• Nie Znaleziono Wyników

Nazwy środków transportu

W  omawianym  okresie  pojawiło  się  łącznie  70  nowych  nazw  środków transportu – w 1. połowie XIX wieku – 15, w 2. połowie  XIX wieku – 28, w 1. połowie XX wieku – 27, co przedstawia wykres  1. Wyraźnie zaznacza się wzrost liczby nowych słów w 2. połowie  XIX wieku, co jest zgodne z rozwojem leksyki w tym czasie (Kwa-pień,  2010b: 227).

Wykres 1. Nowe nazwy środków transportu w trzech podokresach Źródło: Opracowanie własne.

Nazwy  środków  transportu,  które  wzbogaciły  polszczyznę w 1. połowie XIX wieku (łącznie 15), to przede wszystkim nazwy  pojazdów wodnych i konnych. W analizowanym materiale odno-towany został tylko jeden wyraz związany z koleją: kurier w zna- czeniu ‘pociąg pośpieszny’, a także tylko jedna nazwa pojazdu po-ruszającego się w powietrzu: aerostat ‘statek powietrzny, napełniony  gazem lżejszym od powietrza, balon’.

Proporcje  dotyczące  liczby  nowych  wyrazów  w  poszczegól-nych zakresach tematycznych ukazuje wykres 2 w odniesieniu do 1. połowy XIX wieku, wykres 3 – 2. połowy XIX wieku, wykres 4 – w odniesieniu do 1. połowy XX wieku.

Wykres 2. Nowe nazwy środków transportu w 1. połowie XIX wieku Źródło: Opracowanie własne.

Przyjrzyjmy się zatem nazwom pojazdów wodnych: trzy z nich to  określenia  statku  parowego:  parochód  ‘statek  poruszany  za  po-mocą maszyn parowych’, paropływ i parostatek w znaczeniu ‘statek  parowy; parowiec’. Pojawiają się także inne nazwy statków: bojer

‘mały statek jednomasztowy’, feluka ‘mały, długi i wąski statek ża-glowy’, gabara ‘szeroki, płaski statek do przewożenia towarów’ oraz  krobka ‘na Wileńszczyźnie: rodzaj statku do przewożenia lnu i ko-nopi’.

Nazwy  pojazdów  konnych  to  albo  rodzaje  pojazdów:  drąg  lub  drążek (zwykle w lm.), czyli ‘lekki pojazd, którego pudło jest zawie-szone na drążkach, bez resorów’, kamieniarka ‘bryczka bez resorów’,  kolasa ‘starodawny, elegancki powóz; kareta, karoca’, albo określe- nia pojazdów stosowanych w jakichś szczególnych celach lub oko-licznościach: ekstrapoczta ‘bryczka pocztowa umyślnie wynajęta za  droższą opłatę, jadąca szybciej niż zwykła; przyspieszony sposób  przesyłek pocztowych’, remiza ‘wynajmowany powóz, dorożka’.

W  2.  połowie  XIX  wieku  poświadczono  aż  19  nowych  nazw pojazdów konnych (na 28 wszystkich nazw środków transportu)  (zob. wykres 3).

Wykres 3. Nowe nazwy środków transportu w 2. połowie XIX wieku Źródło: Opracowanie własne.

Poza czterema przykładami ukazującymi użytkowe funkcje po- jazdów: bałaguła ‘wóz, którym jedzie woźnica; ładowny wóz pocz-towy’,  rolwaga  ‘wóz  bagażowy,  platforma,  kryty  wóz  meblowy’,  sztajnkelerka ‘kareta pocztowa, kurierka’, wagnerka ‘dorożka konna  (zwłaszcza o pierwszych dorożkach konnych w Warszawie)’, pozo-stałe to nazwy różnorodnych typów pojazdów:

bida II ‘wózek o dwóch kołach; dwukółka’

bryczeczka  ‘lekki  wóz  konny  mający  zwykle  z  tyłu  miękkie siedzenia z oparciem, z przodu kozioł dla woźnicy, najczęś-ciej na resorach’

dwukonka ‘dorożka dwukonna’

haraba ‘rodzaj powozu’

jednokonka ‘powóz zaprzężony w jednego konia’

kałamaszka ‘wąski wózek wybity łubem, bez budki, mniejszy  od bryczki’

karaban // karabon ‘rodzaj krytego pojazdu’

karykiel ‘lekki powozik, koczyk’

koczobryk ‘kryta bryczka na resorach podobna w budowie do  kocza’

