Zaangażowanie religijne najpełniej manifestuje się w praktykach religij-nych, więź wspólnotową najłatwiej dostrzec w praktykach realizowanych na terenie parafii, która jest grupą społeczną z wyraźnie określoną strukturą, podziałem ról, wzorami członkostwa, symboliką i wartościami75, a jako pod-stawowa grupa społeczna, skupiająca członków Kościoła, stanowi jeden z nie-zwykle istotnych elementów społeczności lokalnej76. Tożsamość konfesyjna ma charakter zbiorowy, gdyż wierzenia właściwe religii zawsze „są wspólne jakiejś określonej zbiorowości, która otwarcie je uznaje i praktykuje związane z nimi obrzędy (…). Tworzące grupę jednostki czują wzajemną więź już przez sam tylko fakt posiadania wspólnej wiary. Społeczeństwo, którego członków łączy taki sam rodzaj wyobrażeń o świecie sakralnym i jego stosunkach ze światem profanum oraz jednakowe praktyki wyrażające te wspólne wyobrażenia, nazy-wa się właśnie Kościołem. Otóż w historii nie spotykamy religii bez Kościoła”77. W tym sensie kościelność jest fenomenem religijności, a religijność manifestu-je się między innymi poprzez partycypację w kościelności. Co więcej: środo-wisko społeczne – szczególnie w dobie laicyzacji mentalności i sekularyzmu w życiu społecznym – determinuje charakter praktyk religijnych, które wyni-kają z przekonań religijnych, religijności jako cechy środowiskowej, zazwyczaj o większej żywotności w środowiskach wiejskich niż miejskich, rodzinnych niż napływowych, a także siły oddziaływania tradycji i obyczajowości oraz
74 Zob. W. Świątkiewicz, Integracja kulturowa…, s. 58.
75 Zob. idem, Między sekularyzacją i deprywatyzacją…, s. 197.
76 Zob. A. Kasperek, Znaczenie locum…, s. 225 oraz W. Świątkiewicz, Między sekularyzacją i deprywatyzacją…, s. 177.
77 É. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, tłum.
A. Zadrożyńska, wstęp i red. E. Tarkowska, Warszawa 1990, s. 38, zob. także s. 19.
efektywności mechanizmów kontroli społecznej, stabilnych stałością składu społecznego78. Społeczność Kłodnicy podlega tym samym prawidłowościom, tutaj także praktyki wielorazowe mogą być uznane za miernik realizowanych w codziennym życiu wartości, przejawianych orientacji życiowych, aspiracji czy zasadę strukturotwórczą stylu życia79. Wynika to z faktu, że religia im-manentnie uwikłana jest w procesy społeczne, ponadto między religią a kul-turą istnieją nierozerwalne związki i napięcia. Kultura ma swoje umocowanie i źródło w wartościach religijnych, a religijna legitymizacja świata, wzorów ży-cia społeczności parafialnej, dokonuje się poprzez kulturę80.
Wiara w Boga, a przynajmniej w Istotę Wyższą, jest w Polsce powszechna i należy do tzw. oczywistości kulturowej81, podobnie jak fakt postrzegania pa-rafii jako jednego z najbardziej oczywistych, naturalnych elementów lokalnej rzeczywistości. Obecność ta na co dzień zazwyczaj nie podlega refleksji82, po-dobnie jak nie dostrzegamy wielu rzeczy i spraw, których wartość uświadamia-my sobie dopiero w momencie ich braku. Parafie odtwarzają pewne uniwer-salne wzory uspołecznienia, które generują szczególny typ więzi społecznych.
