FACES III (Family Adaptability and Cohesion Evaluation Scales) jest podstawowym kwestionariuszem s³u¿¹cym do umiejscawiania poszczegól-nych cz³onków rodziny czy ca³ych rodzin w Modelu Circumplex. Jest na-rzêdziem s³u¿¹cym do pomiaru dwóch najwa¿niejszych, zdaniem Olsona, wymiarów ¿ycia rodzinnego, tj. spójnoci i adaptacyjnoci. Skala sk³ada siê z 20 pytañ, z czego 10 odnosi siê do spójnoci i 10 do adaptacyjnoci. Jak podaj¹ autorzy, w ostatecznej wersji uda³o siê zredukowaæ korelacjê pomiêdzy obydwiema skalami niemal do zera. Mo¿liwe jest zastosowanie Skali w dwóch wersjach: percepcyjnej i idealnej. W obydwu wypadkach stosuje siê te same itemy, zmienia siê jedynie pytanie ogólne. Wersja per-cepcyjna (pytanie brzmi: Jaka jest teraz Twoja rodzina?) umo¿liwia pomiar aktualnego obrazu rodziny w zakresie spójnoci i adaptacyjnoci; natomiast wersja idealna (jak chcia³by, ¿eby by³o w Twojej rodzinie?) umo¿liwia pomiar stanu rodziny po¿¹danego przez jej cz³onków. Do niniejszych ba-dañ u¿yto wersji percepcyjnej.
Skala FACES III jest prosta i ³atwa w stosowaniu. Osoba badana ma za zadanie odpowiedzieæ na 20 pytañ dotycz¹cych ¿ycia rodzinnego przy u¿yciu 5-stopniowej skali ocen, okrelaj¹cej czêstoæ pojawiania siê danego zachowania w rodzinie (1 prawie nigdy, 5 prawie zawsze). Wyniki dla obu podskal oblicza siê oddzielnie. Pytania w podskali spójnoci dotycz¹ wiêzi emocjonalnych, granic rodziny, zakresu wsparcia, czasu wolnego, za-interesowañ, przyjació³. Pytania podskali adaptacyjnoci obejmuj¹ zjawiska, które, zdaniem autorów, wiadczyæ mog¹ o elastycznoci systemu, rozumia-nej jako zdolnoæ do dokonania zmiany. Dotyczy to zmiennoci w pe³nio-nych rolach, mo¿liwoci zmiany roli przywódcy, wp³ywu dzieci na decyzje rodziców i na dyscyplinê, zakresu zmian regu³ i obowi¹zuj¹cych zasad. Wyniki dla obu podskal oblicza siê oddzielnie. Wyniki indywidualne mo¿na po³¹czyæ w jeden wynik dla ca³ej rodziny. Skala posiada opraco-wane przez autorów normy umo¿liwiaj¹ce zakwalifikowanie danej rodziny do jednego z 16 typów wyszczególnionych w Modelu Ko³owym. Jest roz-budowana o wiele wskaników umo¿liwiaj¹cych liczne porównania (wszy-stkie cytuje Zwoliñski, 1992).
Jak ju¿ wczeniej zaznaczy³am, oceniana w tym wymiarze adaptacyj-noæ rodziny traktowana jest jako zdoladaptacyj-noæ systemu rodzinnego do adek-watnego reagowania na stres rozwojowy (lub sytuacyjny) poprzez zmianê struktury w³adzy, ról oraz zasad wspó³¿ycia w rodzinie. Wejcie dziecka do rodziny zastêpczej niew¹tpliwie stwarza swego rodzaju sytuacjê stresow¹, wymagaj¹c¹ od niej okrelonych umiejêtnoci przystosowawczych. Wa¿ne jest, aby zosta³a zachowana pewna równowaga miêdzy zdolnoci¹ do wprowadzania niezbêdnych zmian a utrzymaniem stanu dotychczasowego. W zale¿noci od poziomu adaptacyjnoci systemy rodzinne dziel¹ siê na: chaotyczne (bardzo wysoki), elastyczne (umiarkowanie wysoki), ustruktu-ralizowane (umiarkowanie niski) i sztywne (bardzo niski). Oba skrajne po-ziomy adaptacyjnoci powoduj¹ dysfunkcjonalnoæ systemu, która unie-mo¿liwia mu zachowanie odpowiedniej równowagi pomiêdzy zdolnoci¹ do wprowadzania zmian a utrzymywaniem stanu dotychczasowego. Tego rodzaju system nie potrafi sprostaæ wyzwaniom wynikaj¹cym zarówno z normatywnych, jak i nadzwyczajnych przemian i wydarzeñ zachodz¹cych w ¿yciu rodziny.
