W każdych badaniach, jak już zauważono, szczególnie istotne jest precyzyjne zdefiniowanie problemu badawczego. W przypadku projektu badawczego Spo-łeczne doświadczanie miejskich przestrzeni publicznych, stanowiącego podstawę niniejszej publikacji, problemem badawczym jest znaczenie miejskich przestrzeni publicznych dla mieszkańców wybranych miast województwa śląskiego: Jastrzę-bia-Zdroju, Tychów i Żor. Znaczenie to uzyskiwane jest w procesie doświad-czania miejskich przestrzeni publicznych. W takim ujęciu oczywistą perspekty-wą spojrzenia na miasto jest kulturalizm wraz z wykorzystaniem podstawowej
2 O złożoności problematyki miejskiej świadczy np. systematyzacja perspektyw teoretyczno--metodologicznych w badaniach miast polskich zaproponowana przez Mariana Malikowskiego.
Wyróżnia on dziewięć teorematów, czyli „zbiorów twierdzeń zintegrowanych wokół określonych osi tematycznych i wynikających z nich dyrektyw badawczych”. Są to teorematy: historyczno--procesualny, dialektyczny, systemowy, makrospołeczny, strukturalistyczny, politologiczny, instytucjonalny, podmiotowości społeczeństwa miejskiego i antropocentryczny (Malikowski, 1998: 221–228).
79
Doświadczanie przestrzeni publicznej jako problem badawczy
zasady współczynnika humanistycznego. Tym samym, używając sformułowań Mariana Malikowskiego, prezentowana perspektywa należy do teorematu an-tropocentrycznego, w którego zakres wchodzi analiza doświadczania miejskich przestrzeni, także publicznych, przez człowieka (Malikowski, 1998: 228). Jak już zaznaczono we wcześniejszym rozdziale książki, badania takie mają w Polsce długoletnią tradycję zapoczątkowaną przez Floriana Znanieckiego, choć dotych-czas nie koncentrowano się w takim stopniu na miejskiej przestrzeni publicznej, jak czyni się to w niniejszym opracowaniu.
Podjęcie badań nad społecznym doświadczaniem miejskich przestrzeni pu-blicznych wynikało z trzech podstawowych motywacji. Pierwszą z nich była motywacja poznawcza, czyli typowa dla większości badań naukowych. Intereso-wano się sposobem doświadczania miejskich przestrzeni publicznych oraz ich społecznym znaczeniem. W tym kontekście istotna była też chęć weryfikacji za-łożeń teorii miejskiej przestrzeni publicznej w miastach, których struktura prze-strzenna odbiega od klasycznych wzorców wytwarzania przestrzeni. Przestrzeń badanych miast w znacznej mierze powstała bowiem w okresie Polski Ludowej, zgodnie z obowiązującymi wówczas zasadami, normatywami, a także w oparciu o modernistyczny sposób projektowania przestrzeni miejskiej.
Drugą motywacją była chęć zweryfikowania wniosków i hipotez, które pojawiły się w trakcie realizacji wcześniejszych autorskich i współautorskich projektów badawczych prowadzonych w miastach województwa śląskiego (por.
np. Bierwiaczonek, 2008; Bierwiaczonek, Nawrocki, 2004, 2008, 2009;
Bierwiaczonek, Lewicka, Nawrocki, 2012), a także odpowiedzi na nowe pytania, które pojawiły się przy analizie danych pochodzących z wcześniej-szych projektów badawczych. Tym samym niniejsza publikacja ma stanowić zwieńczenie dotychczasowych autorskich badań nad problematyką przestrzeni miejskiej i jej społecznego doświadczania, prowadzonych w miastach woje-wództwa śląskiego.
Ostatnia z przyczyn podjęcia tematu badawczego wynikała, jak już zaznaczo-no we Wprowadzeniu, z własnych obserwacji współczesnych miast, ze szczegól-nym uwzględnieniem Tychów, a zwłaszcza lokalnego, osiedlowego placu, który po procesie rewitalizacji zmienił sposób swojego społecznego funkcjonowania.
