Kościół, będąc uniwersalną instytucją religijną i wspólnotą wiernych, aktu-alizuje się w konkretnym środowisku kulturowym, które posiada swój znaczą-cy udział w kształtowaniu form obecności i sposobów pełnienia misji Kościoła.
Jest to szczególnie widoczne we wzorach kulturowych praktyk religijnych27. Próba udzielenia odpowiedzi na pytanie o kulturowe wzorce religijności cha-rakterystyczne dla miejskiej społeczności lokalnej Kłodnicy, uwzględniające czynniki i kierunki stale dokonujących się przemian, wymaga sprecyzowania rozumienia poszczególnych pojęć.
Analizę religijności poprzedzić trzeba refleksją nad fenomenem kultury. Karol Wojtyła zauważa, że „słowo kultura jest jednym z tych, które najbliżej są związane z człowiekiem, które określają jego ziemską egzystencję i poniekąd wskazują na samą jego istotę. Człowiek to ten, który tworzy kulturę, który potrzebuje kultury, który dzięki niej sam się tworzy. Kultura stanowi zespół faktów, w których czło-wiek wciąż na nowo siebie wyraża bardziej niż w czymkolczło-wiek innym. Wyraża się dla siebie i dla drugich”28. Kultura ma charakter intencjonalny i podobnie jak rzeczywistość społeczna jest interpersonalna – istnieje między ludźmi, stanowi sieć więzi, zależności, wymiany, lojalności wspólnotowej29. Nie ma kultury bez współczynnika konstytutywnego, jakim jest człowiek.
Religia, jako obszar relacji człowieka i sacrum, bezsprzecznie pozostaje do-niosłym faktem kulturowym30. Religia nadaje sens ludzkiemu działaniu i struk-turom społecznym, w których jest osadzona, ponadto pełni funkcję społeczno-integrującą wspólnoty religijnej, gdzie dokonuje się recepcja podstawowych tre-ści religijnych oraz interpretacja znaczeń i symboliki religijnej31. Obszar religii
27 Zob. W. Świątkiewicz, Między sekularyzacją i deprywatyzacją…, s. 151.
28 K. Wojtyła, Chrześcijanin a kultura, „Znak” 16(1964), nr 10(124), s. 1154.
29 Zob. P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, tłum. J. Konieczny, Kraków 2007, s. 25.
30 Zob. J. M. Yinger, Religia, kultura i społeczeństwo, w: Socjologia religii. Antologia tekstów, wybór i wprowadzenie W. Piwowarski, Kraków 2003, s. 297.
31 Zob. W. Świątkiewicz, Między sekularyzacją i deprywatyzacją…, s. 105.
jest poligonem percepcji, recepcji i ekspresji postaw ludzkich w wymiarze in-dywidualnym i zbiorowym. Według Wojciecha Świątkiewicza „religijność przejawia się w wierze, przeżyciu religijnym i praktykach religijnych. Praktyki religijne to indywidualne i zbiorowe działania społeczne będące konsekwencją wyznawanej wiary i zaangażowania kościelnego, o różnym typie zrytualizo-wania, których funkcja polega na pośrednictwie między sacrum a profanum.