Prezentowane techniki zosta³y przeze mnie zastosowane w badaniu 120 rodzin z województwa podkarpackiego, z czego 60 stanowi³y rodziny zastêpcze, zgodnie z kryteriami metodologicznymi Modelu Olsona. Badaniu poddano ³¹cznie 423 osoby, w tym 240 osób stanowili rodzice. W rodzi-nach zastêpczych przyjêtym kryteriom odpowiada³o 93 dzieci (rodzina
zastêpcza pe³na sk³adaj¹ca siê z w³asnych dzieci i bez w³asnych dzieci, wiek dzieci w granicach od 12 do 18 roku ¿ycia, okres pobytu dzieci w ro-dzinie zastêpczej powy¿ej 1 roku), z czego w rodzinach spokrewnionych by³o 58 dzieci (w tym 38 to by³y dzieci przyjête na wychowanie), natomiast w rodzinach zastêpczych by³o 35 dzieci obcych (w tym 31 by³y to dzieci przyjête na wychowanie). W rodzinach z grupy porównawczej (60 rodzin) przebadano 90 dzieci odpowiadaj¹cych za³o¿eniom metodologicznym.
Obie badane grupy rodzin prezentuj¹ zbli¿ony poziom umiejêtnoci adaptacyjnych. Pod tym wzglêdem brak jest miêdzy nimi istotnych statysty-cznie ró¿nic. W grupie rodzin zastêpczych wystêpuj¹ podobne proporcje systemów skrajnych i porednich pod wzglêdem adaptacyjnoci, tak jak w grupie porównawczej. Mo¿na zatem przyj¹æ, ¿e badane rodziny zastê-pcze posiadaj¹ umiejêtnoci dokonywania zmian strukturalnych i funkcjo-nalnych w sytuacjach trudnych, rozwiniête w stopniu, który nie ró¿ni ich istotnie od rodzin z populacji ogólnej.
Wymiar spójnoci jest t¹ zmienn¹, która w sposób istotny statysty-cznie ró¿nicuje badane rodziny. Wy¿sze wyniki w tym wymiarze uzyskali cz³onkowie rodzin zastêpczych, a szczególnie matki. Upowa¿nia to do konstatacji, ¿e miêdzy cz³onkami tej grupy rodzin wystêpuje na ogó³ sil-niejsza wiê emocjonalna ni¿ w grupie porównawczej. Rodziny zastêpcze tworz¹ te¿ stosunkowo zwarte systemy o wyranie zaznaczonych grani-cach zewnêtrznych, lecz na tyle elastycznych, i¿ umo¿liwiaj¹ efektywne kontaktowanie siê z otoczeniem spo³ecznym. W³aciwoæ ta umo¿liwia im skuteczne korzystanie z pomocy innych grup w sytuacjach kryzysowych. Z typów skrajnych pod wzglêdem spójnoci w grupie Z przewa¿aj¹ syste-my zwarte. Jednak¿e ogóln¹ przewagê liczebn¹ posiadaj¹ systesyste-my pored-nie. Na tej podstawie mo¿na stwierdziæ, ¿e w³aciwoci, jakie wykazuj¹ ba-dane rodziny zastêpcze pod wzglêdem spójnoci, pozwalaj¹ ich cz³onkom, zw³aszcza dzieciom, na prawid³owy rozwój osobistej autonomii i nieza-le¿noci, przy jednoczesnym zachowaniu optymalnej wiêzi z rodzicami i rodzeñstwem.