Zresztą samo długoletnie zamieszkiwanie w Tychach, mieście wielokrotnie bada-nym i doskonale opisabada-nym w literaturze socjologicznej (por. np. Libura, 1990;
Prawelska-Skrzypek, 1990; Szczepański, 1991, 1996; Szczepański, Rojek, 2001), i obserwowanie zmian w nim zachodzących, prowadzących do przemiany
„miasta socjalistycznego” w miasto ponowoczesne, mogłoby stanowić osobny przedmiot badań i obszerniejszej niż pojedyncze artykuły pracy (por. Bierwia-czonek, 2007a, 2007b, 2009). Własne doświadczenie badacza, jak wskazują John Lofland, David Snow, Leon Anderson i Lyn H. Lofland, może stanowić cenną in-spirację do prowadzenia badań, choć należy umiejętnie łączyć „tematy badawcze i układy społeczne (w jakich funkcjonuje badacz na co dzień – przyp. K.B.)
z po-80 Rozdział 3. Zagadnienia metodologiczne pracy
rządkiem intelektualnym i analitycznym” (Lofland J. i in., 2010: 31). Wprawdzie John Lofland i współautorzy odnoszą te uwagi do prowadzenia badań jakościo-wych, ale można uznać, że biografia badacza lub jej elementy mogą stanowić też inspirację wszelkich badań społecznych. Dlatego też wybór Tychów, jako jednego z miast do badań, wydaje się zrozumiały i uzasadniony.
Społeczne znaczenie miejskich przestrzeni publicznych jest zagadnieniem szerokim. W związku z tym istotne jest precyzyjne sformułowanie pytań ba-dawczych dotyczących pola zainteresowań baba-dawczych. W tym przypadku sfor-mułowanych zostało osiem głównych pytań badawczych:
1. Jakie przestrzenie w miastach posiadają definicyjne atrybuty miejskich przestrzeni publicznych? Interesowano się zatem takimi przestrzeniami, któ-re są wskazywane przez mieszkańców miast jako takie, któktó-re spełniają cechy definicyjne przestrzeni publicznych, a więc są rozpoznawane jako atrakcyjne (przyciągające), bezpieczne, estetyczne, charakterystyczne. Takie pytanie ba-dawcze miało na celu zidentyfikowanie tych miejskich przestrzeni publicz-nych, które można traktować jako dobre miejskie przestrzenie publiczne.
2. Czy można wskazać na kulturowe bariery związane z korzystaniem z miejskich przestrzeni publicznych? Jak już zauważono (w rozdziale 1.), w społecznym funkcjonowaniu współczesnych przestrzeni publicznych moż-na dostrzec negatywne zjawiska związane z brakiem świadomości miasta (Michałowski, 2009), lękiem przed miastem (Gądecki, 2009, Lofland L.H., 2007), niskim poziomem kapitału społecznego (Czapiński, 2013).
W związku z tym w podjętych badaniach zwracano uwagę na skalę tych zjawisk, ze szczególnym uwzględnieniem poziomu zaufania do innych mieszkańców miast, ostrożności w relacjach z innymi oraz ogólnie pojętego lęku przed miastem i przestrzenią publiczną. Nie są to wszystkie zmienne kulturowe warunkujące funkcjonowanie jednostek w miejskiej przestrzeni publicznej, ale z punktu widzenia pracy wydają się kluczowe.
3. W jaki sposób mieszkańcy korzystają z najważniejszych miejskich prze-strzeni publicznych reprezentujących różne jej kategorie? Podejmowane przez mieszkańców miast aktywności w przestrzeni publicznej świadczą o jej jakości i atrakcyjności. W tym kontekście interesowano się, jak często i w jaki sposób badani użytkują przestrzenie najważniejszych miejskich placów, ulic, parków i centrów handlowych. Interesowano się tu konkretnymi, wyróżniony-mi po zwiadzie badawczym przestrzeniawyróżniony-mi. W największym stopniu zwracano uwagę na wielofunkcyjność tych przestrzeni.
