Warto też w tym miejscu zastanowić się w jakim stopniu wyniki uzyskane w badaniach empirycznych mogą wykraczać poza studia przypadków trzech ślą-skich miast. Wydaje się, że wnioski zaprezentowane w dalszej części pracy można odnosić do innych miast z przedziału wielkościowego od 50 tys. do 200 tys.
mieszkańców. Wynika to ze znacznego podobieństwa procesów społecznego wy-twarzania przestrzeni w miastach, które wskutek industrializacji drugiej połowy XX wieku szybko rozrastały się wokół istniejących wcześniej starych ośrodków miejskich (jak Żory, ale też np. Płock, Leszno, Nowy Sącz, Rzeszów, Opole) lub miejscowości o statusie wsi (jak Jastrzębie-Zdrój, Tychy, ale też Kędzierzyn-Koź-le)14. Mieszkańcy tych miast mają możliwość funkcjonowania w zróżnicowanej
13 Przyjmuje się tu podział zaproponowany przez Danielę Szymańską, w którym w skali Polski miasto duże to takie, które liczy powyżej 100 tys. mieszkańców, średnie – od 20 tys. do 100 tys., a małe – poniżej 20 tys. (Szymańska, 2007: 98). Nie jest to jedyny podział miast. Anna Runge przytacza m.in. typologię Klausa R. Kunzmanna, który jako miasta średnie ujmuje ośrodki liczące od 20 tys. do 200 tys. mieszkańców (Runge A., 2013: 19). W takim ujęciu wszystkie trzy badane miasta można zaliczyć do miast średnich.
14 Uzasadnienie wyróżnienia takiej kategorii miast (liczących pomiędzy 50 tys. a 200 tys.
mieszkańców) przynosi analiza miejskich scen przeprowadzona przez Martę Klekotko. Autorka pokazuje znaczące różnice pomiędzy funkcjonowaniem miejskich scen w miastach liczących do 50 tys. mieszkańców, które funkcjonują w bardziej tradycyjny sposób. Z kolei w miastach o wielkości od 50 tys. do 200 tys. mieszkańców istotnie rośnie znaczenie wartości autoekspresji, co odróżnia je od miast większych (Klekotko, 2014: 188). Analiza Klekotko pokazuje, że wyróżniona w książce kategoria miast liczących od 50 tys. do 200 tys. mieszkańców posiada swoją specyfikę związaną z funkcjonowaniem mieszkańców w przestrzeni publicznej.
109
Wykraczając poza studia przypadków
miejskiej przestrzeni. Mają szanse doświadczać przestrzeni historycznej (gorzej lub lepiej zachowanej, mniej lub bardziej atrakcyjnej), często ze starym miastem, ale też funkcjonować na co dzień w obszarze zdominowanym przez zabudowę wielkopłytowych osiedli mieszkaniowych15, a także obserwować i odnosić się do współczesnych procesów przebiegających w miastach, jak suburbanizacja czy powstawanie nowych przestrzeni konsumpcji i rozrywki. Miasta tej wielkości, w przeciwieństwie do miast większych, szczególnie ponadpółmilionowych, moż-na jeszcze stosunkowo dobrze pozmoż-nać – nie przytłaczają one swoją wielkością.
Dlatego w badaniach społecznego doświadczania przestrzeni miast średnich i dużych, ale liczących do 200 tys. mieszkańców, można zakładać względnie dobre rozeznanie mieszkańców co do funkcjonowania przestrzeni publicznych nie tylko o charakterze ogólnomiejskim, ale także dzielnicowym lub osiedlowym, nawet tych zlokalizowanych poza dzielnicą lub osiedlem zamieszkania badanych.
W Polsce znajduje się 68 miast liczących między 50 tys. a 200 tys. miesz-kańców. W sumie zamieszkuje je 6 222 222 osoby (stanowi to 26,7% ludności miejskiej w Polsce i 16,1% ogółu ludności Polski)16. Zatem badania problemów miast tej wielkości, w tym także społecznego doświadczania miejskich przestrze-ni publicznych, przestrze-nie mają charakteru marginalnego, a rozpoznaprzestrze-nie problemów związanych ze społecznym znaczeniem miejskich przestrzeni publicznych może pomóc w procesie ich odnowy, rewitalizacji lub wytwarzania nowych form speł-niających oczekiwania mieszkańców miast.