Łączą one w sobie zarówno intelektualne i emocjonalne odniesienia do przed-miotu wiary, jak też cały złożony kompleks czynników kulturowych i społecz-nych czasowo i przestrzennie zróżnicowaspołecz-nych, poprzez które ujawnia się jed-nostkowa i grupowa pobożność religijna. Praktyki religijne najsilniej związane są z wzorami kultury i podlegają rytmom ich przeobrażeń. Ubrane są w kultu-rowe kostiumy. Praktyki religijne w sposób najbardziej widoczny związane są z instytucjonalnym modelem religijności, czyli kościelnością, a z drugiej stro-ny z ogólstro-nymi wzorami kulturowymi właściwymi danej społeczności. Formy i treści praktyk religijnych odzwierciedlają sposoby obecności religii w dzie-jach kultury”32. Manifestacja wiary ma charakter publiczny, wspólnotowy, gdyż – jak zauważa Mieczysław Albert Krąpiec – „organizowanie się społeczne jest niewątpliwie związane z samym rozwojem kultury człowieka, a różne for-my życia religijnego i jego wyraz w społecznych strukturach są niewątpliwie wrośnięte w kontekst ogólnokulturowy. Dlatego też w obrębie społeczności religijnych pojawiają się różnego rodzaju społeczne napięcia dotyczące także życia religijnego. Życie bowiem osób wierzących musi się uzewnętrzniać także społecznie, jeśli człowiek jest właśnie – jako osoba – istotą społeczną, mogą-cą się rozwinąć tylko w społeczeństwie. Społeczny wyraz życia religijnego, jak z jednej strony jest w dużej mierze koniecznościowym uzewnętrznieniem i wy-razem religijnych przeżyć, tak z drugiej strony musi być przyporządkowany rozwojowi osobowemu człowieka. Społeczność bowiem religijna jest jak każda inna społeczność laicka ze swej natury, służy człowiekowi w spełnianiu się do-bra wspólnego, jakim jest dobro ludzkiej osoby”33. Kultura w interesującym nas aspekcie stanowi ramy ludzkiej aktywności w obszarze manifestacji przekonań i wiary, relacji łączących jednostkę i grupę społeczną, ich interakcje oraz całe spektrum postaw, którymi wzajemne relacje skutkują. Religia i religijność oraz ich instytucjonalne aspekty, czyli Kościół i kościelność, należą do centralnych segmentów życia publicznego i tworzą jego kulturowy rdzeń34.
Świat kultury trwa w sposób intencjonalny dzięki nieustannemu transfe-rowi idei, wartości, reguł, wiedzy i zasad sformalizowanych w postaci wzor-ca. Istnienie wzorca warunkuje ład społeczny, który poprzez wartości, normy (reguły) i odpowiadające im zachowania jest utrzymywany35. Normy, będące
32 Ibidem, s. 117.
33 M. A. Krąpiec, U podstaw rozumienia…, s. 248.
34 Zob. W. Świątkiewicz, Między sekularyzacją i deprywatyzacją…, s. 131.
35 Zob. E. Budzyńska, Ład moralny…, s. 18.
powinnościowymi zasadami działania, regulują sferę zachowań międzyludz-kich, stanowią jednocześnie jedno z narzędzi kontroli społecznej36. Nietrudno zaobserwować, iż religia w sposób szczególny, jako związana z systemem kul-turowym, poprzez ukazanie celów i wartości oraz przez pozytywne sankcjo-nowanie interakcji dla ich osiągnięcia zapewnia porządek społeczny. Poprzez symbole i wierzenia religia wspiera jednostki w procesie socjalizacji, w toku którego przyswajają sobie dominujące wartości. W procesie socjalizacji jedno-stek przekonania odgrywają podstawową rolę w przyswajaniu obowiązujących w systemie społecznym norm i modeli zachowań37. Wzór w znaczeniu socjolo-gicznym postrzegany jest w powiązaniu z rolą społeczną, jako model, norma-tywny sposób postępowania, zachowania w określonej sytuacji. Z kolei normy, których desygnatami są wzorce, definiują cnoty i umiejętności, jakich człowiek nie powinien kwestionować swoim zachowaniem38, zwłaszcza że jednostka sty-ka się z nowymi sytuacjami wyposażona w pewien sty-kapitał kulturowy, znajo-mość wzorów zachowania, które uprzednio zostały rozwinięte i sprawdzone przez innych członków społeczeństwa39. Normy społeczne stanowią wytyczne działania, są one wzmacniane przez pozytywne bądź negatywne sankcje spo-łeczne – nagrody i kary40.
