Podstaw¹ projektowania systemu pomocy jest miêdzy innymi w³aciwa ocena zagro¿eñ, dla której punktem wyjcia jest szacowanie rozmiarów populacji dzieci* wychowuj¹cych siê w rodzinach z problemem alkoholo-wym. Niestety, oszacowanie zagro¿onej populacji dzieci i m³odzie¿y nie jest zadaniem ³atwym, jednak¿e niezwykle wa¿nym z perspektywy polityki spo³ecznej.
A. Pacewicz w 1992 roku, próbuj¹c okreliæ rozmiary populacji dzieci z rodzin alkoholowych, powo³ywa³a siê na wyniki badañ M. Stêpór z 1979 roku, w których szacowano, ¿e populacja ta wynosi³a oko³o 1,5 mln (1992, s. 9). Jej zdaniem oszacowanie dokonane przez M. Stêpór nie uwzglêdnia³o dzieci alkoholików nienotowanych oraz dzieci osób nadmiernie pij¹cych. A. Pacewicz, powo³uj¹c siê na licz¹c¹ 3 mln populacjê osób nadu¿ywaj¹-cych alkoholu uzna³a, ¿e dzieci zagro¿onych powinno byæ znacznie wiêcej ni¿ 1,5 mln, jednak nie wskazuje ¿adnej liczby. Natomiast Z. Ostrihanska w 1993 roku, próbuj¹c okreliæ, jak wiele jest rodzin z problemem alkoho-lowym i dzieci wychowuj¹cych siê w tych rodzinach, powo³ywa³a siê na sza-cunkowe oceny dokonane przez J. Rutkiewicza i A. wiêcickiego w 1970 roku, M. Jarosz w 1977 roku i E. Grudziak-Sobczyk w badaniach prowadzo-nych w latach 1987-1989.
J. Rutkiewicz i A. wiêcicki okrelali, ¿e przesz³o 9 % sporód popu-lacji dzieci do lat 17 stanowi³y dzieci z rodzin z problemami alkoholowy-mi, z czego 4% to by³y dzieci wychowuj¹ce siê w rodzinach alkoholików, a 5,5 % stanowi³y dzieci osób nadu¿ywaj¹cych alkoholu. Zdaniem M. Ja-rosz ³¹czna liczba dzieci w wieku od 0 do 17 lat, zagro¿onych ze wzglêdu na alkoholizm w rodzinie, wynosi³a oko³o 1 mln. Natomiast na wy¿sze od-setki i liczby bezwzglêdne tej populacji wskazywa³y badania E. Grudziak--Sobczyk, z których wynika³o, ¿e 38,2 % uczniów szkó³ podstawowych wychowywa³o siê w rodzinach z problemem alkoholowym z czego 16,9 % to dzieci osób nadu¿ywaj¹cych alkoholu a 21,3% osób uzale¿nionych. £¹-cznie Autorka szacowa³a, ¿e populacja dzieci zagro¿onych wynosi³a oko³o
* Pojêcia dzieci z rodzin z problemem alkoholowym u¿ywam w tym artykule równie¿ w od-niesieniu do m³odzie¿y, akcentuj¹c bycie dzieckiem w rodzinie z problemem alkoholowym.
2 mln. Niestety w podanych ród³ach brakuje precyzyjnych informacji na temat metod szacowania populacji zagro¿onej.
Kolejn¹ próbê okrelenia liczby dzieci ¿yj¹cych w rodzinach z proble-mem alkoholowym podj¹³ J. Sieros³awski (1997), zwracaj¹c uwagê na wiele trudnoci natury teoretycznej i metodologicznej, które uniemo¿liwiaj¹ pre-cyzyjne okrelenie rozmiarów zagro¿eñ. Autor wymienia miêdzy innymi na-stêpuj¹ce trudnoci:
zwi¹zane z okrelaniem, za które szkody ponoszone przez dzieci bezpo-rednio odpowiedzialne jest nadmierne picie doros³ych, czyli co jest skut-kiem, a co przyczyn¹ i jak wygl¹da³aby sytuacja dzieci, gdyby rodzice nie pili nadmiernie,
niemo¿noæ stosowania badañ ankietowych na reprezentatywnych pró-bach dzieci co wi¹¿e siê ze wzglêdami etycznymi stoj¹cymi za pytaniem dzieci wprost o problemy alkoholowe w rodzinach,
bezporednie trudnoci z oszacowaniem osób nadmiernie pij¹cych lub uzale¿nionych, co uniemo¿liwia ustalenie przybli¿onych rozmiarów za-gro¿eñ u dzieci. Dane dotycz¹ce osób uzale¿nionych wahaj¹ siê od 600 tys. do 1,5 mln a osób nadu¿ywaj¹cych od 2 mln do 4,5 mln.
