W związku z biblijnym i kanonicznym potępieniem dzieci zro-dzonych poza związkiem małżeńskim musiały one być w doku- mentach kościelnych odpowiednio zidentyfikowane. Jedną z infor-macji, którą obligatoryjnie wpisywano w księgach metrykalnych, była właśnie notacja o tym, czy dziecko urodziła kobieta zamężna, czy nie. W księgach metrykalnych wyróżniano zatem liberi natura‑
les – dzieci naturalne rodziców niezamężnych i niespokrewnionych ze sobą; ex adultero nati – spłodzone z cudzołóstwa, kiedy jedno z rodziców było związane małżeństwem; liberi incestuosi – dzieci pary ze sobą spokrewnionej; ex sacrilegio geniti – dzieci duchow- nych. Najpowszechniejszym określeniem, które pojawia się w księ-gach metrykalnych, jest illegitimi thori, czyli z nieprawego łoża. Poza-małżeńskie pochodzenie dziecka zaznaczano również w miejscu dotyczącym jego ojca, pisząc: pater ignotus (nieznany) albo pater incertus (niepewny). W analizowanych przeze mnie księgach me-trykalnych z XIX–XX wieku nie znalazłam syntetycznych polskich określeń dziecka urodzonego poza związkiem małżeńskim, choć
taki fakt był zawsze skrupulatnie odnotowywany przez spisującego księgi urzędnika za pomocą adnotacji, że matka jest niezamężna lub (jak w wypadku np. ksiąg metrykalnych parafii ewangelicko- -augsburskiej) przez odwołanie się w księgach do rodziców, a nie męża, matki dziecka.
Późniejsze dokumenty kościelne operują jednak przede wszyst-kim pojęciami dziecko nieprawego łoża i dziecko nieprawe. Wpływ na to ma przede wszystkim fakt, że urzędowym językiem Kościoła kato- lickiego była łacina, która w liturgii trwała do czasów Soboru Wa-tykańskiego II. W łacińskich dokumentach, m.in. Kodeksie prawa kanonicznego (dalej: kpk) zawsze pojawiała się formuła illegitimi lub illegitimi thori, tłumaczona jako nieprawe lub nieprawego łoża. W naj-nowszym kpk przetłumaczonym w 2011 roku czytamy: Dzieci nie-prawego pochodzenia [łac. filii illegitimi legitimantur] uzyskują prawość pochodzenia przez późniejsze małżeństwo rodziców ważne lub mniemane albo przez reskrypt Stolicy świętej (kpk 2011: 567)3. Zauważyć jednak należy, że w komentarzu do kpk, który tekstem urzędowym już nie jest, czytamy: Czyni to w sposób tak szeroki, iż wyczerpuje wszyst‑
kie możliwości sprawienia, by status ten był dostępny dla jak największej liczby dzieci, nie tylko dla dzieci naturalnych, lecz również dla dzieci pozamałżeńskich. W związku ze zmianą statusu dziecka nieślub- nego pojawiła się bowiem konieczność uściślenia, że dziecko zro-dzone poza małżeństwem równe jest w prawie kościelnym dziecku rodziców złączonych węzłem małżeńskim, bez względu na to, jaki status mają jego rodzice.
NKJP
Na koniec warto się zastanowić, jak wszystkie te określenia funk-cjonują we współczesnej polszczyźnie różnej od tekstów prawnych –
3 Zob. Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz. Kraków 2011. Podobne określenia pojawiają się w kodeksie prawa kanonicznego z 1983 roku wydanym w Pozna-niu w 1984 roku.
kościelnych czy świeckich. W tym celu przeprowadziłam kwerendę opartą na NKJP, który, jak czytamy na stronie, gromadzi „nie tylko klasykę literatury polskiej, ale też prasę codzienną i specjalistyczną, nagrania rozmów, teksty ulotne i internetowe”4, pozwala zatem na ekscerpcję tekstów z XX i XXI wieku zróżnicowanych gatunkowo i stylistycznie. Tabela 3 prezentuje wyniki kwerendy przeprowa-dzonej na korpusie zrównoważonym liczącym 300 mln segmentów.
