Przestrzeń publiczna – perspektywa instytucjonalna
Pojęcie przestrzeni publicznej obecne jest w dokumentach państwowych, eu-ropejskich oraz różnego typu deklaracjach mających ponadpaństwowy charakter.
Dokumenty te pokazują sposób współczesnego rozumienia przestrzeni publicz-nej w perspektywie instytucjonalpublicz-nej, wyznaczają ramy potencjalnych działań z nią związanych oraz wskazują na zagrożenia dla jej funkcjonowania. Poniższa analiza, niepretendująca do wyczerpania tematu, ma na celu wskazanie kilku najistotniejszych dokumentów i zaprezentowanych w nich sposobów interpre-towania przestrzeni publicznej. Przy okazji warto pamiętać, że z wytworzoną w oparciu o instytucjonalne idee przestrzenią publiczną następnie konfrontują się jej użytkownicy.
W polskim prawie definicję przestrzeni publicznej, a właściwie obszaru przestrzeni publicznej, zawiera Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (z późn. zm.). W jej świetle przez obszar przestrzeni publicznej należy rozumieć:
obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców, po-prawy jakości ich życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne, określony w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmi-ny (art. 2 pkt 6).
Ustawowa definicja przestrzeni publicznej (choć literalnie mowa jest o ob-szarze przestrzeni publicznej) podkreśla społeczny aspekt tej przestrzeni: jej zna-czenie dla zaspokajania potrzeb i poprawy jakości życia oraz sprzyjanie nawią-zywaniu interakcji społecznych. Takie założenie ustawodawcy ukierunkowuje na kreowanie przestrzeni o dospołecznym charakterze, w której użytkownicy będą mogli realizować działania integracyjne, chociaż trzeba pamiętać (jak zaznaczono w jednym z wcześniejszych podrozdziałów), że interakcje w przestrzeni mogą też mieć charakter konfliktowy. Jednak intencja ustawodawcy zmierza raczej do podkreślenia działań o charakterze integracyjnym lub umożliwiającym zarządza-nie potencjalnym konfliktem społecznym (por. Lofland L.H., 2007: 235–236) w oparciu o dobrze wytworzoną miejską przestrzeń publiczną.
Innym ważnym polskim dokumentem, choć niemającym charakteru praw-nego, jest Karta Przestrzeni Publicznej uchwalona na III Kongresie Urbanistyki Polskiej w 2009 roku16. Przestrzeń publiczna rozumiana jest w niej w kategoriach dobra wspólnego, które ma służyć zaspokajaniu potrzeb społeczności lokalnych
16 Karta Przestrzeni Publicznej jest dostępna na stronie internetowej Towarzystwa Urbanistów Polskich: http://www.tup.org.pl/download/2009_0906_KartaPrzestrzeniPublicznej.pdf [dostęp: 25.02.2015].
48 Rozdział 1. Miasto i przestrzeń publiczna w perspektywie kulturalistycznej
i ponadlokalnych. Podkreśla się także znaczenie zbiorowego sposobu jej użytko-wania. W zasadach organizowania przestrzeni publicznych pojawiają się kwestie społeczne z nimi związane, począwszy od planowania, które powinno być oparte o mechanizmy partycypacyjne, aż po znaczenie integracyjne, które ma łagodzić potencjalne konflikty związane z różnymi systemami wartości uznawanymi przez przedstawicieli różnych grup społecznych. Przestrzeganie tej zasady jest zresztą najtrudniejsze do osiągnięcia, gdyż stworzenie przestrzeni idealnie inkluzyjnej jest niemożliwe. Z tego faktu zresztą autorzy Karty Przestrzeni Publicznej zdają sobie sprawę, pisząc w punkcie 6. o minimalizowaniu konfliktów w procesie tworzenia i użytkowania przestrzeni publicznej. Polscy urbaniści z jednej strony postulują podjęcie większych starań związanych z projektowaniem atrakcyjnych przestrzeni, a z drugiej – dostrzegają ich społeczne znaczenie i konieczność two-rzenia przestrzeni maksymalizujących dostępność do nich osobom należącym do różnych kategorii społecznych.