Autor powo³uj¹c siê na pewne, chocia¿ nieobejmuj¹ce ca³ej rzeczywis-toci, dane z lecznictwa odwykowego, próbuje oszacowaæ populacjê osób doros³ych uzale¿nionych i na tej podstawie populacjê ich dzieci. Dalej, odwo³uj¹c do wyników badañ ankietowych na temat spo¿ycia alkoholu na reprezentatywnych próbach, okrela populacjê osób nadmiernie pij¹cych a nastêpnie szacuje liczbê dzieci wychowuj¹cych siê w rodzinach z tymi osobami. W rezultacie J. Sieros³awski szacuje liczbê osób nadu¿ywaj¹cych alkoholu na 1,5 mln, a liczbê dzieci dotkniêtych skutkami tego picia na 525 tysiêcy. Przyjmuj¹c za górn¹ granicê oszacowañ populacji osób nadu¿y-waj¹cych alkoholu, czyli liczbê 4,5 mln otrzymujemy oko³o 1,5 mln dzieci ¿yj¹cych w otoczeniu tych osób.
Instytucj¹, która od kilku lat podaje te same dane szacunkowe na temat wielkoci populacji dzieci z rodzin alkoholowych, jest Pañstwowa Agencja Rozwi¹zywania Problemów Alkoholowych, która szacuje, ¿e dzieci tych jest od 1,5 do 2 mln. Wed³ug Agencji grupa dzieci, które dowiadczy³y negaty-wnych prze¿yæ w zwi¹zku z piciem doros³ych, jest jeszcze wiêksza, czego potwierdzeniem maj¹ byæ dane zebrane w trakcie programu Sonda 21, zgodnie z którymi a¿ 35% m³odzie¿y mia³o przynajmniej raz traumatyczne dowiadczenie zwi¹zane z piciem doros³ych (Alkohol a zdrowie, 1998, s. 49). W 2002 roku PARPA poda³a dane dotycz¹ce populacji osób, u których wys-têpuj¹ ró¿ne kategorie problemów alkoholowych, które zawarto w tabeli 1.
Podsumowuj¹c powy¿sze ustalenia na temat rozmiarów zagro¿onej populacji dzieci i m³odzie¿y, mo¿na stwierdziæ, ¿e najczêciej podawana wielkoæ tej populacji to oko³o 1,5 mln. Niestety wiele oszacowañ znacznie siê od siebie ró¿ni i nieznane s¹ metody ich dokonywania, gdy¿ autorzy czêstokroæ nie opisuj¹ sposobów szacowania. Trudnoci natury metodolo-gicznej i teoretycznej uniemo¿liwiaj¹ na razie podanie bardziej precyzyj-nych daprecyzyj-nych. Jednak¿e przyjmuj¹c najni¿sze i najwy¿sze oszacowania, otrzymujemy przedzia³, w którym populacja dzieci zagro¿onych wynosi od oko³o 500 tys. do 2 mln. Nawet tak rozbie¿ne oszacowania pe³ni¹ bardzo istotn¹ funkcjê uwra¿liwiaj¹c¹ na rozmiary zjawiska zagro¿enia i ukazuj¹ zapotrzebowanie na specjalistyczn¹ pomoc. Bior¹c pod uwagê fakt, ¿e wed³ug danych demograficznych na koniec 2001 roku populacja dzieci i m³odzie¿y w wieku od 0 do 19 lat wynosi³a w Polsce 10 341 722 (Ma³y Rocznik , 2002), to szacowana liczba dzieci z rodzin z problemem alko-holowym stanowiæ mo¿e od 4,8% do 19,3% populacji generalnej dzieci i m³odzie¿y.
