Warunkiem skutecznego wspomagania rozwoju psychospo³ecznego jest umiejêtnoæ diagnozowania tego rozwoju. Postêpowanie diagnostyczne nie mo¿e ograniczaæ siê do diagnozy zaburzeñ czy deficytów rozwojo-wych, czyli do tzw. diagnozy negatywnej. Powinno równie¿ wskazaæ i okre-liæ mocne strony dziecka i te warunki w jego rodowisku, które mog¹ sprzyjaæ rozwojowi (zob. Tyszkowa, 1981).
Niemia³oæ w ujêciu opisowo-statystycznym (jaka jest osoba niemia³a?)
Wspó³czenie niemia³oæ okrelana jest jako z³o¿ony zespó³ objawów, wi¹¿¹cy siê z zaburzeniami w zakresie sfery behawioralnej, emocjonalnej i samoorientacyjnej (Harwas-Napiera³a, 1995, s. 20; Leary, 2001, s. 20; Tysz-kowa, 1974, s. 230).
Zaburzenia w sferze behawioralnej polegaj¹ na zahamowaniu akty-wnoci jednostki w sytuacji spo³ecznej ekspozycji. Uczniowie niemiali maj¹ trudnoci z przekazaniem wyuczonego materia³u w obecnoci nauczyciela i kolegów. Podczas odpowiedzi j¹kaj¹ siê, myl¹, wypowiadaj¹ chaotycznie, milcz¹. Osoby niemia³e charakteryzuje te¿ ma³e nasilenie aktywnoci. Nie podejmuj¹ one ¿adnych zadañ z w³asnej inicjatywy, nie prosz¹ nauczyciela o dodatkowe wyjanienia, nie zg³aszaj¹ siê samodzielnie do odpowiedzi. Kolejn¹ form¹ przejawiania siê zachowania niemia³ego jest wycofywanie siê z kontaktów interpersonalnych. Dzieci niemia³e unikaj¹ kontaktów z rówienikami, do grupy w³¹czaj¹ siê tylko wtedy, gdy zostan¹ do tego zachêcone lub wezwane. Nie wiedz¹, jak siê zachowaæ w czasie zabawy. W zwi¹zkach kole¿eñskich podporz¹dkowuj¹ siê inicjatywie wiêkszoci.
W sytuacjach konfliktowych nie potrafi¹ broniæ swego stanowiska. Osoby niemia³e s¹ ma³omówne. Kiedy musz¹ siê wypowiedzieæ, ich g³os jest za-zwyczaj cichy. Charakterystyczn¹ form¹ zachowania niemia³ego jest te¿ uni-kanie kontaktu wzrokowego (Borecka-Biernat, 2001, s. 19-23; Harwas-Na-piera³a, 1979, s. 33-36).
W sferze emocjonalnej zaburzenia polegaj¹ na dowiadczaniu lêku. Lêk pojawia siê, gdy niemiali obawiaj¹ siê tego, jak s¹ oceniani i spostrze-gani przez innych, jest: nieprzyjemnym stanem emocjonalnym obejmuj¹-cym obawê przed doznaniem fizycznej lub psychologicznej krzywdy, wzmo-¿one napiêcie fizyczne i motywacjê do unikania lub wrêcz ucieczki z sy-tuacji, która ten lêk wywo³uje (Leary, Kowalski, 2001, s. 19).
W aspekcie samoorientacyjnym niemia³oæ przejawia siê w stosunku jednostki do siebie. Osoby niemia³e charakteryzuje poczucie ni¿szoci i brak wiary w siebie. Nieustannie towarzyszy im obawa przed kompro-mitacj¹, krytyk¹, wymianiem, doznaniem pora¿ki i przykroci. Niemiali przewiduj¹, ¿e inni oceni¹ ich negatywnie zanim dostrzeg¹ jakiekolwiek podstawy mog¹ce byæ zapowiedzi¹ tej oceny (Zimbardo, 1994; Poland, 2000; Popielarska i Mazurowa, 1983).
Podsumowuj¹c mo¿na powiedzieæ, i¿ osoby niemia³e w sytuacjach spo³ecznych, na skutek poczucia zagro¿enia negatywn¹ ocen¹, dowiad-czaj¹ lêku a ich dzia³anie ulega pogorszeniu.
Interpretacyjne ujêcie niemia³oci (jakie s¹ przyczyny niemia³oci?)
Jakkolwiek przyczyn niemia³oci mo¿na poszukiwaæ w uwarunkowa-niach biologicznych (zob. Goleman, 1997; Harwas-Napiera³a, 1995, 1979; Skorny, 1987) i osobowociowych (zob. Borecka-Biernat 2001, 1998; Har-was-Napiera³a 1979; Tyszkowa, 1974), ja ograniczê siê do zaprezentowa-nia przyczyn niemia³oci tkwi¹cych w rodowisku rodzinnym.