Badane rodziny zastêpcze ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ w wymiarze spój-noci w zale¿spój-noci od stopnia pokrewieñstwa z dzieckiem przyjêtym na wychowanie. Interesuj¹ce jest, ¿e istotnie wy¿sze wskaniki spójnoci wy-st¹pi³y w rodzinach, które przyjê³y dziecko obce. Ten pozornie zaskaku-j¹cy fakt daje siê wyt³umaczyæ w sposób doæ oczywisty. Wiele przemawia za tym, ¿e w takich rodzinach na wiêksze nasilenie spójnoci wywar³a wp³yw wysoka motywacja wystêpuj¹ca u rodziców decyduj¹cych siê na przyjêcie obcego dziecka. Z obserwacji wynika tak¿e, i¿ ta grupa rodziców
wykazuje na ogó³ wiêksz¹ bezinteresownoæ w porównaniu z rodzicami spokrewnionymi z przyjêtym dzieckiem, którzy sw¹ decyzjê czêsto podej-muj¹ pod presj¹ rodowiska spo³ecznego lub ze wzglêdów ekonomi-cznych.
W stosunkowo du¿ym odsetku rodzin zastêpczych nast¹pi³y korzystne zmiany w wewnêtrznej strukturze ich systemów po przyjêciu dziecka na wychowanie (25,0 %). Zmiany te polegaj¹ przede wszystkim na poprawie relacji ma³¿eñskich oraz wzrocie satysfakcji z powodu realizacji wcze-niejszych oczekiwañ u jednego lub obojga rodziców.
Pomimo du¿ej liczby technik s³u¿¹cych do badania ró¿nych aspektów funkcjonowania ma³¿eñstwa i rodziny w Polsce, odczuwa siê brak takich, których za³o¿enia teoretyczne by³yby konsekwentnie oparte na koncepcji systemowej. Na uwagê zas³uguje Skala Diagnostyczna Systemu Rodzinnego (SDSR), s³u¿¹ca do oceny najwa¿niejszych relacji i procesów zachodz¹cych w rodzinie traktowanej jako integralny system psychospo³eczny. Za³o¿enia koncepcyjne prezentowanej tu Skali Diagnostycznej Systemu Rodzinnego zosta³y opracowane przez M. Radochoñskiego (1997). Ostateczna wersja na-rzêdzia sk³ada siê z 32 stwierdzeñ (tzw. itemów) odnosz¹cych siê do 8 Tabela 1. Wspó³czynnik korelacji phi w obrêbie poszczególnych podskal
SDSR
Granice Komunikowaniesiê rozwi¹zywaniaSposoby konfliktów
Zdolnoci przystosowawcze
rodziny
Nr itemu phi Nr itemu phi Nr itemu phi Nr itemu phi
1 8 17 32 0,54 0,78 0,83 0,65 3 10 19 30 0,74 0,67 0,59 0,69 5 12 21 28 0,77 0,54 0,80 0,73 7 14 23 26 0,79 0,71 0,66 0,55 Integracja Podejmowaniedecyzji Koalicje Indywidualnaautonomia
Nr itemu phi Nr itemu phi Nr itemu phi Nr itemu Phi
9 16 20 25 0,76 0,69 0,84 0,54 6 11 22 27 0,60 0,72 0,57 0,74 4 13 24 29 0,57 0,61 0,65 0,58 2 15 18 31 0,58 0,64 0,75 0,53 ród³o: badania w³asne
nastêpuj¹cych podskal: Granice systemu, Komunikowanie siê, Sposoby roz-wi¹zywania konfliktów, Zdolnoci przystosowawcze rodziny, Integracja, Podejmowanie decyzji, Koalicje oraz Indywidualna autonomia. Doboru stwierdzeñ do poszczególnych podskal dokonano przy pomocy obliczenia wspó³czynnika korelacji punktowo-czteropolowej phi ka¿dego stwier-dzenia ze skal¹, do której nale¿a³ (por. Brzeziñski, 1996). Przyjêty w obli-czeniach poziom istotnoci wynosi³ p<0,01.
