowie-dzialni za organizację zjazdów i wydawanie materiałów pokonferencyjnych. Można powiedzieć, że w jakimś sensie dotychczasowe kompetencje i zadania Stowarzyszenia przejęła wspomniana Szkoła Studiów Scholastycznych i jej aktualnie urzędujący prezes, chociaż w założeniach programowych przygotowań do uroczystości, a więc z roku 1992, mowa jest o odradzającym się organizmie Stowarzyszenia292. W każdym razie cele kongresu w Rzymie, oprócz tego nadrzędnego, jakim było uczczenie zatwierdzenia przez Stolicę Apostolską kultu Doktora Subtelnego, były te same jak wcześniej, a mianowicie: kontynuowanie studiów szkotystycznych, rozpoczętych z wielkim rozma-chem w początkach XX stulecia a intensyfikowanych przy okazji kolejnych kongresów, jak również danie współczesnej myśl filozoficznej i teologicznej nowego impulsu i odkrywczych inspiracji o Szkotowym zabarwieniu.
7.2. Via Scoti: jaka w treści?
Na zaproszenie do czynnego udziału w kongresie odpowiedzieli liczni specjaliści i to zarówno doświadczeni uniwersyteccy profesorowie, dla których szkotyzm był od lat stałym terenem eksploatacji myśli, jak i dobrze zapowiadający się młodzi badacze, którzy od niedawna podjęli się próby lektury i interpretacji tekstów tego franciszkańskiego doktora
schola-291 J. A. MERINO, Saluto del Rettore Magnifico, dz. cyt., 9.
292 Jest o tym mowa w dokumencie komitetu organizacyjnego powołanego w związku z beatyfikacją Dunsa Szkota. Stwierdzono w nim, że najlepszą jednostką przy organizacji kongresu byłoby właśnie SIS, utworzone przed laty do takich celów, że należałoby ewen-tualnie zrewidować statuty Stowarzyszenia, a w nowych uwzględnić ścisłe związanie SIS z władzami akademickimi rzymskich Instytutów Franciszkańskich, aby mogło ono działać nieprzerwanie: «Commissione per le celebrazioni in onore de Beato Duns Scoto. 5 dicembre 1991», 2, Archivum Commissionis Scotisticae, 7401–7599 (1988/1997), 7472.
179
7. Via Scoti methodologica ad mentem Joannis Duns Scoti – Rzym (1993)
styki. Forum naukowe poprzedzające beatyfikację realizowało program w czterech obszarach badań, według których zresztą pogrupowano cały pokonferencyjny materiał.
Chodzi przede wszystkim o metafizykę Szkota, która przezwyciężała systemy naturalistyczne obecne w niektórych syntezach filozoficznych i teologicznych wieków średnich. Chodzi o porządek epistemologiczny, a właściwie o zależności pomiędzy różnymi typami wiedzy, wielorakimi źródłami poznania, wobec których człowiek staje w intelektualnej goto-wości poszukiwania. Chodzi o trafne ujęcie zależności pomiędzy Bogiem a człowiekiem, o uchwycenie bogatej relacyjności, opartej na wolności jednej i drugiej strony. Chodzi wreszcie o zagadnienia dotyczące natury ludzkiej w jej konkretnym, indywidualnym wymiarze oraz w aspekcie wielorakich relacji, jakie człowiek nawiązuje jako członek wspólnoty eklezjalnej, społecznej czy politycznej. Oto wypełniona w treści i zaproponowana do przejścia via Scoti:
[Tom: I]
Relazioni Congressuali
– C. Bérubé, Amour de Dieu chez Duns Scot, Porete, Eckhard (51–75). – L. Honnefelder, Wie ist Metaphysik möglich? Ansatz und Methode der
Metaphysik bei Johannes Duns Scotus (77–93).
– O. Boulnois, La présence chez Duns Scot (95–119).
– O. Todisco, Duns Scoto e il pluralismo epistemologico (121–148). – W. J. Courtenay, Scotus at Paris (149–163).