Tradycyjnymi mechanizmami uspołecznienia są sposoby świętowania oraz edukacja i socjalizacja religijna83, realizowana głównie w formie zinstytucjona-lizowanej84. Parafia jest instytucją o charakterze religijnym, opisywaną przez rzeczywistość geograficzną, ale jednocześnie – i ten aspekt wydaje się być zde-cydowanie bardziej interesujący – zaznaczającą swą obecność w rzeczywistości socjologicznej85. Według Wojciecha Świątkiewicza parafia jako grupa społecz-na stanowi „strukturę receptywną”, gwarantującą prawidłowość i efektywność legitymizującego odniesienia religii do społecznego świata86, zaś praktyki reli-gijne organizowane przez parafię i spełniane w jej obrębie obok wymiaru ściśle religijnego posiadają również wymiar społeczny, przyczyniając się do integra-cji społeczności87. Wynika to z faktu, że religijność stanowi emanację kultury, szczególnie od momentu, w którym wartości chrześcijańskie zintegrowały się ze światem symboli świeckich i struktur społecznych, stając się częściami skła-dowymi świeckiego etosu i elementami porządku społecznego. Religia, stając
78 Zob. W. Świątkiewicz, Praktyki religijne…, s. 86.
79 Zob. ibidem, s. 87.
80 Zob. ibidem, s. 78.
81 Zob. J. Mariański, Kościół w społeczeństwie…, s. 68.
82 Por. S. Mandes, M. Rogaczewska, Parafia rzymskokatolicka…, s. 286.
83 Zob. ibidem, s. 291.
84 Ibidem, s. 279.
85 Parafia katolicka działa w dwu wymiarach. W pierwszym, wertykalnym, jest instytucją Kościoła katolickiego, w drugim, horyzontalnym, jest terytorialnie zakreśloną wspólnotą lokalną wiernych oraz innych osób zamieszkujących teren parafii, zob. J. Majka, Socjologia parafii…, s. 71.
86 Zob. W. Świątkiewicz, Tradycja i wybór…, s. 49.
87 Zob. ibidem, s. 39.
się instrumentem kształtowania sumienia i świadomości, pełni bardzo ważną funkcję kulturową w tworzeniu społeczeństwa88. Skala obecności, wynikająca zapewne z uniwersalności wartości religijnych (resp. chrześcijańskich), w życiu zbiorowości sprawia, że socjologowie podkreślają społeczno-kulturowy charak-ter zwłaszcza polskiego katolicyzmu. Zdaniem Janusza Mariańskiego w pew-nym momencie powszechność wierzeń i praktyk religijnych usprawiedliwia-ła nawet twierdzenie, że religia jest dla Polaków przede wszystkim wartością wspólną, odświętną, zewnętrzną, nie zaś osobistą, przeżywaną i wewnętrzną, a bycie katolikiem praktykującym było swoistą normą kulturową89. Praktyki religijne realizowane głównie w swojej parafii stanowią silne źródło identyfi-kacji dla zdecydowanej większości Polaków. Parafia, wpisana w locum, parafia stanowiąca niezwykle istotny element społeczności lokalnej, wydaje się swoistą ostoją w świecie zmiany90, dając poczucie trwałości i ciągłości w gwałtownie transformującym się pejzażu polskiej prowincji91. Powyższą tezę potwierdzają wyniki badań, mówiące, iż dla większości osób świeckich parafia pozostaje bli-skim, „oswojonym” miejscem, z którym łączą ich doświadczenia indywidual-nego i zbiorowego przeżywania sfery sacrum92. Ponadto środowisko społeczne parafii pełni funkcję selektywno-interpretacyjną wobec treści docierających do człowieka z zewnątrz, z kultury masowej rozpowszechnianej przez media elektroniczne93.
Człowiek jest istotą społeczną, ze swej natury nakierowaną na życie społecz-ne, w którym znajduje swe naturalne dopełnienie i możliwość wszechstronne-go rozwoju94, a życie społeczne jest fundamentalnym doświadczeniem i szansą rozwoju każdej indywidualnej osobowości95. Ze swej natury psychofizyczna struktura człowieka jest skierowana ku życiu w społecznej wspólnocie, dopiero w niej osoba ludzka może się realizować i rozwijać. Sfera indywidualno-pry-watna nie może egzystować bez społecznego zaplecza, między innymi w zakre-sie języka, kultury poznawczej, moralnej i religijnej96. Szczególnie parafia, może nawet bardziej niż społeczność lokalna czy rodzina, stanowi trwały elementem przestrzeni wspólnej97 i wciąż odgrywa istotną rolę w organizacji życia społecz-nego98. Parafia jako ośrodek grupowy kształtuje człowieka religijnie, wychowuje
88 Zob. J. Mariański, Kościół w społeczeństwie…, s. 14. oraz T. Parsons, Struktura społeczna a osobowość, tłum. M. Tabin, Warszawa 1969, s. 363-368.