łubianka ‘wóz kryty łubem’

nietyczanka (zob. najtyczanka a. nejtyczanka) ‘rodzaj używanej  dawniej lekkiej bryczki’

parokonka ‘dorożka zaprzężona w parę koni’

parówka II ‘wóz parokonny’

wizawiwka ‘lekki pojazd, wąska karetka z dwoma naprzeciw  siebie umieszczonymi pojedynczymi siedzeniami’

W tym okresie pojawiło się także kilka nazw pojazdów poruszają-cych się po wodzie, ale – co ciekawe – oprócz dwóch nazw statków: 

dombaza (zob. dubas) ‘niewielki statek jednomasztowy lub dwumasz- towy, używany najczęściej do przewożenia towarów’ oraz tumbas ‘nie-wielki statek jednomasztowy lub dwumasztowy, używany najczęściej  do przewożenia towarów; dubas’, były to także pojazdy innego typu: 

obijanik ‘czółno wyrobione z jednego pnia drzewnego, obite tarcicami,  używane na Polesiu’ oraz odrak ‘rodzaj barki używanej na rzece Odrze’.

Jedno słowo odnosi się do kolei: ekstracug ‘pociąg nadzwyczajny poza rozkładem, pośpieszny, zatrzymujący się tylko na głównych sta-cjach swej trasy’, jedno do pojazdów poruszających się w powietrzu:

aeroplan ‘samolot’, jedno jest nazwą roweru: welocyped ‘rower, dawniej zwykle z przednim kołem dużym a tylnym małym, czasem z dwoma  tylnymi kołami’. Zaczyna być także używane określenie samojazd

‘samochód (nazywany tak przed pierwszą wojną światową)’.

Wykres 4. Nowe nazwy środków transportu w 1. połowie XX wieku Źródło: Opracowanie własne.

Wśród  nowych  jednostek  leksykalnych,  które  pojawiły  się w 1. połowie XX wieku, najwięcej jest – podobnie jak w 2. połowie  XIX  wieku  –  nazw  pojazdów  konnych  (14  z  27)  (zob.  wykres  4). 

I znowu – oprócz nazwy ekstra ‘bryczka pocztowa umyślnie wy-najęta za droższą opłatę, jadąca szybciej niż zwykła; przyspieszony  sposób przesyłek pocztowych’, która dotyczy użytkowych walorów  komunikacji, wszystkie pozostałe nazwy odnoszą się do różnego  typu pojazdów:

ekwipażyk ‘powóz wyjazdowy nieciężarowy’

es ‘zaprząg jednokonny’

guma ‘dorożka, powóz na ogumionych kołach’

kabriolet ‘lekki powóz dwukołowy o podwyższonym siedze-niu’

kariola ‘nieduży, lekki powozik na dwóch kołach’

kabriolka (też kariolka) ‘nieduży, lekki powozik na dwóch kołach’

keb ‘rodzaj angielskiego pojazdu jednokonnego’

linia ‘rodzaj wózka na wysokich kołach z wąskim, podłużnym  siedzeniem’

półwozie ‘wózek dwukołowy; dwukółka, bieda’

skarbnica ‘rodzaj staroświeckiego pojazdu, wozu, bryczki’

syz ‘pojazd, zaprząg sześciokonny’

wizawa // wizawka ‘lekki pojazd, wąska karetka z dwoma na-przeciw siebie umieszczonymi pojedynczymi siedzeniami’

Wśród  nazw  pojazdów  wodnych  wystąpiły  nazwy  statków: 

dziubas  ‘niewielki  statek  jednomasztowy  lub  dwumasztowy,  uży-wany najczęściej do przewożenia towarów’, kadź oraz koryto: ‘statek  rzeczny  do  spławiania  zboża;  komięga’.  Nadto:  wić I6  ‘towarowy  statek rzeczny’, zdrobnienie parostateczek ‘statek parowy; parowiec’,  a także nazwy łodzi pojazdka ‘łódź poruszana wiosłami’ czy okrętu  poruszanego  napędem  wiosłowym,  często  wspomaganym  przez  żagle: reata ‘rodzaj dużej, okazałej galery’.

6 Wić II to homonimiczny czasownik.

Na  początku  XX  wieku  pojawiają  się  także  trzy  nowe  nazwy  rowerów:  bicyklet  (też  bicykl)  ‘dawny  typ  roweru  bez  przekładni,  o pierwszym kole dużym, z siodełkiem i pedałami, a drugim kole  malutkim,  służącym  za  podporę’,  drezyna  jako  ‘drewniany,  dwu-kołowy pojazd poruszany przez odpychanie się jadącego nogami  o ziemię; poprzednik roweru’, dwukołowiec ‘rower o dwóch kołach; 

bicykl’ oraz jedna nazwa motocyklu: autocykl. Do kolei odnosi się  leksem  żelaźnica  ‘kolej  żelazna’.  Pociąg  w  znaczeniu  ‘pojazd,  wóz; 

tabor wojskowy’ jest określeniem ogólnym.