Znaczenie miast i ich przestrzeni publicznych podkreśla się także w do-kumentach powstających w ostatnich latach w różnych gremiach związanych z Unią Europejską. W roku 2007 powstała Karta Lipska na rzecz zrównoważone-go rozwoju miast europejskich17, w której określono dwa najważniejsze zalecenia współczesnej polityki miejskiej:
1) wykorzystanie na większą skalę zintegrowanego podejścia do polityki rozwoju miejskiego;
2) zwrócenie szczególnej uwagi na najuboższe dzielnice w kontekście miasta jako całości.
W ramach pierwszego postulatu podkreśla się konieczność kreowania „przy-jaznych dla użytkownika przestrzeni publicznych”. Ich obecność nie tylko za-pewnia wyższą jakość życia w mieście, ale także stanowi „miękki czynnik loka-lizacyjny” sprzyjający „przyciąganiu nowych przedsiębiorstw opartych na wie-dzy, wykwalifikowanej i twórczej siły roboczej oraz turystyki” (Karta Lipska…, 2007: 4). W zapisach Karty Lipskiej jakość przestrzeni publicznej łączy się także z rozwojem gospodarczym i nawiązuje do koncepcji klasy kreatywnej Richarda Floridy (por. Florida, 2010).
Znaczenie przestrzeni publicznej jako miejsca atrakcyjnego, mającego sta-nowić scenę do spotkań z innymi, a dzięki temu przyczyniać się do powsta-wania europejskiego miasta przyszłości, podkreślają autorzy dokumentu Miasta przyszłości. Wyzwania, wizje, perspektywy wydanego przez Dyrekcję Regionalną ds. Polityki Regionalnej Komisji Europejskiej. Sam dokument kładzie wprawdzie nacisk na zrównoważony rozwój miast i ich społeczności, innowacyjność oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, ale osiągnięcie tych celów nie jest możliwe bez funkcjonowania atrakcyjnej miejskiej przestrzeni publicznej (Miasta
17 Karta Lipska dostępna jest na stronie internetowej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, http://www.mir.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_regionalna/rozwoj_miast/rozwoj_miast_w_
UE/Documents/KL_PL.pdf [dostęp: 27.01.2014].
49
Przestrzeń publiczna – perspektywa instytucjonalna
przyszłości. Wyzwania, wizje, perspektywy, 2011: 11–12), która umożliwiałaby współistnienie osób należących do różnych kultur. Formułując wizje różnorod-nego miasta, autorzy piszą: „W różnorodnym mieście przestrzeń publiczna staje się miejscem spotkań w najszerszym znaczeniu: od wzajemnego obserwowania się do fizycznego spotykania, interakcji i komunikacji, po kontaktowanie się na forach, gdzie można otwarcie omawiać kwestie mające wpływ na sposób wy-datkowania środków budżetowych przez miasto, a ludzie mogą wnosić wkład w decyzje dotyczące sporządzania budżetu publicznego” (Miasta przyszłości…, 2011: 35). Sformułowania zawarte w dokumencie mają optymistyczny wydźwięk, zakładając, że współistnienie na obszarze miast grup zróżnicowanych kulturo-wo i etnicznie jest możliwe i sprzyjające rozkulturo-wojowi. Jednak, jak już wcześniej zauważono, to tylko jedna z możliwych sytuacji wynikających z istnienia hete-rogenicznego miejskiego społeczeństwa.