89 Zob. J. Mariański, Kościół a religijność młodzieży, w: Od kościoła ludu…, s. 99.
90 Zob. A. Kasperek, Znaczenie locum…, s. 236.
91 Zob. S. Mandes, M. Rogaczewska, Parafia rzymskokatolicka…, s. 290.
92 Zob. E. Firlit, Parafia rzymskokatolicka w Polsce…, s. 114.
93 Zob. W. Świątkiewicz, Między sekularyzacją i deprywatyzacją…, s. 179.
94 Zob. S. Kowalczyk, Człowiek a społeczność…, s. 221.
95 Zob. ibidem, s. 229.
96 Zob. ibidem, s. 256.
97 Zob. S. Mandes, M. Rogaczewska, Parafia rzymskokatolicka…, s. 292.
98 Zob. ibidem, s. 273.
w duchu kultury chrześcijańskiej, stanowi przestrzeń stwarzającą warunki dla doświadczenia wspólnoty, nie zawsze i w całości fundowanej na bezpośred-nim przeżywaniu sacrum jako wartości99, zwłaszcza że konsekwencją boga-ctwa osoby ludzkiej i życia społecznego jest polimorfizm relacji społecznych100, często trudnych do zdefiniowania, a społeczność nie stanowi całości czysto ilościowej, jest natomiast zorganizowanym zbiorem osób, w którym mają one określone funkcje i zadania101. Parafia jako społeczność typu wspólnotowego jest instytucją społeczną o szerokim spektrum oddziaływania w różnych ob-szarach życia lokalnych społeczności102. Rola i funkcja parafii – podobnie jak otaczająca ją rzeczywistość, w której funkcjonuje – ewoluowała. W epoce re-alnego socjalizmu, jaka nastała w Polsce w latach powojennych „Kościół jako instytucja kultury narodowej wykreował przestrzeń wolności chroniącej różne grupy społeczne, co musiało spowodować wzrost udziału w praktykach reli-gijnych (…). Od przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych globalna sytuacja społeczno-polityczna zaczęła ulegać normalizacji i w budującym pod-stawy demokracji społeczeństwie Kościół przestał być jedyną makrospołeczną instytucją wolności. Udział w praktykach religijnych przestał być wskaźnikiem postaw politycznych”103. Współcześnie, jak zauważa Janusz Mariański, Kościół pozostaje integralną częścią dziedzictwa kulturowego narodu, kamieniem wę-gielnym jego tożsamości i źródłem wielu szlachetnych wartości społecznych oraz ważnym partnerem na polskiej scenie publicznej104.
Niewątpliwie obok rodziny parafia należy do pierwszych środowisk socja-lizacji religijnej, wpisuje się w typ socjasocja-lizacji pierwotnej – zwłaszcza w śro-dowiskach mniejszych, o niskiej migracji i mobilności społecznej, gdzie tra-dycja i mędzypokoleniowy przekaz wartości przebiegają w zbliżonych warun-kach społecznych105. Wspólne, w ramach społeczności, praktykowanie według przyjętych reguł, na wzór podobieństwa losów życiowych, wzmacniało po-czucie wspólnoty106. Dzisiaj praktyki stanowią głównie symboliczny ośrodek
99 Zob. W. Świątkiewicz, Tradycja i wybór…, s. 60 oraz J. Majka, Socjologia parafii…, s.
163-100 Zob. S. Kowalczyk, Człowiek a społeczność…, s. 224.164.