W trakcie analizy zebranego materiału badawczego znajdą się także odnie-sienia do wcześniejszych autorskich i współautorskich projektów badawczych do-tyczących problematyki miejskich przestrzeni publicznych. To kolejny argument za możliwością odczytywania w sposób bardziej ogólny otrzymanych wyników badań. Spośród projektów, do których odwołania znajdą się w książce, trzy są najistotniejsze:
1. Społeczna percepcja przestrzeni publicznej Tychów – badania zrealizowane w 2009 roku na zlecenie Pracowni Planowania Przestrzennego i Architek-tonicznego w Tychach w związku z przygotowywaniem studium dla potrzeb opracowania Planu Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Tychy17.
Ba-15 Przestrzeń miast polskich w znacznej mierze została wytworzona w latach 1945–1990.
Pokazują to choćby dane zgromadzone podczas Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku.
Wynika z nich, że 57,2% zamieszkałych mieszkań w Polsce zostało wybudowanych w latach 1945–1988, a więc w okresie socjalistycznym (Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, 2013, s. 29).
16 Dla porównania liczba ludności w Polsce w 16 miastach powyżej 200 tys. mieszkańców wy-nosi 7 660 744 osoby (32,9% ludności miejskiej w Polsce, 19,9% ogółu ludności Polski). Obliczenia własne na podstawie danych GUS (Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2014 r., 2014).
17 W tym miejscu chciałbym podziękować ówczesnemu dyrektorowi PPPiA, dr inż. arch.
Tadeuszowi Kmieciowi, za możliwość wykorzystania w pracach naukowych danych pochodzących z tych badań.
110 Rozdział 3. Zagadnienia metodologiczne pracy
dania zrealizował zespół w składzie: Krzysztof Bierwiaczonek (koordynator badań), Barbara Lewicka i Karolina Wojtasik. Prowadzono je za pomocą tech-niki wywiadu kwestionariuszowego na dobranej kwotowo próbie badawczej (n-984) reprezentatywnej dla miasta. Problematyka tych badań zbieżna jest w znacznej mierze z badaniami realizowanymi w Jastrzębiu-Zdroju, Tychach i Żorach. Podstawową różnicą jest uwzględnianie oczekiwań mieszkańców miast co do zmian, jakie mogłyby być wprowadzone w przestrzeni miejskiej zarówno w skali osiedla zamieszkania, jak i całego miasta.
2. Przestrzeń publiczna miast śląskich. Przypadek Gliwic i Katowic – badania re-alizowane w ramach grantu NCN (nr N116 230736) w Katowicach i Gliwi-cach przez zespół w składzie: Krzysztof Bierwiaczonek (kierownik projektu), Barbara Lewicka i Tomasz Nawrocki. Efektem prac jest trójautorska książka Rynki, malle i cmentarze. Przestrzeń publiczna miast śląskich w ujęciu socjo-logicznym (2012). W tym przypadku w badaniach wykorzystano zarówno ilościową technikę badawczą (wywiad kwestionariuszowy, n-250 w każdym z miast, próba dobrana kwotowo), jak i techniki jakościowe (wywiady swo-bodne z ekspertami społecznymi oraz systematyczne obserwacje wybranych przestrzeni publicznych: centrów miast, centrów handlowych i cmentarzy).
W niniejszej książce w większym stopniu wykorzystywane będą wyniki uzy-skane w Gliwicach ze względu na wielkość miasta18 oraz nawiązanie do ko-lejnego gliwickiego projektu.
3. Gliwice – dylematy tożsamości śląskiego miasta – badania realizowane przez Tomasza Nawrockiego w Gliwicach w 2013 roku za pomocą techniki wywiadu kwestionariuszowego na dobranej kwotowo próbie (n-390). Badania te prze-prowadzane były rok po projekcie pn. „Społeczne doświadczanie przestrzeni”.
Dzięki uprzejmości Tomasza Nawrockiego w kwestionariuszu badań gliwic-kich znalazło się kilka pytań o identycznym brzmieniu jak w kwestionariuszu używanym w trakcie badań w Jastrzębiu-Zdroju, Tychach i Żorach. Dzięki ich powtórzeniu w badaniach realizowanych w Gliwicach uzyskano materiał umożliwiający weryfikację niektórych wniosków z badań „miast socjalistycz-nych” oraz szerszą analizę problemów, które w trakcie badań z 2012 przyniosły zastanawiające i niejednoznaczne rezultaty. Wśród tych problemów na plan pierwszy wysuwa się kwestia relacji pomiędzy miejscem a przestrzenią pu-bliczną, a także problematyka tożsamości przestrzennej i zaspokajania potrzeb przez miejską przestrzeń publiczną.