Tabela 3 Określenia dziecka zrodzonego poza związkiem małżeńskim w NKJP
Określenie Liczba
użyć Miejsce występowania
bękart 497 literatura piękna, publicystyka
nieślubne dziecko (syn, córka) 299 literatura piękna
baster 124 nazwisko
bastard 82 publicystyka, literatura piękna
z nieprawego łoża 81 literatura piękna dziecko nieślubne 39 literatura piękna
bajstruk 8
publicystyka (wypowiedzi rozmów-ców)
dziecko pozamałżeńskie 8 teksty informacyjne, poradniki
siuber 4 nazwisko, dziecko nieślubne
dziecko nieprawe 1 cytat z tekstu historycznego dziecko naturalne 1 literatura piękna (cytat)
Jak wynika z ekscerpcji materiału językowego zgromadzonego w NKJP, w XX i XXI wieku najpowszechniejszym określeniem dziec- ka urodzonego poza związkiem małżeńskim jest rzeczownik bękart, przy czym pojawia się on przede wszystkim w tekstach literatury pięknej oraz publicystyce – głównie w wypowiedziach bohaterów reportaży – i na forach internetowych. Drugim w kolejności frekwen-
cyjnej określeniem syntetycznym jest baster, który w tekstach wy-4 http://nkjp.pl/.
stępuje głównie jako nazwisko, następnie bastard – w interesującym nas znaczeniu. Na drugim miejscu notowane jest nieślubne dziecko (również jako nieślubny syn, nieślubna córka) z charakterystycznym dla łaciny szykiem: przymiotnik + rzeczownik – wyrażenie to no-towane jest przede wszystkim w tekstach beletrystycznych. Jako typowo książkowy pojawia się również analityzm z nieprawego łoża – znamienne, że bardzo rzadko w połączeniach: dziecko z nieprawego łoża, częściej: pochodzić z nieprawego łoża. Określenie dziecko pozamał‑
żeńskie, mimo że po 1946 roku obowiązujące w tekstach prawnych, notowane jest w NKJP bardzo rzadko. Wszystkie przykłady pocho- dzą z tekstów informacyjnych lub poradników prawniczych – ter-min ten utrzymał się zatem tylko w języku urzędowym, nie przyjął się zasadniczo w języku ogólnym. Określenia dziecko nieprawe i dziec‑
ko naturalne – jako archaizmy – notowane są jednostkowo w cyta-tach z tekstów historycznych.
Podsumowanie
Język polski wykształcił lub zaadaptował różne typy określeń na-zywających dzieci urodzone poza związkiem małżeńskim – przy czym określenia syntetyczne i analityczne powstają jako reakcje na różne potrzeby i pełnią w języku różne funkcje. Przeprowadzona w niniejszym artykule analiza prowadzi do następujących wnio-sków:
1. Syntetyczne określenia rodzime, bazujące (podobnie zresztą jak określenia obce) na metaforze, miały i do dziś mają czytelną motywację i etymologię, przy czym wszystkie one funkcjonowały w języku jako homonimy lub jednostki polisemiczne, co wyklu- czało ich specjalizację, a co się z tym wiąże – ograniczało zakres użycia.
2. Syntetyczne określenia rodzime nie są jednoznaczne: najduch może oznaczać nie tylko dziecko nieślubne, lecz także, a może przede wszystkim (ze względu na swą etymologię) – podrzutka,
dziecko znalezione, a zatem naznaczone w inny sposób; skurwysyn do dziś funkcjonuje jako określenie pejoratywne, wulgarne, ale nie w znaczeniu dziecka nieślubnego.
3. Znaczenia poboczne, które tworzą się w odniesieniu do rze-czowników pochodzenia obcego, są znaczeniami wtórnymi, po-wstałymi na drodze metaforyzacji lub generalizacji – nie wpły- wają one zatem na osłabienie specjalizacji znaczeniowej tych rze- czowników: bękart to do dziś w pierwszym znaczeniu dziecko nie-ślubne, w kolejnym dopiero termin typograficzny. Samosiejka zaś to nawet na początku XX wieku przede wszystkim roślina mająca możliwość samodzielnego rozsiewania, po wtóre dopiero nieślubna córka.