Normy i określające je wzory zachowań towarzyszą każdemu obszarowi zachowań ludzkich, także religijności, która stanowi zewnętrzną dymensję, współkonstytuującą – obok dymensji wewnętrznej, wiary – fenomen religii41. Praktyki religijne obejmują akty kultu i pobożności; a więc wszystko to, co stanowi wyraz zaangażowania religijnego. Praktyki religijne dzielą się na ob-rzędowe i dewocyjne42, a ich forma ma wpływ na indywidualne i społeczne
36 Zob. ibidem, s. 22.
37 Zob. W. Piwowarski, Wprowadzenie, w: Socjologia religii. Antologia… (2003), s. 10-11.
Zgrabnie określa to J. Casanova: „Religia zawsze przekracza jakąkolwiek prywatną, auty-styczną rzeczywistość, służąc integracji tego, co indywidualne, ze światem intersubiektyw-nym, publicznym i wspólnotowym”, J. Casanova, Religie publiczne w nowoczesnym świecie, tłum. T. Kunz, Kraków 2005, s. 358.
38 Zob. E. Goffman, Relacje w przestrzeni publicznej. Mikrostudia porządku publicznego, tłum.
O. Siara, red. G. Woroniecka, Warszawa 2011, s. 232. „W sferze wartości istotne jest nie tylko uznawanie wartości, norm i posiadanych przekonań co do tego, jak się powinno za-chować w określonej sytuacji, ale też przełożenie ich na sferę działań i zachowań”, E. Bu-dzyńska, Ład moralny…, s. 174.
39 Zob. R. Linton, Kulturowe podstawy osobowości, tłum. A. Jasińska-Kania, Warszawa 2000, s. 120.
40 E. Goffman, Relacje w przestrzeni publicznej…, s. 125.
41 „Niewątpliwie wiara dąży do ujawnienia się na zewnątrz i w zasadzie nie można mówić o wierze bez religijności. Może natomiast zdarzyć się odwrotnie, tj. religijność bez wia-ry. Jest to jednak religijność środowiskowa, kulturowa, niezakorzeniona w osobowości”, W. Piwowarski, Demograficzne i społeczne uwarunkowania światopoglądu, w: Z zagadnień światopoglądu chrześcijańskiego, red. M. Rusecki, Lublin 1989, s. 110.
42 Zob. R. Stark, Ch. Y. Glock, Wymiary zaangażowania religijnego, w: Socjologia religii. Anto-logia… (2003), s. 184.
zachowania wyznawców. Religijność „wyraża się w postawie człowieka wobec zinstytucjonalizowanych wartości, norm i symboli, które jednostki przeżywa-ją wspólnie jako religijne”43, stanowi kulturowo modelowany stopień i jakość uczestnictwa poszczególnych ludzi i grup społecznych w zinstytucjonalizowa-nym systemie religijności44. Religijność najpełniej manifestuje się w praktykach religijnych, dając możliwość analizy empirycznej, a praktyki religijne związa-ne są zarówno z instytucjonalnym modelem religijności, z kościelnością, jak i z ogólnymi wzorami kulturowymi właściwymi danej społeczności45. Janusz Mariański stwierdza, iż „religijność kościelna jest rezultatem zorientowanych instytucjonalnie procesów socjalizacji w środowisku rodzinnym w ramach ka-techezy, liturgii, kazań katechizacji dorosłych. Religijność pozakościelna, cał-kowicie niezależna od ustalonych i przekazywanych przez Kościoły wartości i norm – nawet jeżeli kształtuje się w wysoko rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych – jest trudno uchwytna w ramach stosowanych technik i in-strumentów analizy socjologicznej oraz z trudem poddaje się procesowi ope-racjonalizacji. Religijność jest łatwiej dostępna badaniom empirycznym, gdy urzeczywistnia się w ramach instytucji kościelnych. Religijność kościelna po-zwala rozstrzygnąć, czy i w jakim zakresie poszczególne osoby i grupy osób są religijne z perspektywy oczekiwań Kościoła, które zostały im wdrożone w trakcie religijnej socjalizacji. Model kościelnie zdefiniowanej religijności po-zwala ustalić fakt pojawiania się postaw i zachowań, odbiegających od norma-tywnych oczekiwań religii zinstytucjonalizowanej oraz jego rozmiary”46.