W związku z tym, że Gliwice stają się dla niektórych kwestii badawczych czwartym analizowanym miastem, konieczna staje się ich krótka prezentacja.
W porównaniu do trzech wcześniej opisanych miast Gliwice są ośrodkiem o nieco większej liczbie ludności (185 450 mieszkańców na koniec roku 2013)
18 Gliwice w 2013 roku liczyły 185 tys. mieszkańców, a Katowice 304 tys., a więc znacznie więcej od pozostałych badanych miast.
111
Wykraczając poza studia przypadków
i o bardziej złożonej strukturze przestrzennej. Podobnie jak Żory, są miastem o średniowiecznym rodowodzie – istniały już w połowie XIII wieku. Brak jednak informacji o dokładnej dacie przyznania im praw miejskich19 (por. Nietsche, 2013: 36–37). Wiadomo, że we wspomnianym czasie istniał już kwadratowy ry-nek o boku 75 m, który był centralnym miejscem ówczesnego miasta, a dzisiaj także stanowi jego ważną przestrzeń publiczną. Późniejszy rozwój Gliwic odby-wał się wokół średniowiecznego założenia urbanistycznego. Na kształt przestrze-ni centralnej szczególprzestrze-nie wpłynął rozwój przemysłu i kolei. Powstaprzestrze-nie dworca kolejowego w 1844 roku (linia Mysłowice – Wrocław uruchomiona w 1846 roku) i ulokowanie go w pewnej odległości od starego centrum miasta spowodowało konieczność połączenia tych dwóch węzłowych punktów w mieście (Drabina, 1995). Tym samym z końcem XIX wieku powstała ulica Zwycięstwa (wówczas Wilhelmstraße), która szybko stała się reprezentacyjną ulicą Gliwic. Dziś nadal stanowi najważniejszy liniowy element przestrzeni miejskiej.
Kolejne lata to rozwój miasta zgodny z industrialną, a potem także socja-listyczną logiką. Okres prosperity miasta paradoksalnie przypadł na lata świa-towego kryzysu: 1929–1933, kiedy Niemcy modernizowali jego infrastrukturę (powstał port lotniczy, rozpoczęła się budowa Kanału Gliwickiego i rozbudowa węzła kolejowego) (Gabzdyl, za Kunce, 2007: 160). Później, w drugiej połowie XX wieku, Gliwice stały się znaczącym ośrodkiem przemysłowym i naukowym (od 1946 roku funkcjonuje tu Politechnika Śląska), który w szczytowym mo-mencie liczył 223 tys. mieszkańców (w 1988 roku). W okresie Polski Ludowej powstawały też osiedla zabudowy wielorodzinnej albo lokalizowane w dawnych dzielnicach przemysłowych (jak Sośnica), albo powstające na wolnych terenach wokół Gliwic, jak osiedle Kopernika. Po roku 1990 przekształceniom ulegała przestrzeń industrialna, czego symbolicznym wyrazem jest powstanie centrum handlowego Forum na terenach Gliwickiej Fabryki Materiałów Ogniotrwałych, a także Nowych Gliwic – innowacyjnych przestrzeni związanych z branżą IT – w zmodernizowanych budynkach dawnej kopalni „Gliwice”. Nadal jednak serce miasta wyznacza powstały w średniowieczu rynek wraz z otaczającymi go ulicz-kami Starego Miasta (por. Bierwiaczonek, Lewicka, Nawrocki, 2012: 11–12).
W porównaniu do trzech pozostałych miast struktura przestrzenna Gliwic, głównie ze względów historycznych, najbardziej zbliżona jest do Żor, choć skala miasta jest znacząco większa, a zabudowa, także wielorodzinna, dużo bardziej zróżnicowana.
Podobieństwo procesu społecznego wytwarzania przestrzeni, uwzględnie-nie przypadku Gliwic oraz wyników uzyskanych we wcześuwzględnie-niejszych projektach badawczych jako punktów odniesienia dla analiz prowadzonych w Jastrzębiu--Zdroju, Tychach i Żorach umożliwia wyciąganie wniosków o bardziej ogólnym charakterze niż tylko odnoszącym się do poszczególnych badanych miast.
19 https://gliwice.eu/miasto/o-gliwicach/dzieje-miasta [dostęp: 15.09.2014].