Dynamikę zmian w zakresie nazw środków transportu ukazuje  tabela 1 oraz wykresy 1–4.

Tabela 1 Nowe nazwy środków transportu w trzech podokresach

Okres Podpola: podział środków transportu Liczba 

obiektów Łącznie

1. połowa XIX wieku wodne konne

2. połowa XIX wieku konne wodne

1. połowa XX wieku konne wodne

Razem 70

Zauważyć można, że w omawianym okresie dominują nazwy po-jazdów konnych. Co ciekawe, wydawać by się mogło, że najwięcej  pojazdów konnych pojawiło się w 1. połowie XIX wieku, podczas  gdy w rzeczywistości zdecydowanie więcej ich nazw wzbogaciło 

późniejszą polszczyznę – w 2. połowie XIX i na początku XX wieku. 

Oznacza to, że wciąż intensywnie rozwijały się jednak tradycyjne  środki komunikacji. W pierwszym podokresie zwraca uwagę sto-sunkowo  duża  liczba  nazw  pojazdów  wodnych,  które  występują  również później, ale proporcjonalnie jest ich znacznie mniej. Wi-dać natomiast, że w kolejnych podokresach wzrasta różnorodność  środków  transportu,  ponieważ  wówczas  w  polszczyźnie  zaczęto  używać nowych nazw rowerów, samochodów czy też motocykli.

W książce (Kwapień, 2010b: 230) rozwój podpola: ‹komunikacja,  podróż, turystyka, wypoczynek› w XIX wieku określiłam jako sig‑

num temporis. Na podstawie analizy omawianej leksyki można więc  stwierdzić,  że  system  komunikacyjny  zmieniał  się  w  XIX  wieku,  co  odzwierciedliło  się  w  liczebności  podpola:  ‹komunikacja,  po-dróż, turystyka, wypoczynek›. Polszczyzna wzbogacała się bowiem  w  tym  czasie  o  wiele  nowych  nazw  związanych  z  komunikacją,  podróżą i różnymi środkami transportu. Podpole to rozrastało się  dzięki rozwojowi technicznemu i wprowadzeniu wielu różnych ty-pów pojazdów.

Trzeba  jednak  podkreślić,  że  nowe  słownictwo  związane  było  jeszcze głównie z tradycyjnym typem komunikacji, o czym świad-czą niezwykle liczne nazwy pojazdów konnych (np. haraba, jedno‑

konka,  dwukonka,  kolasa,  parokonka,  sztajnkelerka,  wizawa,  wizawiwka,  wizawka). Oprócz nich w polszczyźnie są obecne także liczne nazwy  pojazdów wodnych, zwłaszcza łodzi i statków (np. gabara, obijanik,  odrak, reata), tu należy szczególnie zaznaczyć obecność nazw stat-ków parowych: parochód, paropływ, parostatek, parostateczek. Konieczne  było wprowadzenie nowych nazw pociągów: ekstracug. Ciekawe są  nowe nazwy roweru czy też jego poprzedników: bicyklet, drezyna,  welocyped.  Nie  bez  znaczenia  był  też  rozwój  żeglugi  powietrznej,  która spowodowała powstanie wyrazu: aerostat ‘statek powietrzny,  napełniony gazem lżejszym od powietrza, balon’, a także konstru-owanie  pierwszych  samochodów  w  drugiej  połowie  XIX  wieku,  czego wyrazem jest słowo samojazd ‘samochód (nazywany tak przed  pierwszą wojną światową)’.

Oczywiście polszczyzna wzbogaciła się nie tylko o nazwy samych  środków transportu, ale także – jak pisałam powyżej – o słownictwo 

szerzej związane z komunikacją, podróżą, turystyką i wypoczyn-kiem, np. z kolejnictwem: foksal czy platforma w znaczeniu ‘dworzec  kolejowy’,  rels  (zwykle  w  lm.)  ‘szyny  kolejowe’,  weksel ‘zwrotnica kolejowa’,  czy  z  podróżami  powietrznymi:  aeronauta ‘lotnik  balo-nowy’.

Źródła i literatura

Źródła

Doroszewski  W.,  red., 1958–1969: Słownik języka polskiego. T. 1–11 War-szawa – SD.