– A. B. Wolter, God’s Knowledge: a Study in Scotistic Methodology (165–182). – A. B. Wolter, Duns Scot at Oxford (183–192).
– S. D. Dumont, The Question on Individuation in Scotus’ «Quaestiones super
Metaphysicam» (193–227).
– S. F. Brown, Scotus’ Method in Theology (229–243). – I. G. Manzano, In via Scoti: la via «Libertatis» (245–259).
– J. Quillet, De la nature humaine à l’ordre politique selon Jean Duns Scot (261–273).
– A. Ghisalberti, Metodologia del sapere teologico nel Prologo alla «Ordinatio»
di Giovanni Duns Scoto (275–290). Communicazioni Congressuali
[Prima Sezione: LOGICA, METAFISICA E GNOSEOLOGIA]
– S. Knuuttila, Interpreting Scotus’ Theory of Modality: Three Critical Remarks (295–303).
– H. Kraml, Beobachtungen zum Ursprung der «distinctio formalis» (305–318). – A. D. Conti, Sviluppi e applicazioni della distinzione formale scotista ad Oxford
180 Kongresy scholastyczno-szkotystyczne
– M. Kaufmann, Ockham’s Criticism of the Formal Distinction – A Mere «petitio
principii» (337–345).
– I. Miralbell, La distinción entre matafísica, matemática y física según Duns
Escoto (348–358).
– E. P. Mahoney, Duns Scotus and Medieval Discussions of Metaphysical
Hierarchy: the Background of Scotus’. «Essential Order» in Henry of Gand, Godfrey of Fontaines and James of Viterbo (359–374).
– G. Pini, Scotistic Aristotelianism: Antonius Andreas’ «Exspositio» and
«Quaestiones» on the Metaphysics (375–389).
– T. B. Noone, Scotus’ Critique of the Thomistic Theory of Individuation and the
Dating of the «Quaestiones in Libros Metaphysicorum», VII q. 13 (391–406).
– J. Decorte, «Modus» or «res»: Scotus’ Criticism of Henry of Ghent’s Conception of the Reality of Real Relation (407–429).
– N. Den Bok, Scotus’ Theory of Contingency from a (post) Modern Perspective:
Some Important Developments of the Notion of Contingency after Duns Scotus
(431–444).
– E. Dekker, The Reception of Scotus’ Theory of Contingency in Molina and
Suárez (445–454).
– A. Vos Jaczn, The Theoretical Centre and Structure of Scotus’ «Lectura»:
Philosophy in a New Key (455–473).
– O. Gérault, La notion d’intuition et l’appréhension du contingent (475–482). – A. Söllinger, Erkenntnistheoretische Implikationen der Memoria-Konzeption
von Scotus (483–493).
– I. Tonna, La conoscenza umana in Duns Scoto (495–508).
– V. Richter, «Univocatio – Vestigium – Imago»: zu Scotus’ theologischer Erkenntnislehre (509–524).
– G. Pizzo, Natura e funzione della memoria: il percorso scotiano tra Agostino
e Aristotele (525–560).
– E. Joós, The Legacy of Duns Scotus: «Intentio intellectus» (561–568). [Tom: II]
[Seconda Sezione: TEOLOGIA E FILOSOFIA]
– H. Veldhuis, Duns Scotus’ Theory of Synchronic Contingency in «Lectura»
I 39 and its Theological Implications (571–576).
– A. Côté, La critique scotiste du concept d’infini chez Thomas d’Aquin (577–592). – R. Zavalloni, Ragione e fede in Duns Scoto nel contesto del pensiero medievale
(593–609).
– D. Crivelli, La teologia come scienza pratica nel prologo dell’«Ordinatio»
181
7. Via Scoti methodologica ad mentem Joannis Duns Scoti – Rzym (1993)
– G. Alliney, La contingenza della fruizione beatifica nello sviluppo del pensiero
di Duns Scoto (633–660).
– J. Andonegui, «Miscuit enim sectam suam»: Escoto entre Avicena y Averroes (661–679).
– M. Ninci, Il concetto di essere e la teologia negativa: Duns Scoto ed Enrico
di Gand di fronte allo Ps.-Dionigi (681–737).