4. Określenia rodzime funkcjonują głównie w gwarach i dialek-tach – fakt ten ograniczał zasięg i zakres ich użycia.
5. Syntetyczne określenia o obcej etymologii zachowały się do dziś w warstwie apelatywnej – bękart i bastard, w której (jeśli od-noszą się do dziecka urodzonego poza związkiem małżeńskim) traktowane są jako rzeczowniki wyrażające pogardę czy przynaj- mniej brak aprobaty, a więc jednoznacznie negatywne. Rzeczow-niki notowane są również w warstwie prioprialnej – do tej jednak przedostały się tylko te, które z uwagi na homonimię lub polisemię nie zawsze były jednoznacznie kojarzone z przezwiskami dzieci nieślubnych.
6. Określenia analityczne powstają głównie na użytek tekstów oficjalnych – prawnych i biblijnych i pełnią w nich niejako funkcję eufemizmów wobec rzeczowników bękart i bastard, które niewątpli-wie od początku funkcjonowania w polszczyźnie miały wydźwięk negatywny.
7. Określenia analityczne w dużej mierze są kalkami z łaciny, co determinowane jest charakterem tekstów, w których się pojawiały oraz tym, że polska terminologia z zakresu prawa cywilnego i ro-dzinnego oparta jest głównie na prawie rzymskim.
8. O ile określenia syntetyczne powstają jako przejaw ekspresji językowej, o tyle określenia analityczne i opisowe zapełniają rzeczy-wiste luki w języku prawnym, wynikające z konieczności precyzji, tak ważnej z punktu widzenia prawa cywilnego i kościelnego.
Źródła i literatura
Źródła
Biblia sacra uxta Vulgata Clementina. Editio electronica. 2005. Londyn. Dostęp- ne w Internecie: http://vulsearch.sourceforge.net/html/ [data dostę-pu: 30.06.2013] – Wulgata.
Biblia święta, 1632. Gdańsk. Dostępne w Internecie: www.bibliagdanska.pl [data dostępu: 30.06.2013] – BG.
Dekret o prawie rodzinnym, 1946. Warszawa – DPR 1946.
Doroszewski W., red., 1958–1969: Słownik języka polskiego. T. 1–11 War-szawa – SD.
Jędruch S., 1984: Rodzice i dzieci. Warszawa.
Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., 1900–1927: Słownik języ‑
ka polskiego. T. 1–8. Warszawa – SW.
Kodeks cywilny dla ziem zachodnich Rzeczypospolitej, 1933. Poznań – KCZ 1933.
Kodeks Napoleona, 1809. Warszawa – KN 1809.
Kodeks Napoleona, 1810. Warszawa – KN 1810.
Kodeks prawa kanonicznego, 1984. Poznań – kpk 1984.
Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, 2011. Kraków – kpk.
Kodeks rodzinno ‑opiekuńczy, 2010. Kraków – KRO 2010.
Laube S.G., 1808: Krótka nauka z Cywilnego statutu Napoleona Wielkiego spo‑
sobem słownika publiczności podana. Wrocław.
Linde S.B., 1807–1814: Słownik języka polskiego. T. 1–6. Warszawa – SL.
Mayenowa M.R., red. 1966–(2012): Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 1–
(36). Wrocław–Warszawa–Kraków – SXVI.
Najważniejsze ustępy Kodeksu cywilnego dla Rzeszy Niemieckiej. Dodatek do ka‑
lendarza mariańskiego Karola Miarki, 1900. Mikołów – Miarka 1900.
Narodowy Korpus Języka Polskiego. Dostępne w Internecie: http://nkjp.pl/
– NKJP.
Niemiecki kodeks cywilny obowiązujący od 1 stycznia 1900 roku, 1900. Bytom – NKC 1900.
Nowa Biblia Gdańska, 2012. Ustroń. Dostępne w Internecie: http://www.
biblest.com.pl/glowna.html [data dostępu: 30.06.2013] – NBG.
Orszak G. [i in.], red., 1563: Biblia święta. Brześć. Dostępne w Internecie:
http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=2752&from=&dir ids=1 [data dostępu: 30.06.2013] – BB.
Ostrowski T., 1782: Inwentarz praw, traktatów i konstytucji koronnych. War-szawa.