101 Zob. ibidem, s. 228.
102 Zob. E. Firlit, Parafia rzymskokatolicka w Polsce…, s. 293 oraz J. Majka, Socjologia parafii…, s. 204-205.
103 W. Świątkiewicz, Tradycja i wybór…, s. 129. Utożsamianie przez lata Kościoła z ostoją tra-dycji narodowej i kulturowej, traktowanie go jako symbolu polskości zrodziło zbitkę poję-ciową „Polak-katolik”. Zob. M. Libiszowska-Żółtkowska, Postawy inteligencji wobec reli-gii…, s. 183.
104 Zob. J. Mariański, Kościół i parafia w świadomości diecezjan katowickich, w: Postawy spo-łeczno-religijne mieszkańców archidiecezji katowickiej, red. W. Zdaniewicz, T. Zembrzuski, Katowice 1999, s. 77.
105 Zob. W. Świątkiewicz, Między sekularyzacją i deprywatyzacją…, s. 178.
106 W 1994 r. umiera śp. ks. Henryk Mazurek, wieloletni proboszcz, a następnie rezydent kłod-nickiej parafii. Nieco wcześniej, w 1988 r., stanowisko proboszcza obejmuje ks. Henryk
świątecznego skupienia społeczności, coraz częściej rozproszonej przestrzennie i wewnętrznie zróżnicowanej107. Pełnią funkcje społeczno-integracyjne, gdyż doświadczenie religijne ma charakter wspólnotowy. Jest to szczególnie odczu-walne w małych społecznościach lokalnych, do jakich należy Kłodnica. Mimo ciągłego procesu przemian – mentalnych, ekonomicznych, wcześniej ustrojo-wych – obecność i uczestnictwo jednostki w praktykach religijnych nadal jest społecznie aprobowanym i poniekąd obowiązującym nakazem, stanowi także manifestację solidarności społecznej i przykład normy społecznej.
Szereg praktyk, takich jak nabożeństwa, procesje czy pielgrzymki, nie znaj-duje liczbowego odzwierciedlenia w rocznych sprawozdaniach przekazywa-nych przez proboszcza do kurii, jednak kłodnicka parafia słynie z zaangażowa-nia wiernych, przejawiającego się głównie w licznym udziale w uroczystościach kościelnych108. Zjawisko to, mimo zmiany pokoleniowej, jest wciąż żywotne, co pośrednio może mieć związek z faktem, iż dla wielu Polaków bycie parafiani-nem oznacza przede wszystkim uprawnienie do korzystania z usług religijnych, istotnych dla podtrzymania ładu życia jednostkowego i społecznego, szczegól-nie wiążących się z tzw. rytuałami przejścia109. W Polsce, w przeciwieństwie do Zachodu, procent dominicantes jest wysoki, natomiast faktem jest, że tylko część uczestników niedzielnej mszy przystępuje do komunii świętej (commu-nicantes). W społeczeństwach wysokorozwiniętych, do jakich zalicza się także Polska, odnotowuje się proces wycofywania się religii z życia publicznego przy równoczesnym utrwalaniu się i żywotności religii w życiu jednostek i małych grup społecznych. Prognozy socjologów religii przewidują zmniejszenie liczby wiernych przy jednoczesnym wzroście żarliwości praktyk religijnych. Istotnym czynnikiem przekazywania depozytu wiary i religijności jest moralna kondy-cja rodzin. Sprawozdania duszpasterskie odnotowują istnienie na terenie pa-rafii rosnącej liczby małżeństw niesakramentalnych oraz rodzin rozbitych.
Dzieje się tak, mimo iż „Kłodnica jest parafią tradycyjną, o silnych więzach rodzinnych, gdzie wierni są mocno związani z parafią i Kościołem. Kultywuje się wiele form i zachowań tradycyjnych np. podział stanowy w czasie rekolekcji, pieśni tradycyjne; nie ma zachowań gorszących opinię społeczną”110. Przed laty proboszcz z troską zauważał także częstą „nieumiejętność przyjęcia stylu życia w parafii przez nowe rodziny”111.
Jersz. Pogrzeb pierwszego proboszcza kłodnickiej parafii jest okazją do oddania czci zmar-łemu, ale także istotnym wydarzeniem dla społeczności lokalnej. To m.in. w takich mo-mentach granicznych następuje najpełniejsza emanacja środowiskowej integracji wokół wspólnych wartości, manifestuje się także przynależność do grupy.