– Ch. Trottmann, Vision béatifique et science théologique. Interférences
scotistes dans le «Quodlibet» parisien de Guiral Ot (décembre 1333) (739–747).
– O. Rossi, Duns Scoto lettore di S. Anselmo. A proposito dell’argomento ontologico (749–763).
– C. A. Lértora Mendoza, Escoto y el hylemorfismo aristotélico: cuestiones
metodológicas (765–781).
– J. M. Udina í Cobo, Duns Escoto y el argumento anselmiano (783–805). – R. O. Díez, Una hermenéutica interpretación escotista acerca del argumento
único de san Anselmo en el «De primo rerum omnium principio» (807–822).
[Terza Sezione: PSICOLOGIA, ETICA E SPIRITUALITÀ]
– M. E. Ingham, Duns Scotus’ Moral Reasoning and the Artistic Paradigm (825–837).
– M. McCord Adams, Duns Scotus on the Will as Rational Power (839–854). – A. Boadas-Llavat, «Intellectus agens»: Bacon, Buenaventura, Escoto
(855–872).
– M. Damiata, Duns Scoto davanti a G. d’Ockham (873–925).
– B. De Armellada, Antropología escotista del «status iste» (¿Frente a otras
situaciones posibles?) (927–949).
– A. Lobato, El cuerpo humano en Duns Escoto y Tomás de Aquino (951–966). – G. Lauriola, Il concetto di persona in Duns Scoto come scelta ermeneutica
(967–984).
– R. Lambertini, Il «De perfectione statuum» attribuito a Duns Scoto e la difesa
dell’identità francescana. Osservazioni e problemi (985–1010).
– R. Fischer de Diez, La piedad del pensar: Lenguaje orante en Duns Escoto (1011–1021).
– E. Briancesco, En torno del himno medieval «Jesus, dulcis memoria»:
Entre el argumento anselmiano y las metafísicas franciscanas del infinito
(1023–1046).
[Quarta Sezione: SCOTISMO E CONFRONTI]
– M. Rossini, «Quod coexistit existit»: Alessandro di Alessandria e i futuri
contingenti (1049–1063).
– M. Gensler, A Peep or a Gaze? References to Antonius Andreae in «Quaestiones
182 Kongresy scholastyczno-szkotystyczne
– R. M. Olejnik, Attualità delle leggi logiche in Giovanni Duns Scoto (1073–1090). – C. Del Zotto, La «Via Scoti» nell’epistolario di Johann Amerbach (1443–1513):
Approfondimenti (1091–1108).
– H. M. Stamm, Johannes Duns Scotus in der Sicht Martin Luthers (1109–1115). – G. Basetti-Sani, Il teologo scotista P. Déodat Marie de Basly (1862–1937)
(1117–1125).
– D. Verducci, Scheler – Duns Scoto: Volontarismo e interpretazione del moderno (1127–1144).
– W. Kölmel, Heidegger und Duns Scotus (1145–1155).
– D. Ciccarelli, La circolazione di opere scotistiche in Sicilia (1157–1169). – F. Chavero Blanco, Sobre el Escotismo en la Provincia Bética. El ocaso de una
tradición (1171–1197).
7.3. Dokąd prowadzi via Scoti?
Intrygująco brzmi to pytanie: dokąd prowadzi via Scoti? Czy kolejne spotkanie z Doktorem Subtelnym pomogło poszukującym – choćby częściowo – określić jej kierunek? A może było to jakieś spojrzenie na drogę kiedyś przez niego zaproponowaną, która z biegiem czasu stała się nie do przebycia.