W sk³ad ka¿dej podskali wchodz¹ po 4 stwierdzenia. Dwa z nich sfor-mu³owane s¹ w formie pozytywnej dla oceny funkcjonowania danej sfery (pozycje nieparzyste), za dwa odpowiednio w formie negatywnej (pozy-cje parzyste). Ró¿nice w sformu³owaniu pozycji skali s¹ uwzglêdnione przy obliczaniu wyników (tzn. stwierdzenia negatywne oceniane s¹ odwrotnie do pozytywnych). Dziêki takiej procedurze wynik ogólny w skali SDSR mo¿na uznaæ za stosunkowo jednolity wskanik funkcjonowania rodziny w zakresie wyodrêbnionych wymiarów. Poszczególne podskale odnosz¹ siê do nastêpuj¹cych aspektów struktury i funkcji systemu rodzinnego: Gra-nice systemu (podskalê tê tworz¹ nastêpuj¹ce pozycje: 1, 8, 17 i 32), Ko-munikowanie siê (podskalê tê tworz¹ nastêpuj¹ce pozycje: 3, 10, 19 i 30), Sposoby rozwi¹zywania konfliktów (podskalê tê tworz¹ nastêpuj¹ce pozy-cje: 5, 12, 21 i 28), Zdolnoci przystosowawcze rodziny (podskalê tê two-rz¹ nastêpuj¹ce pozycje: 7, 14, 23 i 26), Integracja (podskalê tê twotwo-rz¹ nastêpuj¹ce pozycje: 9, 16, 20 i 25), Podejmowanie decyzji (podskalê tê tworz¹ nastêpuj¹ce pozycje: 6, 11, 22 i 27), Koalicje (podskalê tê tworz¹ nastêpuj¹ce pozycje: 4, 13, 24 i 29), Indywidualna autonomia (podskalê tê tworz¹ nastêpuj¹ce pozycje: 2, 15, 18 i 31) (Radochoñski, 1997, s. 73-76). Konstrukcja skali oparta jest na za³o¿eniach wziêtych z systemowej koncepcji rodziny (Bowen, 1978; Radochoñski, 1987; Namys³owska, 1997). Wprawdzie skala przeznaczona jest g³ównie do oceny rodziny nuklearnej, jednak wydaje siê, ¿e mo¿na j¹ stosowaæ tak¿e w odniesieniu do rodzin pochodzenia. W tym przypadku nale¿a³oby sformu³owaæ poszczególne pozycje skali w czasie przesz³ym. Wstêpne obliczenia w³aciwoci psy-chometrycznych skali wskazuj¹, ¿e jest ona narzêdziem wystarczaj¹co traf-nym i rzeteltraf-nym. Przedzia³y wyników zosta³y okrelone w przybli¿eniu na podstawie poziomu funkcjonowania danej rodziny na tle innych rodzin nale¿¹cych do szerszej populacji. Bior¹c pod uwagê redni¹ wyników (39,8) oraz odchylenie standardowe (8,1), mo¿na przyj¹æ nastêpuj¹ce za-kresy wyników: wyniki niskie (0 31), wyniki przeciêtne (32 47) oraz wyniki wysokie (48 64). Przedzia³y te odnosz¹ siê do tymczasowej wersji narzêdzia z zastosowan¹ w nim trzystopniow¹ skal¹ ocen.
Skala SDSR przeznaczona jest przede wszystkim dla doros³ych cz³on-ków rodziny. W dalszych pracach adaptacyjnych nale¿a³oby sprawdziæ mo¿liwoci zastosowania narzêdzia wobec starszych dzieci (Radochoñski, 1997, s. 78).