Badacze niemia³oci podkrelaj¹, i¿ pojawieniu siê tej cechy sprzyja stosunek emocjonalny rodziców do dziecka, który mo¿na okreliæ jako od-rzucenie (Borecka-Biernat, 2001, 1998; Ch³opkiewicz, 1972; Harwas-Napie-ra³a, 1979, 1995; Rembowski, 1972) lub nadmierna pob³a¿liwoæ (Borecka--Biernat, 2001, 1998; Harwas-Napiera³a, 1979, 1995; Markiewicz-Borzym, 1963; Plopa, 1983). Rodzice dzieci niemia³ych, w porównaniu z rodzicami dzieci nie-niemia³ych, s¹ bardziej surowi i sk³onni do gniewu. Unikaj¹ rozmów oraz kontaktów z w³asnymi dzieæmi. Nadmierna surowoæ przy stawianiu wymagañ jest przyczyn¹ powstawania niekorzystnych zmian
w osobowoci dziecka. Dziecko obarczone zbyt wysokimi wymaganiami, którym nie mo¿e sprostaæ, przestaje wierzyæ w siebie. Badania I. Obu-chowskiej wykaza³y, i¿ zbyt wygórowane wymagania i, z drugiej strony, zbyt surowe karanie dziecka za niepowodzenia s¹ przyczyn¹ kszta³towa-nia siê postawy niepodejmowakszta³towa-nia aktywnoci, wycofywakszta³towa-nia siê, stakszta³towa-nia na uboczu, nienawi¹zywania przyjani. Nadmierne wymagania mog¹ byæ te¿, zdaniem autorki, przyczyn¹ pojawienia siê zespo³u lêku przed niepowo-dzeniem. Lêk ujawnia siê wtedy, gdy dziecko ma wykonaæ zadanie stwa-rzaj¹ce pewne prawdopodobieñstwo niepowodzenia i zwi¹zanych z nim ocen spo³ecznych (1964, s. 153-165). Zupe³ny brak wymagañ, podobnie jak wygórowane wymagania, mo¿e równie¿ sprzyjaæ powstawaniu nie-mia³oci. Zdaniem B. Harwas-Napiera³y brak wymagañ utrudnia rozwój samodzielnoci i nie stwarza dziecku okazji do zorientowania siê, jakie s¹ jego mo¿liwoci. Dziecko, od którego niczego siê nie wymaga, nie ma okazji przekonaæ siê, czy poradzi³oby sobie w sytuacji wymagaj¹cej aktyw-noci. Brak takich dowiadczeñ mo¿e, zdaniem autorki, sprawiæ, i¿ w sytua-cjach zadaniowych dziecko bêdzie mia³o przewiadczenie, ¿e nie potrafi im sprostaæ (1979, s. 21).
Na kszta³towanie siê niemia³oci du¿y wp³yw ma tak¿e rodzaj wyma-gañ. Wymagania, które nie wzmagaj¹ aktywnoci i samodzielnoci dziec-ka, na przyk³ad bezwzglêdne pos³uszeñstwo b¹d zwierzanie siê rodzicom ze wszystkich swoich spraw, jak równie¿ wymagania niewykraczaj¹ce poza zajmowanie siê jedynie swoj¹ osob¹ (dbanie o wygl¹d ubrania, po-rz¹dek we w³asnych ksi¹¿kach) stosowane s¹ znacznie czêciej wobec dzieci niemia³ych ani¿eli nie-niemia³ych (Harwas-Napiera³a, s. 71-76). Dzieci niemia³e, w porównaniu z ich mia³ymi rówienikami, czêciej po-dlegaj¹ karom i nagrodom przedmiotowym, a rzadziej psychologicznym, takim jak: pochwa³a, radoæ z po¿¹danego zachowania dziecka. Dzieciom niemia³ym rzadziej t³umaczy siê, na czym polega niew³aciwoæ ich po-stêpowania (Harwas-Napiera³a, s. 86-92).
Przyczyn¹ niemia³oci u dzieci mog¹ byæ te¿ defekty fizyczne czy przyk³adowo ubóstwo. Czynniki te mog¹ powodowaæ, i¿ dziecko jest wy-miewane przez rówieników i czuje siê gorsze od nich. Czasami wystar-czy subiektywne poczucie swej odmiennoci, aby dziecko wycofa³o siê z kontaktów interpersonalnych.
Dzieci niemia³e rzadziej wystêpuj¹ publicznie, brakuje im treningu bycia w centrum, co, zdaniem B. Harwas-Napiera³y, stanowi czynnik utrwa-laj¹cy ich niemia³oæ. Dzieci te czêciej, w porównaniu z dzieæmi nie--niemia³ymi, bywaj¹ zmuszane do wystêpowania w obecnoci innych.
Ich wyst¹pienia s¹ rzadziej udane i czêciej, ni¿ w przypadku mia³ych dzieci, podlegaj¹ krytyce ze strony rodziców. Czynnikiem sprzyjaj¹cym utrwalaniu siê niemia³oci, zw³aszcza u dziewcz¹t, jest nagradzanie ca³-kowitego podporz¹dkowania siê doros³ym. Rodzice ciesz¹ siê, gdy dziecko jest grzeczne, ciche, spokojne i takie zachowanie nagradzaj¹. Utrwalaniu siê niemia³oci sprzyja te¿ lêkliwoæ rodziców tych dzieci, a przede wszy-stkim lêkliwoæ matek.