O różnorodności kulturowej jako wyzwaniu piszą także autorzy Nowej Karty Ateńskiej (opracowanej przez Europejską Radę Urbanistów)18. Podstawową ideą tego dokumentu jest wizja stworzenia miast spójnych. Spójność odnosi się tu do czterech wymiarów: czasowego (historycznego), społecznego, ekonomicznego i środowiskowego (przyrodniczego). W tym dokumencie wprawdzie znów nie mówi się wprost o konieczności kreowania przestrzeni publicznych, ale wynika to pośrednio z formułowanych postulatów dotyczących m.in. znaczenia centrum miasta (Nowa Karta Ateńska, 2003: 13) czy kreowania działań umożliwiających bezpośrednie relacje mieszkańców (Nowa Karta Ateńska: 14). Wizja miasta two-rzona przez autorów Nowej Karty Ateńskiej w sposób syntetyczny mówi o tym, że według współczesnego wzoru miasta mają być „spójne, innowacyjne, pro-duktywne i kreatywne w dziedzinie nauki, kultury i idei, a jednocześnie mają zapewniać swoim mieszkańcom godziwe warunki życia i pracy. Miasto ma łączyć przeszłość z tętniącym życiem dniem dzisiejszym i przyszłością” (Nowa Karta Ateńska, 2003: 14). Taka wizja może zostać urzeczywistniona tylko wtedy, kiedy elementem takiego tętniącego życiem miasta stanie się atrakcyjna i funkcjonalna przestrzeń publiczna.
Przytoczone w bardzo syntetyczny sposób założenia kilku istotnych doku-mentów pokazują współczesny sposób myślenia o miastach, szczególnie europej-skich. W zapisach instytucjonalnych rzadko mówi się wprost o funkcjonowaniu miejskiej przestrzeni publicznej, ale z poszczególnych fragmentów wynika, że dbałość o wysoką jakość przestrzeni miejskiej jest kluczowa i służyć ma przezwy-ciężaniu problemów wynikających z rosnącej różnorodności kulturowej współ-czesnych społeczności miejskich. Nowe projekty podejmowane w miastach lub działania mające na celu rewitalizację istniejących przestrzeni publicznych będą
18 Dokument dostępny na stronie internetowej Towarzystwa Urbanistów Polskich, http://www.
tup.org.pl/download/Karta_Atenska_2003-1.pdf [dostęp: 27.01.2014]. Pierwotnie Nowa Karta Ateńska została uchwalona w 1985 roku. W 2003 roku została zaktualizowana i do tej wersji odnosi się tekst.
50 Rozdział 1. Miasto i przestrzeń publiczna w perspektywie kulturalistycznej
więc odwoływać się do instytucjonalnych wizji. Tym samym mieszkańcy miast, zarówno w trakcie prac projektowych, w których mieliby zgodnie z zasadami partycypacji uczestniczyć, ale też po ich zrealizowaniu, będą odbiorcami prze-strzeni wytworzonej zgodnie z przywoływanymi założeniami. Zresztą wiele pro-jektów dotyczących przestrzeni publicznej już teraz realizowanych lub zakończo-nych w polskich miastach odwołuje się do idei integracji społecznej, tworzenia miejsc wysokiej jakości, witalnych, tętniących życiem społecznym.
Takie postulaty wpisują się w nurt rozważań i działań nazywanych odro-dzeniem miast, które następują po procesach miejskiej odnowy. Jak zauważa Andrzej Majer,
odnowę miast symbolizowały duże inwestycje strukturalne i przekształcenia urbanistycznej tkanki miast obok inicjatyw społecznych, podczas gdy odro-dzenie miast wyraża się zwykle w mniejszej skali jako szereg drobniejszych projektów mających, obok materialnych cech, także funkcje zbliżone do kultury – symboliczne lub komunikujące (Majer, 2014: 17).
Takie działania z jednej strony dotyczą często miejskiej przestrzeni publicz-nej, a z drugiej – warunkiem ich podejmowania jest obecność takiej przestrzeni lub jej namiastek. Z tego punktu widzenia kluczowe staje się pytanie o sposoby wykorzystywania zastanej przez mieszkańców w miastach przestrzeni publicznej i sposoby konfrontowania się zarówno z samą przestrzenią, jak i innymi osobami, które się w niej znajdują.