Pismo święte, 1971. Poznań – BT.
Romaniuk K., 1997: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Warszawa – BWP.
Samuela Orgelbranda Encyklopedia powszechna z ilustracjami i mapami. 1810–
1868. Warszawa. Dostępne w Internecie: http://cybra.lodz.pl/publica tion/721 [data dostępu: 30.06.2013].
Wantuła A. [i in.], 1975 red.: Biblia. Warszawa – BW.
Wujek J., 1599: Biblia. Kraków. Dostępne w Internecie: http://www.wbc.
poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=9662&from=&dirids=1 [data dostę-pu: 30.06.2013] – BWuj.
Literatura
Krawczyk -Tyrpa A., 2001: Dziecko nieślubne. W: Eadem: Tabu w dialek‑
tach polskich. Bydgoszcz.
Ładziak E., 2012: Z historii polskiego słownictwa – nazwy dziecka nieślubnego.
W: Bogactwo polszczyzny w świetle jej historii. T. 4. Red. J. Przyklenk, A. Rejter. Katowice.
Rejter A., 2006: Leksyka ekspresywna w historii języka polskiego. Katowice.
Rembiszewska D.K., 2008: Nazwy nieślubnego dziecka w historii i dialektach polszczyzny. W: „Studia Germanica Gedanensia”. T. 16. Red. A. Kątny.
Gdańsk.
Walaszek B., 1958: Uznanie dziecka w prawie polskim. Kraków.
Walczak B., 1992a: Siedemnastowieczny styl niski (na przykładzie „Liber cha‑
morum” Waleriana Nekandy Trepki). W: Odmiany polszczyzny XVII wieku.
Red. H. Wiśniewska, C. Kosyl. Lublin.
Walczak B., 1992b: Siedemnastowieczny styl niski (na przykładzie „Liber cha‑
morum” Waleriana Nekady Trepki. Cz. II: słownictwo (c.d.). „Slavia Occi-dentalis”, T. 48–49.
Monika Kresa
Bękart versus dziecko naturalne – different ways of talking about children born out of marriage (16th–21st centuries)
Abstract
The article is devoted to definitions serving the purpose of naming illegitimate children in the history of Polish from the 16th to 21st centuries. The basis of the analysis constitutes analytical constructions retained in a language and culture, e.g.
dziecko nieślubne (a child out of wedlock), dziecko nieprawego łoża (an illigitimate child) and those less known, e.g. dziecię miłości (love child). On the basis of the material excerpted from the dictionaries of Polish (Słownik polszczyzny XVI wieku, S.B. Linde’s dictio-nary, Warsaw dictionary, W. Doroszewski’s dictionary) and Bible translations (among others Jakub Wujek’s Bible, Brzeg Bible, Gdańsk Bible, Millenary Bible), legal texts (among others Napoleon’s code, protective code) and church ones (among others the code of a canonic law) and data from the National Corpus of Polish, the author of the article attempts to answer the question on the relationship between definitions used by the authors and types of communicative situations in which they are used.
Моника Креса
Bękart (внебрачный ребенок) versus dziecko naturalne (законнорожденный ребенок) – разные способы говорить о детях,
родившихся вне брака в XVI–XXI столетиях Резюме
В статье рассматриваются названия внебрачных детей в истории польского языка на протяжении XVI–XXI веков. Материалом для анализа послужили аналитические конструкции, закрепленные в языке и культуре, напр. dziecko nieślubne (внебрачный ребенок), dziecko nieprawego łoża (незаконнорожденный ре‑
бенок), а также менее известные, к примеру dziecię miłości (дитя любви). На основании материала, почерпнутого из словарей польского языка (Словарь польского языка XVI века, Словарь С.Б. Линде, варшавский словарь, словарь В. Дорошевского), переводов Библии (в частности, Библия Якова Вуека, Брест-ская Библия, Гданьская Библия, Библия Тысячелетия), юридических текстов (среди прочих Кодекс Наполеона, польский Опекунский кодекс), церковных текстов ( в частности, Кодекс канонического права) и данных Национального корпуса польского языка автор пытается ответить на вопрос о связи между использованными в текстах наименованиями и типами коммуникативных ситуаций, в которых они употребляются.