Patrząc z perspektywy pytań i hipotez badawczych, szczególnie interesu-jące wydaje się być zagadnienie religijności inspirowanej umiejscowieniem w rzeczywistości społecznej. Śląska religijność od zawsze cechowała się ścisłym zespoleniem pierwiastka religijnego oraz społeczno-zawodowego47, co wynika-ło ze szczególnego etosu pracy48, charakterystycznego dla regionu. Religijność realizowana w postaci kościelności odgrywała niezwykle istotną rolę również w najnowszych dziejach Górnego Śląska, będąc jednym z najważniejszych czyn-ników budujących tożsamość mieszkańców tego regionu. Również dzisiaj owa religijność ciąży ku zinstytucjonalizowanym formom49. Religijność jako fakt in-dywidualno-osobowy kształtowany jest przez zwyczaje i styl grupy społecznej50,
43 W. Świątkiewicz, Między sekularyzacją i deprywatyzacją…, s. 107.
44 Zob. ibidem, s. 106.
45 Zob. ibidem, s. 117.
46 J. Mariański, Kościół w społeczeństwie przemysłowym, Warszawa 1983, s. 18.
47 Zob. W. Świątkiewicz, Tradycja i wybór…, s. 49.
48 „Religijność umacniająca rodzinność i etos pracy najczęściej podkreśla się jako cechę re-prezentacyjną dla specyfiki górnośląskiej kultury”, ibidem, s. 60.
49 Zob. A. Kasperek, Religijność na Górnym Śląsku w perspektywie sporu między tezą sekula-ryzacyjną i desekulasekula-ryzacyjną. Próba bilansu badań socjologicznych w latach 1988-2008, w: Socjologia życia religijnego. Tradycje badawcze wobec zmiany kulturowej, red. S. H. Zarę-ba, Warszawa 2010, s. 146.
50 Zob. Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia. Zarys filozofii religii, Lublin 1977, s. 180.
podlega nieustannym – zazwyczaj mieszczącym się w szeroko rozumianym pojęciu ortodoksji – modyfikacjom, natomiast mimo zmieniających się – wraz z rozwojem kultury i cywilizacji – wspólnotowych form religii, wymiar spo-łeczny religii jest czymś stałym51. Poprzez sferę symboliczną religijność jest sil-nym czynnikiem społecznotwórczym, pełni funkcję integracyjną wobec grupy – także społeczności parafialnej52. Ponadto kult religijny scala jednostki religij-ne jako członków wspólnoty rodzinreligij-nej, parafialreligij-nej czy kościelreligij-nej daleko bar-dziej niż wierzenia religijne. Jest czynnikiem więziotwórczym bądź utrwalają-cym więź zaistniałą między członkami tych wspólnot ludzkich53. W ten sposób religijność współtworzy tożsamość grupy społecznej.