107 Zob. W. Świątkiewicz, Tradycja i wybór…, s. 48.
108 Wskaźniki religijności zostaną szerzej omówione w części empirycznej.
109 Zob. S. Mandes, M. Rogaczewska, Parafia rzymskokatolicka…, s. 287.
110 Ks. H. Jersz, Sprawozdanie duszpasterskie za rok 1995.
111 Ibidem.
Według danych zawartych w rocznych sprawozdaniach, sporządzanych przez proboszcza na potrzeby Kurii metropolitalnej, liczba parafian po 1989 roku znacząco spadła, co mogło być spowodowane emigracją – niemożliwą wcześniej (w latach dyktatury komunistycznej ze względu na fizyczną izola-cję strefy wpływów sowieckich, obejmującą m.in. Polskę) na taką skalę – na zachód Europy, szczególnie do Niemiec. Najniższy wskaźnik liczebności para-fian odnotowano w roku 1998 (1525 osób). Po roku 2000 nastąpił wzrost liczby parafian (według ewidencji parafian sporządzanej przez Proboszcza w ciągu 8 lat o 24,72%), co miało niewątpliwy związek z rozwojem indywidualnego bu-downictwa mieszkaniowego na terenie parafii, a tym samym przybyciem do Kłodnicy nowych mieszkańców. Przyjmując założenie, że każde narodziny oraz każdy zgon na terenie parafii znajdują odzwierciedlenie w obrzędach – od-powiednio – chrztu i pogrzebu, ilość tych ostatnich w stosunku do wskaźnika chrztów (narodzin) ilustruje trend starzenia się parafii, co w dalszej perspek-tywie czasu skutkować będzie spadkiem liczby parafian. Tabela obejmuje dane liczbowe ślubów i pogrzebów w poszczególnych latach – od początku istnienia parafii do roku 2013.
Tabela 1. Liczba chrztów i pogrzebów w kłodnickiej parafii w latach 1948-2013
rok chrzty (A) pogrzeby (B) relacja A / B
1948 39 16 2,44
1949 40 14 2,86
1950 49 20 2,45
1951 43 15 2,87
1952 44 14 3,14
1953 58 13 4,46
1954 65 26 2,50
1955 52 20 2,60
1956 41 15 2,73
1957 50 13 3,85
1958 47 17 2,76
1959 36 19 1,89
1960 39 15 2,60
1961 38 14 2,71
1962 36 11 3,27
1963 39 13 3,00
1964 41 12 3,42
1965 33 12 2,75
1966 30 15 2,00
1967 39 16 2,44
1968 40 25 1,60
1969 32 15 2,13
1970 39 20 1,95
1971 30 27 1,11
1972 33 30 1,10
1973 30 13 2,31
1974 39 23 1,70
1975 33 18 1,83
1976 brak danych
1977 48 19 2,53
1978 42 20 2,10
1979 36 16 2,25
1980 43 35 1,23
1981 34 23 1,48
1982 46 25 1,84
1983 36 25 1,44
1984 44 25 1,76
1985 42 25 1,68
1986 39 23 1,70
1987 27 27 1,00
1988 27 24 1,13
1989 38 31 1,23
1990 25 22 1,14
1991 25 28 0,89
1992 24 25 0,96
1993 14 33 0,42
1994 18 38 0,47
1995 25 29 0,86
1996 16 14 1,14
1997 20 21 0,95
1998 17 18 0,94
1999 15 20 0,75
2000 21 19 1,11
2001 14 21 0,67
2002 7 18 0,39
2003 11 32 0,34
2004 12 25 0,48
2005 21 21 1,00
2006 20 22 0,91
2007 16 20 0,80
2008 13 25 0,52
2009 23 25 0,92
2010 18 14 1,28
2011 21 25 0,84
2012 29 18 1,61
2013 23 37 0,62
2 085 1 369 średnia 1,52
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk parafialnych
Kierunek zmian demograficznych jest widoczny szczególnie wówczas, gdy ostatnie lata porównać z okresem powojennym, charakteryzującym się dyna-micznym przyrostem populacji badanej społeczności. Kłodnica nie odbiega w tym względzie od danych statystycznych dotyczących całego kraju. Od prze-szło dwóch dekad parafia systematycznie się „starzeje”, liczba zgonów przewyższa ilość narodzin, lecz obraz zmniejszającej się społeczności zakłóca znacząca – jeśli porównać ją z resztą miasta – grupa nowozamieszkałych w Kłodnicy. Ta grupa, jak wykażą późniejsze analizy, przejawia najluźniejsze relacje z religią w ogóle, a parafią w szczególności, co przekłada się na wartości wskaźników religijności.