Karłowicz  J.,  Kryński  A.,  Niedźwiedzki  W., red.,  1900–1927: Słow‑

nik języka polskiego. T. 1–8. Warszawa – SW.

Linde S.B., 1807–1814: Słownik języka polskiego. T. 1–6. Warszawa – SL.

Rykaczewski  E.,  1866:  Słownik języka polskiego podług Lindego i in‑

nych nowszych źródeł wypracowany. Berlin (prawdopodobnie I. wyd.) –  SRyk.

Zdanowicz  A.  (i in.), red., 1861: Słownik języka polskiego. T. 1–2. Wilno –  SWil.

http://eswil.ijp -pan.krakow.pl/index.php

Literatura

Bajerowa I., 1980: Wpływ techniki na ewolucję języka polskiego. Warszawa.

Długosz -Kurczabowa K., Dubisz S., 2003: Gramatyka historyczna języ‑

ka polskiego. Warszawa.

Dubisz  S.,  2002: Słownictwo różnych zakresów tematycznych. W:  Dubisz  S.:  Język – historia – kultura (wykłady, studia, analizy).  T.  1.  Warszawa,  s. 132–140.

Kwapień E., 2004: Słownictwo polszczyzny XIX wieku w słowniku S.B. Lin‑

dego i w „Słowniku języka polskiego” pod redakcją W. Doroszewskiego. „Pra-ce Filologiczne”, T. 49, s. 259–282.

Kwapień  E.,  2010a: Etymologia rzeczowników zapożyczonych w XIX wieku w SW i SJPD w świetle innych źródeł leksykograficznych. „Prace Filologicz-ne”, T. 58, s. 215–258.

Kwapień  E.,  2010b: Kształtowanie się zasobu leksykalnego polszczyzny XIX wieku – rzeczowniki (na podstawie danych leksykograficznych). Warszawa.

Kwapień E., 2010c: Słowotwórstwo rzeczowników polskich w XIX wieku. „Po-radnik Językowy”, z. 2, s. 17–38.

Kwapień  E.,  2010d: Słowotwórstwo rzeczowników polskich w XIX wieku – typy struktur i kierunki ich rozwoju. W: Żywe problemy historii języka. Red. 

M. Kuźmicki, M. Osiewicz. Poznań, s. 87–97.

Kwapień E., 2013: Na wsi i w mieście – o źródłach kilku nowych słów w XIX wieku. W: Cum reverentia, gratia, amicitia… Księga jubileuszowa dedykowa‑

na Profesorowi Bogdanowi Walczakowi. Red. J. Migdał, A. Piotrowska- -Wojaczyk. T. 2. Poznań, s. 207–216.

Markowski A., 1991: Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny. War-szawa.

Milewski  S.,  2006: Podróże bliższe i dalsze, czyli urok komunikacyjnych sta‑

roci. Warszawa.

Ewelina Kwapień

„On, o’er the meadow-sea!” – on changes in names of the means of transport in the 19th century

Abstract

The article is devoted to the names of the means of transport in the 19th cen-tury. This lexical -semantic field is one of the most characteristic fields of Polish  in the 19th century as big civilization changes reflected among others in changes  in ways of communicating took place. At this time, new vehicles, both water and  surface ones appeared while those known before were still improved. It resulted  in a substantial development of lexis of a semantic field in question. What is im-portant is certain dynamics of changes in this semantic circle within the scope  of one century, which is especially strongly underlined in the article. The main  aim of the article is to present the material dividing the fields into subfields, and  marking  qualitative  and  quantitative  changes  referring  to  the  first  and  second  half of the 19th century.

Эвелина Квапень

„Но в путь! Никто не позовет” – об изменении названий транспортных средств в XIX веке

Резюме

Статья  посвящена  названиям  транспортных  средств  в  XIX  веке.  Это  лексико -семантическое поле является одним из наиболее характерных для  польского языка XIX века, поскольку в этот период происходили большие ци-вилизационные сдвиги, отражающиеся, в частности, в изменениях способов  передвижения.  В  то  время  появились  как  водные,  так  и  сухопутные  новые  транспортные средства, а те, которые были известны раньше, все время со- вершенствовались. Это привело к значительному обогащению лексики рас- сматриваемого семантического поля. Знаменательно, что видна определен-ная динамика в этом семантическом кругу на протяжении одного столетия,  на что в статье обращено особое внимание. Главной целью статьи является  представление материала с подробным разграничением на подполя с учетом  количественных и качественных разниц по отношению к первой и второй  половинам XIX века.