Społeczność lokalną konstytuuje grupa osób posiadająca wspólną kulturę, zajmująca określony obszar terytorialny oraz posiadających poczucie przy-należności do grupy. Społeczność lokalna stanowi antynomię społeczeństwa masowego, otwartego. Proces identyfikacji z grupą wyraża się nie tylko przez akceptację jej wspólnych celów i zasad działania, lecz manifestuje się również we wzajemnej współpracy członków wewnątrz grupy, w ramach wspólnych czynności grupowych. W przypadku Kościoła identyfikacja dokonuje się po-przez zewnętrzne formy religijności, czyli praktyki religijne54. Kościół jest jed-ną z tych instytucji, które najpełniej zaspokajają potrzeby mieszkańców, re-gulują stosunki społeczne w ramach lokalnego układu, wreszcie pozwalają na trwanie owego układu w czasie, co stanowi o ciągłości społeczno-kulturalnej55. Ciągłość nie wyklucza procesu przemian, tym bardziej że społeczeństwo ni-gdy nie jest statyczne, a wszelkie zmiany – społeczne, polityczne i kultural-ne – dokonują się nieustannie56. Kiedyś – jak zauważa Wojciech Świątkiewicz – „jednym z zasadniczych źródeł przeobrażeń społeczności lokalnych był sta-ły wzrost industrializacji i urbanizacji regionu oraz powiązana z nim dyfuzja kulturowa, towarzysząca wielkim migracjom ludności napływającej”57. Casus
51 Zob. ibidem, s. 181.
52 Więź z parafią jest ważną, istotną częścią więzi społecznych w lokalnych środowiskach.
Zob. E. Firlit, Parafia rzymskokatolicka w Polsce w okresie transformacji systemowej, War-szawa 1998, s. 156.
53 Zob. J. Baniak, Desakralizacja kultu religijnego i świąt religijnych w Polsce. Studium socjo-logiczne, Kraków 2007, s. 16. „Kult rytualny jest kultem społecznym, wykonywanym przez grupę i dla grupy”, J. McKenzie, Kościół Rzymskokatolicki, s. 150.
54 Zob. J. Mariański, Kościół w społeczeństwie…, s. 102.
55 Zob. A. Kasperek, Znaczenie locum w czasach globalizacji na przykładzie stosunku Polaków do parafii, w: Religia i religijność w warunkach globalizacji, red. M. Libiszowska-Żółtkow-ska, Kraków 2007, s. 228. Wśród tych instytucji A. Kasperek wymienia: szkołę, ośrodek zdrowia, dom kultury, samorząd lokalny, a także parafię.
56 Zob. hasło „Zmiana społeczna (Social change)”, w: Słownik socjologii i nauk społecznych, red. nauk. pol. wyd. M. Tabin, Warszawa 2004, s. 442.
57 W. Świątkiewicz, Tradycja i wybór…, s. 65. Zob. także: W. Piwowarski, Religijność miej-ska…
Kłodnicy obfituje w biografie wpisujące się idealnie w powyższy model, kiedy to w czasach socjalistycznego boomu (?) gospodarczego przemysł wydobywczy, oferując miejsca pracy, ściągał młodych z podlaskich, podkarpackich i świę-tokrzyskich wsi. Zjawisko to nie miało charakteru masowego, jak działo się to w przypadku osiedli mieszkaniowych pobliskiej Halemby, ponadto upływ cza-su utrudnia rozpoznanie jego skali. Dzisiaj żyjemy w społeczeństwie szybkich przemian kulturowych, zaniku tego, co trwałe i niezmienne, dające stałe punkty odniesienia. Funkcjonujemy w atmosferze nadmiaru opcji, swobodnego wybo-ru spośród wielkiej liczby dóbr materialnych, zajęć, kontaktów międzyludzkich, stylów życia, różnorodnych informacji i poglądów58. Zmianie służy swobodny przepływ ludzi, kapitału, kultury, ideologii, nauki i religii59. Zmiana pojmowana jako innowacja stanowi napęd postępu, jednak obecnie pozytywnie oceniana jest już sama zmiana, chęć jej dokonania, sama aktywność, która do niej prowadzi, często bez namysłu nad konsekwencjami. Taka optyka wydaje się być groźna dla dotychczasowych ładów aksjonormatywnych, tym bardziej że refleksja nad war-tościami ma często wtórny charakter wobec samej chęci zmiany60.