Przyjmuj¹c za³o¿enie o systemowym charakterze rodziny oraz o cyrku-larnych zale¿nociach pomiêdzy rodzin¹ a innymi systemami, oraz pomiê-dzy poszczególnymi elementami systemu rodzinnego, wa¿ne wydaje siê pytanie, jak rodzina, w naszych rozwa¿aniach zastêpcza, przystosowuje siê do swoistej sytuacji stresowej wywo³anej przyjêciem dziecka do rodziny. Na podstawie przeprowadzonych badañ i analiz s³uszne wydaje siê ob-jêcie badaniami zgodnie z uob-jêciem systemowym, potencjalnych kandydatów na rodziców zastêpczych oraz cz³onków ich rodzin przed ustaleniem zastê-pczego rodzicielstwa, w celu zdiagnozowania sytuacji wyjciowej w myl idei stworzenia optymalnego rodowiska rodzinnego dla przyjmowanych na wychowanie dzieci. Po roku badania tego rodzaju winny byæ powtórzone w celu okrelenia, w jakim stopniu system rodzinny upora³ siê z sytuacj¹ tru-dn¹. W przypadku stwierdzenia braku równowagi w systemie, rodzina po-winna byæ objêta adekwatn¹ do problemu form¹ pomocy, zaplanowan¹ i re-alizowan¹ przez interdyscyplinarny zespó³ specjalistów.
Zgodnie z tymi postulatami prowadzone s¹ badania w Pogotowiach Rodzinnych w Krakowie i okolicach, które bêd¹ poddane opracowaniu naukowemu przez autorkê tego artyku³u.
Bibliografia
Ackerman N. W. (1958), The psychodynamics of family life, Basic Books, New York
Bloch A. D. (1984), The family as a psychosocial system, Family Systems Medicine, 24, 387-396
Bowen M. (1960), The family concept of schizophrenia, [w:] The etiology of schizophrenia, (red.) D. Jackson, Basic Books, New York
Bowen M. (1978), Family therapy in clinical practice, Jason Aronson, New York
Brzeziñski J. (1996), Metodologia badañ psychologicznych, PWN, Warszawa Epstein N. B., Baldwin L. M., Bishop D. S. (1983), The McMaster family
asses-sment device, J. of Mar. and Fam. Therapy, 9, 171-180
Haley J. (1963), Strategies of psychotherapy, Grune and Stratton, New York Jackson D. (1957), The question of family nomeostasis, Psychiat. Quart., 31
Kusio U. (1998), Rodzina zastêpcza jako rodowisko wychowawcze: stu-dium socjologiczne na przyk³adzie Lublina, Lublin
Minuchin S. (1975), Families and family therapy, Mass., Harvard University Press, Cambrige
Namys³owska I. (1997), Terapia rodzin, Springer-PWN, Warszawa
Olson D. H., Russel C. S., Sprenkle D. H. (1979), Circumplex Model of ma-rital and family systems I, [w:] Cohesion and adabtability dimensions, family types and clinical applications, Family Process, 18, 328 Olson D. H., McCubbin H. I. (1982), Circumplex Model of marital and
fa-mily system V: Application to fafa-mily stress and crisis intervention, [w:] Fa-mily stress copying and social support, (red.) H. I. McCubbin, J. M. Patter-son, Springfield, III
Olson D. H. et al. (1985), Family Invenories, University of Minnesota, St Paul
Pless I., Satterwhite B. (1973), A measure of family functioning and its application, Social Science and Medicine, 7, 613-621
Radochoñski M. (1987), Choroba a rodzina, Wyd. WSP, Rzeszów
Radochoñski M. (1997), Tymczasowa wersja skali diagnostycznej systemu rodzinnego, Roczniki Socjologii Rodziny (Studia socjologiczne oraz in-terdyscyplinarne), tom 9
Satir V. (2000), Rodzina. Tu powstaje cz³owiek, Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk
Stierlin H., Rucker-Embden I., Wetzel N., Wirsching M. (1999), Pierwszy wywiad z rodzin¹, Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk Watzlawick P., Beavin J., Jackson D. (1967), Pragmatics of human
com-munication, Norton, New York
Zwoliñski M. (1992), Systemowa charakterystyka rodzin rozpoczynaj¹cych terapiê, [w:] Rodzina w terapii, (red.) A. Pohorecka, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa