się szczególnie przydatne w momencie stosowania pytań o charakterze inter-pretacyjnym, np. związanym z prośbą o uzasadnienie wyboru jakiejś przestrze-ni (pytaprzestrze-nie „dlaczego…?”), czy określeprzestrze-nia celu użytkowaprzestrze-nia danej przestrzeprzestrze-ni lub sposobu spędzania czasu wolnego (pytania „po co…?”, „w jaki sposób…?”) (por. Schuman, 2013: 118–119). Jednak nawet stosując pytania otwarte, należy zdawać sobie sprawę, że respondenci, przedstawiając swoje wypowiedzi, dokonu-ją selekcji danych spośród tych, które w chwili wywiadu przychodzą im do głowy (Schuman, 2013: 77). Być może w innej sytuacji albo mając czas na dłuższe zastanowienie udzieliliby innych odpowiedzi. Pamiętając o tych zastrzeżeniach, przyjęto, że pytania otwarte w wielu przypadkach będą lepszym rozwiązaniem, pozwalającym na uzyskanie bardziej wiarygodnych i trafnych danych dotyczą-cych społecznego doświadczania miejskiej przestrzeni publicznej.
Zastosowanie pytań otwartych w kwestionariuszu wywiadu z jednej stro-ny pozwoliło na poznanie zindywidualizowastro-nych opinii na temat doświadcza-nia przestrzeni publicznych, a z drugiej strony spowodowało pewne problemy w procesie kodowania danych, a szczególnie ich kategoryzacji. W celu zachowa-nia jak największej wierności oryginalnych wypowiedzi respondentów najczęściej decydowano o pozostawieniu większej liczby bardziej szczegółowych kategorii i nieagregowaniu ich do bardziej ogólnych. Taki zabieg może powodować wra-żenie braku czytelności danych. Wynika on jednak tylko z zamierzenia pozosta-wania w jak największej zbieżności z punktem widzenia badanych, co stanowi jedno z założeń badań w paradygmacie kulturalistycznym.
Oprócz podstawowej techniki wywiadu kwestionariuszowego w badaniu toż-samości przestrzennej na poziomie instytucjonalnym (prezentowanej w rozdzia-le 8.) jako technikę pomocniczą zastosowano analizę treści miejskich dokumentów strategicznych. Materiałem badawczym zostały aktualne strategie rozwoju miast, w których treści poszukiwano odwołań do przestrzeni publicznej: jej najważniej-szych form, funkcji, znaczenia dla miasta oraz jej roli w formułowanej wizji miast.
Dobór i charakterystyka próby badawczej
W badaniach realizowanych w Jastrzębiu-Zdroju, Tychach i Żorach zasto-sowano kwotowy dobór próby badawczej, w którym uwzględniono cztery pod-stawowe zmienne: płeć, wiek (wyróżniono trzy kategorie wiekowe: 18–35 lat, 36–60 lat, powyżej 60 roku życia), zatrudnienie (przynajmniej połowa respon-dentów miała być osobami pracującymi), miejsce zamieszkania (każde miasto podzielono na obszary, najczęściej zgodnie z podziałem na osiedla lub dzielnice;
badani respondenci mieszkali zatem w różnych rejonach swoich miast). Dodat-kowo sformułowano warunek dotyczący liczby osób z wyższym wykształceniem,
84 Rozdział 3. Zagadnienia metodologiczne pracy
która według założeń nie powinna przekroczyć 20% próby. Tym samym w każ-dym z badanych miast uzyskano model struktury społecznej uwzględniający jej najistotniejsze cechy. Zakładano przeprowadzenie 320 wywiadów kwestionariu-szowych w każdym z miast. Ankieterzy mieli do wykonania po 20 wywiadów kwestionariuszowych z mieszkańcami wskazanego osiedla lub dzielnicy, których cechy społeczno-demograficzne odpowiadały modelowi próby badawczej. Osta-tecznie w Tychach i Jastrzębiu-Zdroju zrealizowano o kilka wywiadów więcej (ze względu na konieczność dopełnienia próby kwotowej), a w Żorach wskutek błędów ankieterskich odrzucono w trakcie analizy 4 wypełnione kwestionariu-sze. Tym samym do analizy zakwalifikowano 982 wywiady kwestionariuszowe:
339 w Jastrzębiu-Zdroju, 327 w Tychach i 316 w Żorach (tabela 6.). Różnice w liczebności prób badawczych w każdym z miast nie zaburzyły jednak proporcji w modelu próby. Badania projektu Społeczne doświadczanie miejskich przestrze-ni publicznych realizowane były w czerwcu i lipcu 2012 roku w ramach ba-dań statutowych prowadzonych w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Śląskiego.
Materiałem pomocniczym uzyskanym w trakcie badań była wykonywana przez ankieterów dokumentacja zdjęciowa przestrzeni publicznych poszczególnych ba-danych obszarów3.
Tabela 6. Charakterystyka próby badawczej (w %) Kategoria społeczno-demograficzna
Jastrzębie--Zdrój (n-339)
Tychy
(n-327) Żory
(n-316) Ogółem (n-982)
Płeć kobieta 52,5 50,2 52,2 51,6
mężczyzna 47,5 49,8 47,8 48,4
Wiek 18–35 31,9 36,7 39,2 35,8
36–50 36,9 36,1 32,3 35,1
51–65 15,9 15 18,4 16,4
powyżej 65 lat 15,3 12,2 10,1 12,6
Wykształcenie gimnazjalne i niższe 9,5 6,1 4,1 6,6
zawodowe 31,6 27,5 32,4 30,5
średnie 39,2 42,2 39,7 40,4
wyższe 19,8 24,1 23,8 22,5
Odsetek osób
pracujących w mieście
zamieszkania 45,7 42,5 32,6 40,4
poza miastem
zamieszkania 16,8 18,7 31,6 22,2
niepracujący 37,5 38,8 35,8 37,4
Ź r ó d ł o : Badania własne.
3 Dokumentacja zdjęciowa wykonywana była również w trakcie zwiadu badawczego prowadzonego na przełomie 2011 i 2012 roku, a także przy okazji późniejszych pobytów w badanych miastach.
85
Dobór i charakterystyka próby badawczej
Założenia modelu próby zostały spełnione, z dwoma wyjątkami. Nieznacznie wyższy odsetek respondentów należy do dwóch pierwszych kategorii wiekowych (18–35, 36–50) niż występuje w populacji badanych miast. Z kolei o kilka pro-cent niedoreprezentowana jest kategoria wiekowa 51–65 lat. Takie zaburzenie wyniknęło z faktu doboru kwot do modelu próby dla trzech kategorii wieku (18–35, 36–60, powyżej 60) i późniejszego, występującego w procesie kodowa-nia, zagregowania danych dotyczących wieku do czterech kategorii wiekowych.
Drugi wyjątek dotyczy wykształcenia: wśród badanych respondentów w Tychach i Żorach znalazł się bowiem nieco wyższy niż zakładano odsetek osób z wyższym wykształceniem. Wynikało to z faktu częstszych odmów udzielenia wywiadu wśród mieszkańców miast z niższym wykształceniem. Warto także zwrócić uwa-gę, że w Żorach prawie 1/3 respondentów pracuje poza miastem. Jest to znacznie więcej niż w pozostałych dwóch miastach.
W całości próby większość stanowiły osoby żyjące w związku małżeńskim (56,9%) – badanych stanu wolnego było 24,5%, a pozostałe osoby należały do kategorii owdowiałych (8,8%), rozwiedzionych (5,2%) lub żyjących w separacji (0,7%). Badani deklarowali najczęściej (53,7%) raczej dobre warunki materialne.
Największy odsetek takich deklaracji zanotowano w Jastrzębiu-Zdroju – 60,5%, a następnie Tychach – 50,8% i Żorach – 49,4%. Jako bardzo dobre swoje wa-runki materialne określiło 6,6% badanych, ani dobre, ani złe – 35,5%, raczej złe – 3,2% i bardzo złe – 0,7%. Dwóch badanych nie udzieliło odpowiedzi na tak sformułowane pytanie. Subiektywna ocena warunków materialnych bada-nych jest więc dosyć wysoka, co jest ważną informacją w kontekście możliwości konsumpcyjnych, jakie potencjalnie badani posiadają. Dobrą sytuację materialną potwierdzają też deklaracje na temat dochodów, jakimi dysponują badani na jedną osobę w gospodarstwie domowym (tabela 7.).
Dobra sytuacja materialna wynika z niezłej sytuacji na rynku pracy w bada-nych miastach. W Jastrzębiu-Zdroju niewątpliwie związane jest to
z funkcjono-Tabela 7. Deklarowany dochód na jedną osobę w gospodarstwie domowym (w %) Dochód na jedną osobę
w gospodarstwie domowym Jastrzębie-Zdrój
(n-339) Tychy
(n-327) Żory
(n-326) Ogółem
(n-982)
Do 500 zł 1,8 2,1 1,9 1,9
501–1 000 zł 20,9 16,9 23,4 20,4
1 001–1 500 zł 32,7 33,4 31,3 32,5
1 501–2 000 zł 19,8 21,5 23,7 21,6
2 001–2 500 zł 11,5 11,7 10,8 11,3
Powyżej 2 500 zł 10 6,4 7,6 8
Brak odpowiedzi 3,2 8 1,3 4,3
Ź r ó d ł o : Badania własne.
86 Rozdział 3. Zagadnienia metodologiczne pracy
waniem Jastrzębskiej Spółki Węglowej – głównego pracodawcy w mieście. Z ko-lei w Tychach i Żorach wiele miejsc pracy powstało w firmach ulokowanych w podstrefach Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Ponadto żorzanie znacznie częściej, jak wynika z wcześniejszych danych, znajdują pracę także poza miastem (m.in. w kopalniach Jastrzębskiej Spółki Węglowej). Z kolei tyszanie ko-rzystają z sąsiedztwa Katowic i zlokalizowanych tam firm i instytucji oferujących miejsca pracy. Relatywnie wysokie kwoty dochodu na osobę w gospodarstwie domowym wynikają także z faktu, że przypadają one na stosunkowo niewielką liczbę osób je tworzących. 75,6% gospodarstw domowych badanych responden-tów liczy od 2 do 4 osób.
Ważną zmienną niezależną w przypadku badań nad doświadczaniem prze-strzeni miasta jest długość zamieszkiwania w mieście (tabela 8.) oraz odsetek osób, które w mieście się urodziły. Im dłuższy bowiem czas przebywania w mie-ście, tym większa możliwość jego lepszego poznania.
Tabela 8. Długość zamieszkiwania w mieście (w %) Długość zamieszkiwania
w mieście Jastrzębie-Zdrój
(n-339) Tychy
(n-327) Żory
(n-326) Ogółem
(n-982)
Do 10 lat 5,3 6,4 9,5 7
11–20 lat 13,6 9,2 14,9 12,5
21–30 lat 24,2 29,1 31 28
31–40 lat 23,9 26,3 29,4 26,5
Powyżej 40 lat 32,7 29 14,9 25,8
Brak odpowiedzi 0,3 0 0,3 0,2
Ź r ó d ł o : Badania własne.
W każdym z badanych miast ponad 75% respondentów mieszka w mieście przynajmniej 20 lat. Można więc uznać, że wypowiedzi na temat miast i ich prze-strzeni pochodzą od osób, które miały szansę dosyć dobrze poznać przestrzeń swoich miast. Stosunkowo niski jest też odsetek mieszkańców, którzy należą do grupy nowo przybyłych do miast. Badane miasta nie przyciągają już zatem no-wych mieszkańców tak, jak to miało miejsce w latach 60. i 70. XX wieku.
Specyfiką badanych miast jest fakt, że ich obecni dorośli mieszkańcy należą najczęściej do pierwszego lub drugiego pokolenia osób w nich zamieszkałych (tabela 9.). Ma to związek z napływem migracyjnym do tych miast, związa-nym z industrializacją i powstawaniem osiedli dla pracowników budowanych w latach 60. i 70. zakładów przemysłowych. Odsetek respondentów urodzonych w badanych miastach jest dosyć niewysoki i wynosi ogółem 41,1%. Najwyższy jest w Tychach, co spowodowane jest najwcześniejszym momentem rozpoczęcia rozbudowy tego miasta. Z kolei badani mieszkańcy Żor stosunkowo częściej pochodzą z sąsiednich miejscowości.
87
Dygresja o wytwarzaniu przestrzeni publicznych w badanych miastach
Względnie wysoki odsetek osób mieszkających w mieście w pierwszym lub drugim pokoleniu może też sprzyjać aktywnościom podejmowanym w czasie wolnym. Szczególnie weekendy i wakacje są czasem odwiedzania miejscowości rodzinnych mieszkańców badanych miast.
Tabela 9. Respondenci i ich rodzice urodzeni w obecnym mieście zamieszkania lub jego sąsiedz-twie (w %)
Miejsce urodzenia respondentów i ich rodziców
Jastrzębie--Zdrój (n-339)
Tychy
(n-327) Żory
(n-326) Ogółem (n-982) Respondenci urodzeni w danym
mieście 38,3 48,6 36,4 41,1
Respondenci urodzeni w miejscowości graniczącej z obecnym miastem zamieszkania
15,9 11 22,2 16,3
Matki respondentów urodzone
w danym mieście 23 21,7 20,6 21,8
Matki respondentów urodzone w miejscowości graniczącej z obecnym miastem zamieszkania
7,7 11,9 15,8 11,7
Ojcowie respondentów urodzeni
w danym mieście 22,1 26,6 24,4 24,3
Ojcowie respondentów urodzeni w miejscowości graniczącej z obecnym miastem zamieszkania
11,5 13,1 16,1 13,5
Ź r ó d ł o : Badania własne.
Prezentowane badania mają charakter porównawczy. Jest to znacznie bardziej interesująca perspektywa niż studia pojedynczych przypadków. Badania porów-nawcze dają możliwość odniesienia sytuacji występujących w jednym mieście do tych obserwowanych w innych ośrodkach miejskich. W tym kontekście ważny jest dobór miast do badań.