4. W jaki sposób mieszkańcy spędzają czas wolny i czy miejska przestrzeń publiczna jest wykorzystywana podczas podejmowania działań opcjo-nalnych? Czas wolny sprzyja podejmowaniu działań opcjonalnych. W tym kontekście istotną kwestią jest stopień, w jakim miejska przestrzeń publiczna jest w stanie przyciągnąć i zachęcić do przebywania w mieście. Tym samym istotna jest konkurencyjność miejskiej przestrzeni publicznej wobec innych
81
Doświadczanie przestrzeni publicznej jako problem badawczy
potencjalnych miejsc spędzania czasu wolnego. Dlatego też, pytając o czas wolny, w większym stopniu interesowano się tu miejscem jego spędzania niż podejmowanym aktywnościami.
5. W jakim stopniu miejskie przestrzenie publiczne zaspokajają związane z ich użytkowaniem potrzeby mieszkańców? W tym przypadku skorzysta-no z typologii potrzeb wyróżnionych przez Stephena Carra i współautorów (Carr et al., 1992: 92–136). W badaniach pytano tylko o ogólną ocenę moż-liwości zaspokajania poszczególnych potrzeb w przestrzeni miejskiej. Bardziej szczegółowe potraktowanie tego problemu wymagałoby odrębnych badań.
6. W jakim stopniu wybrane miejskie przestrzenie publiczne są wartościa-mi przestrzennywartościa-mi? W nawiązaniu do teorii wartości przestrzennej Floria-na ZFloria-nanieckiego przedmiotem szczególnego zainteresowania uczyniono dwa rywalizujące o użytkowników typy przestrzeni publicznych: miejskie centra i centra handlowe. Reprezentują one konkurencyjne porządki: tradycyjny, związany z rozumieniem przestrzeni centralnej miasta jako odrębnej pod względem infrastruktury instytucjonalnej, kompozycji urbanistycznej i war-tości architektonicznych wielofunkcyjnej przestrzeni spotkań i różnorodnych aktywności (także konsumpcyjnych, choć wplecionych w inne formy aktyw-ności) (por. Wallis, 1979: 19), oraz konsumpcyjny, charakterystyczny dla cen-trów handlowych, związany z dominacją wymiany i konsumpcji nad innymi formami aktywności w przestrzeni miejskiej. Kluczowe jest tu jednak pytanie w jakim stopniu te dwie formy przestrzenne są wartościami dla mieszkańców miast.
7. Czy przestrzenie publiczne stanowią dla mieszkańców miejsca? W odnie-sieniu do teorii miejsca interesowano się tym, czy badani mieszkańcy miast posiadają miejsca w mieście. W tym przypadku na plan pierwszy wysuwa się pytanie w jakim stopniu, i czy w ogóle, miejskie przestrzenie publiczne stanowią miejsca dla mieszkańców.
8. Czy miejskie przestrzenie publiczne wpływają na tożsamość mieszkań-ców miasta? W tym kontekście, z wykorzystaniem koncepcji tożsamości przestrzennej, interesowano się tym, w jakim stopniu miejska przestrzeń publiczna stanowi wzmocnienie dla miejskiej identyfikacji mieszkańców miast. Ponadto badano także społeczny i instytucjonalny wymiar tożsa-mości przestrzennej. W tej perspektywie kluczową kwestią jest możliwość wyróżnienia rdzenia przestrzeni miejskiej tworzącej wszystkie trzy poziomy tożsamości przestrzennej.
Pytania badawcze ukierunkowują zatem na myślenie o tym, jakie znacze-nie mają miejskie przestrzeznacze-nie publiczne dla mieszkańców miast. Zwraca się tu uwagę zarówno na codzienne sposoby jej wykorzystywania, jak i na bardziej skomplikowane i mniej oczywiste znaczenia związane ze społecznymi relacjami z miejscem czy rolą przestrzeni publicznej w kształtowaniu tożsamości miesz-kańców miast.
82 Rozdział 3. Zagadnienia metodologiczne pracy