W parafii, podobnie jak w całej Archidiecezji, dwukrotnie w ciągu roku do-konywane jest liczenie wiernych. Wskaźnik dominicantes112, czyli uczęszczają-cych na niedzielną mszę świętą, oraz paschantes, przyjmująuczęszczają-cych wielkanocną komunię świętą, zostaną omówione w dalszej części empirycznej.
Księgi parafialne – zwłaszcza zaś kwestionariusze zawierające zestawienia liczbowe praktyk religijnych za poszczególne lata przekazywane przez probosz-czów do Kurii – stanowią nieocenione źródło informacji o żywotności życia re-ligijnego parafii. Badanie kultu rere-ligijnego jest jednym z pięciu podstawowych parametrów religijności pozwalających analizować zjawisko religijne i sprowa-dza się do tzw. praktyk religijnych, czyli zespołu obowiązkowych i nadobo-wiązkowych czynności religijnych. Ważką kwestią jest, czy praktyki religijne są wyrazem wewnętrznej religijności, czy też opierają się tylko na mechanizmach
112 W literaturze przyjmuje się, że to 82% zobowiązanych do tego typu praktyk religijnych, gdyż pozostałe 18% to dzieci do lat siedmiu, chorzy i starsi, a więc osoby zwolnione z obo-wiązku.
środowiskowych. Zastrzec tutaj należy, że – po pierwsze – liczby obrazują jedynie manifestację religijności w postaci tzw. kościelności i nie wykluczają religijne-go zaangażowania jednostkowereligijne-go przejawianereligijne-go w innych postaciach (post, modlitwa, jałmużna, pielgrzymki, praktyki odbywane w innych parafiach), po wtóre statystyka ogarnia jedynie warstwę zewnętrzną, behawioralną religijno-ści, dotyczącą częstotliwości praktyk, nie analizując jej intensywności ani mo-tywów. Szczegółowe dane zawarte zostaną w części empirycznej pracy.
założenia metodologiczne badań
Poznanie prawdy, będące celem naukowych rozważań, dokonuje się po-przez uzyskanie odpowiedzi na pytanie „jak?”. Klasyczna sformułowana po-przez Arystotelesa definicja prawdy – rozumianej jako zgodność sądu z rzeczywi-stością – mimo upływu czasu nie utraciła nic ze swej aktualności. Badania empiryczne na celu będą miały weryfikację hipotez oraz udzielenie możliwie wyczerpujących odpowiedzi na postawione pytania badawcze. Badanie religij-ności w socjologii empirycznej następuje ze szczególnym uwzględnieniem cech demograficzno-społecznych i czynników społeczno-kulturowych mających wpływ na skalę internalizacji wartości i norm religijnych1. Obiektywizm sta-nowi podstawowe założenie metodologiczne badań, co koresponduje z postu-latem aksjologicznej neutralności socjologii, wynikającej z faktu rozmaitości form społeczno-kulturowych religijności. Socjologia ukazuje, w jakim stopniu wartości i normy religijne uzyskują społeczną akceptację, funkcjonują w społe-czeństwie oraz jakie czynniki przyczyniają się do utrwalania lub rozkładu war-tości, norm i wzorów zachowań religijnych2. Opisując teraźniejszość, analizuje zmiany i prognozuje przyszły status quo.