Współcześnie jest trudno zarówno nadążyć za myślą Szkota, jak i mieć go za wzór świętości. Jednak Kościół w akcie uroczystej beatyfikacji podarował go wierzącym jako wzorzec doskonałości życia, wypełnionego dążeniem do Boga i osobliwego obcowania z Nim poprzez intelektualną spekulację prowadzoną w duchu zawierzenia i ufności, po to, by jego dzia-łalność, głównie jako duchowego przewodnika w ramach akademickiego kształcenia, mogła stać się dla potomnych oryginalną i aktualną via Scoti. Tak więc, nawet jeśli rzymska konferencja poprzedzająca uroczystości liturgiczne zatwierdzenia kultu była wewnętrznym dialogiem naukowców z doktrynalną propozycją Szkota, to propozycja ta stała się – właśnie dzięki ich badaniom – naturalną własnością czasów współczesnych, a to znaczy drogą wciąż przejezdną i to w różnych kierunkach.
Istotnie, poruszane zagadnienia z obszarów: teologii, duchowości, filozofii, metafizyki, etyki, psychologii, logiki, czy epistemologii świadczą dobitnie, że via Scoti jest szerokim traktem, po którym mogą poruszać się różne współcześnie obowiązujące w dziedzinie nauki nośniki wiedzy. Poświęcony przez prelegentów czas na studium myśli Szkota uświa-domił uczestnikom forum, że zrozumienie historii leży w gestii czasów współczesnych, że jest zadaniem na wielopokoleniowe „dzisiaj”, że dialog pomiędzy mądrością odległych czasów a tą dzisiejszą jest w końcowym rozrachunku monologiem jednej i tej samej mądrości. Z tekstów
zamiesz-183
7. Via Scoti methodologica ad mentem Joannis Duns Scoti – Rzym (1993)
czonych w aktach kongresu przebija jedna ważna myśl, ta mianowicie, że via Scoti nie była jedynie nową propozycją intelektualnego szlaku do przejścia na przełomie XIII i XIV wieku, bez połączeń z innymi wcześniej przetartymi, ale jest drogą wciąż aktualną, jako że prawda rozwija się zawsze wraz z postępującą ludzkością. Co więcej, Doktor ze Szkocji uczy pokory i cierpliwości w jej poznawaniu, a już zdecydowanie przestrzega przed gwałtownym pragnieniem jej zawłaszczenia293.
Podczas obrad kongresowych zebrani mieli okazję uświadomić sobie fenomen subtelności doktryny Jana Dunsa doskonale odpowiadającej inte-lektualnym potrzebom człowieka współczesnego, który stara się podobnie jak jego poprzednicy w przeszłości ustalić zależność pomiędzy rozumem a wiarą. Mimo iż tłumaczy on wszechświat wyraźnie w teologicznym kluczu, wychodząc przy tym od antropologii teologicznej jako zasady a priori, to jednak dalece upraszczające całą sprawę byłoby stwierdzenie, że to wyłącznie wiara jest jakimś magicznym wytrychem, który otwiera wszystkie interpretacyjne przestrzenie, a szczególnie te, w których rozum milczy, ponieważ nie wie, jak wyjaśniać, i nie wie, dlaczego nie wie. Wręcz przeciwnie, dla Szkota świat pozostaje zawsze racjonalny, nie w znaczeniu pozytywistycznym jak u Tomasza, ale w takim sensie, że owa racjonalność w swojej niewystarczalności domaga się Objawienia Bożego, które skutecznie prowadzi intelekt do jego spełnienia. Co więcej, należy w tym przypadku mówić o naturalnym spełnieniu, ponieważ spełnienie jest naturalnym wymogiem rozumu.
*
W tej części opracowania zostały przedstawione kongresy naukowe, które odbyły się w drugiej połowie XX wieku, niemal wszystkie pod patronatem członków Międzynarodowego Stowarzyszenia Szkotystycznego (SIS), które powołano do istnienia między innymi w celu promocji doktryny Dunsa Szkota i szkotyzmu właśnie przez organizowanie naukowych międzyna-rodowych zjazdów. Za ich przygotowanie oraz przebieg odpowiedzialni byli kolejni prezesi: K. Balić, C. Bérubé oraz I. Vasquez. Samo przygoto-wanie zjazdu stanowiło nie lada wyczyn, ponieważ poza koniecznością podejmowania ważnych decyzji w kwestiach merytorycznych, takich jak wyznaczenie wiodącego tematu czy zaproszenie odpowiedniego grona prelegentów, na organizatorach spoczywał ciężar zapewnienia konferencjom godnej oprawy i sprawnej organizacji. Wystarczy przypomnieć kongres jubileuszowy z 1966 roku w Oksfordzie i Edynburgu, aby zdać sobie sprawę, ile energii należało włożyć w sam cykl przygotowań.
293 Zob. A. VILLALMONTE, Congreso Escotista Internacional (Roma 9–11 de marzo de 1993), dz cyt., 195–232.
184 Kongresy scholastyczno-szkotystyczne
Można śmiało powiedzieć, że wspomniane kongresy stały się wyjątkowo skutecznymi narzędziami rozpowszechniania twórczości Doktora ze Szkocji, a to ze względu na mobilizację naprawdę pokaźnej liczby intelektualistów, którzy z sentymentem sięgali do skarbca scholastyki, oraz na publikowane później materiały, których łącznie z tego okresu ukazało się 11 tomów294, i które po dziś dzień stanowią nieocenioną kopalnię opracowań Szkotowego filozo-ficznego i teologicznego dorobku myśli, chętnie i powszechnie studiowanych.
Początek obecnego stulecia, a szczególnie rok 2008 z przypadającą w nim rocznicą 700-lecia śmierci Doktora Subtelnego, zaowocował wśród uczonych odrodzonym zainteresowaniem jego postacią i myślą. W różnych ośrodkach uniwersyteckich świata zorganizowano naukowe sympozja i konferencje, w których współcześni szkotyści mogli wymienić się wynikami badań nad bogatym i wielowymiarowym dorobkiem Szkota295. Na akta tych zjazdów trzeba będzie jeszcze poczekać, ale już teraz można powiedzieć, że będą to publikacje, które posłużą za miarodajne źródło poznania myśli szkockiego myśliciela.
Spojrzenie na kongresy od strony ich przygotowania i przebiegu, od strony liczby zaangażowanych w nie osób, organizatorów i prelegentów, wskazuje na to, jak wielkim zainteresowaniem cieszyła się twórczość Szkota i zawarta w niej propozycja filozoficznych i teologicznych dociekań. Wielu spośród grona zainteresowanych wspomnianymi rozwiązaniami zasługuje na miano prawdziwych szkotystów. Następna część studium poświęcona będzie zatem niektórym z nich, szczególnie tym, którzy w rozwój szkotyzmu wnieśli, lub też wnoszą nadal swój wymierny wkład. Będą to naukowcy reprezentujący różne ośrodki uniwersyteckie świata, którzy dla sprawy Szkota poświęcili większość swojego badawczego czasu i intelektualnych zdolności.
294 Oczywiście bez krakowskiego forum. Byłoby rzeczą chwalebną i wielce pożyteczną przygotowanie brakującego tomu. Wiązałoby się to z koniecznością odnalezienia wystą-pień obcojęzycznych, niewykluczone że opublikowanych w czasopismach naukowych krajów, z których wywodzili się prelegenci.
295 Chodzi międy innymi o kongres w czterech odsłonach w różnych ośrodkach uniwersyteckich, podejmujący specyficzną tematykę badań: The Quadruple Congress: John Duns Scotus 1308–2008: (1) The Franciscan Institute at St. Bonaventure University: The Opera philosophica of Scotus (18–21 October 2007); (2) Oxford University, Oriel College: The Opera theologica of Scotus (21–24 July 2008); (3) Bonn-Köln, Albertus Magnus Institut, Johannes Duns Scotus Akademie, Thomas Institut: The Metaphysics and Ethics of Scotus (5–9 November 2008); (4) Strasbourg, Université Marc Bloch, Universität Mainz: Scotism through the Centuries (18–22 March 2009). W 2008 roku odbyło się sympozjum jubile-uszowe w Zagrzebiu (Chorwacja) oraz w Lublinie (Polska). Natomiast na Uniwersytecie Antonianum w Rzymie 15–16 styczniu 2009 roku miała miejsce sesja, która zakończyła cały cykl rocznicowych przedsięwzięć poświęconych Doktorowi ze Szkocji.
.