Potrzeby
Wed³ug PARPA oko³o 500 tys. dzieci z rodzin alkoholowych ¿yje w dra-matycznej sytuacji zagra¿aj¹cej ich zdrowiu i ¿yciu. Do takich sytuacji zali-cza siê miêdzy innymi:
Tabela 1. Dane szacunkowe populacji osób, u których wystêpuj¹ ró¿ne kategorie problemów alkoholowych (Internet, 3.12.2002). Osoby pij¹ce szkodliwie ok. 57% populacji ok. 2 2,5 mln z ca³ej38,6 mln populacji Liczba osób uzale¿nionych
od alkoholu ok. 2% populacji ok. 800 tys.
Doroli ¿yj¹cy w otoczeniu alkoholika
(wspó³ma³¿onkowie, rodzice) ok. 4% populacji ok. 1,5 mln Dzieci wychowuj¹ce siê
w rodzinach alkoholików ok. 4% populacji ok. 1,5 mln Ofiary przemocy domowej
w rodzinach z problemem alkoholowym
2/3 osób doros³ych oraz 2/3 dzieci z tych
rodzin
ok. 2 mln osób doros³ych i dzieci ród³o: ta i nastêpne tabele na podstawie badañ w³asnych
stan chronicznego napiêcia i stresu,
ró¿ne zachowania agresywne i represyjne ze strony doros³ych, przemoc domow¹,
zaniedbania opiekuñcze i wychowawcze (Internet, 4.03.2002).
W rezultacie brak pozytywnych dowiadczeñ zwi¹zanych z zaspoka-janiem potrzeb dzieci sprzyja powstawaniu urazów psychicznych, które w przysz³oci przyczyniæ siê mog¹ do powstawania problemów ze zdro-wiem psychicznym. Ponadto u dzieci tych czêsto wykszta³ca siê fa³szywy obraz wiata, w którym nieod³¹cznym elementem ¿ycia jest alkohol, co sprzyja w przysz³oci ryzyku wyst¹pienia problemów alkoholowych (nad-u¿ywanie, uzale¿nienie czy wspó³uzale¿nienie). Oznacza to, ¿e dzieciom z rodzin alkoholowych potrzebna jest wczesna pomoc wynikaj¹ca z wczes-nej diagnozy.
Postêpowanie diagnostyczne wobec dziecka z rodziny alkoholowej rozpoczyna siê najczêciej dopiero wtedy, kiedy to wychowawca zg³asza ró¿nego rodzaju trudnoci z dzieckiem i zwykle nastêpuje to w póniej-szych latach nauki w szkole podstawowej, kiedy problemy dziecka uleg³y ju¿ nawarstwieniu, a liczne urazy psychiczne znacznemu utrwaleniu. Bra-kuje pomys³u na podejmowanie diagnozy u dzieci w przedszkolach czy na pocz¹tku szko³y podstawowej, kiedy wchodz¹ one w okres decyduj¹cy dla ich rozwoju spo³ecznego.
Moim zdaniem wczesna interwencja stanowi nowe wyzwanie dla pol-skiego systemu edukacji oraz pomocy spo³ecznej. Oznacza bowiem, ¿e oso-by bezporednio przeoso-bywaj¹ce z dzieckiem, takie jak nauczyciel, wycho-wawca w przedszkolu, szkole czy te¿ wychowycho-wawca pedagog w placówce opieki czêciowej lub ca³kowitej, powinni nabywaæ i rozwijaæ takie kom-petencje zawodowe, które pozwol¹ im rozpoznaæ trudnoci dziecka i pod-j¹æ dzia³ania na rzecz organizowania efektywnej dla niego pomocy. Jakoæ pomocy przede wszystkim zale¿eæ bêdzie od:
wczesnej identyfikacji dzieci w przedszkolu lub w szkole,
w³aciwie przeprowadzonej diagnozy psychologicznej i pedagogicznej, odpowiedniego programu pomocy, dobranego do indywidualnej sytuacji
psychologicznej i spo³ecznej ka¿dego dziecka.
Próbuj¹c okreliæ rozmiary zapotrzebowania na pomoc dla tych dzieci, nale¿y braæ pod uwagê dane na temat rozmiarów faktycznie wiadczonej pomocy oraz uwzglêdniaæ trudnoci zwi¹zane z rozpoznawaniem dzieci z tych rodzin w praktyce.