Życie człowieka, tak w wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym, nie jest zjawiskiem stałym i trwałym, wręcz przeciwnie, podlega permanentnym zmia-nom i ewoluuje w różne nowe formy. Religijność, podobnie jak wszystkie inne projekty tożsamościowe, rozwija się i zmienia w ciągu życia. Znaczenie bycia religijnym zmienia się w poszczególnych okresach życia, miejsce religii w życiu jednostki ulega przesunięciom61. Zmiany następują nie tylko w sprawach wie-rzeń – również w sferze praktyk religijnych62. Ogólne przemiany kulturowe na-znaczone są procesami sekularyzacji życia społecznego, laicyzacji mentalności i – szerzej – globalizacji63. Janusz Mariański zauważa, iż w wyniku gwałtownych zmian społeczno-kulturowych przekształceniom ulega religijność i moralność codzienna. Jeżeli nawet współcześnie religijność i moralność ludzi młodych i dorosłych są określane przez procesy deinstytucjonalizacji, pluralizacji i pry-watyzacji (indywidualizacji), to nie oznacza to jeszcze perspektywy pokolenia
„bez moralności” i „bez religii”, chociaż kontynuacja procesu odchodzenia od zinstytucjonalizowanych form religijności i moralności (w Polsce odchodzenie
58 Zob. J. Mariański, Religia w społeczeństwie ponowoczesnym, Warszawa 2010, s. 50.
59 Zob. M. Libiszowska-Żółtkowska, Przedmowa, w: Religia i religijność…, s. 7.
60 Zob. J. Kopka, Jednostka wobec moralności – subiektywna wizja przyszłości, w: Wartości, postawy i więzi moralne w zmieniającym się społeczeństwie, red. J. Mariański, L. Smyczek, Kraków 2008, s. 63.
61 Zob. M. B. McGuire, Religia w kontekście społecznym, tłum. S. Burdziej, Kraków 2012, s. 89.
62 Zob. J. Baniak, Desakralizacja kultu religijnego…, s. 250. W naszym kręgu kulturowym nie sposób w pełni zrozumieć przemian społecznych i kulturowych w globalizującym się świe-cie bez uwzględnienia religii (chrześcijaństwa), zob. J. Mariański, Religia w społeczeństwie…, s. 15. Globalizacja kultury stanowi w istocie także globalizację religii – z wszystkimi tego kon-sekwencjami, por. W. Świątkiewicz, Między sekularyzacją i deprywatyzacją…, s. 79.
63 Por. ibidem, s. 64.
od moralności kształtowanej głównie przez Kościół katolicki) wydaje się moż-liwa64. Badania empiryczne mają za zadanie dokonanie próby oceny zakresu i trendów dokonujących się przemian.
W badaniu kwestionariuszowym wyodrębniono szereg zmiennych, umożli-wiających pomiar i porównanie indeksów charakterystycznych dla poszczegól-nych grup respondentów, wśród których wymienić należy zmienne niezależ-ne65, zależne66 oraz pośredniczące67. Pojęcia te domagają się wyjaśnienia, czyli operacjonalizacji, nadania sensu empirycznego.
Zmienną zależną, skutkiem eksperymentalnym jest szeroko rozumiany po-ziom religijności mieszkańców Kłodnicy. Zmiennymi niezależnymi, stanowią-cymi czynnik eksperymentalny, jest główna zmienna niezależna – istnienie i powielanie kulturowych wzorów religijności funkcjonujących w parafii – oraz szereg zmiennych niezależnych szczegółowych: wiedza religijna, częstotliwość praktyk obowiązkowych i pobożnościowych, autodeklaracje religijności wzglę-dem religijności rodziców, czytanie prasy katolickiej, znajomość i uczestnictwo we wspólnotach funkcjonujących na terenie parafii etc. Zmienną pośredniczącą (interweniującą) jest czas zamieszkania w parafii i związany z tym stopień afilia-cji kulturowych wzorów religijności funkcjonujących w lokalnej społeczności.