W omawianym okresie pojawiło się łącznie 70 nowych nazw środków transportu – w 1. połowie XIX wieku – 15, w 2. połowie XIX wieku – 28, w 1. połowie XX wieku – 27, co przedstawia wykres 1. Wyraźnie zaznacza się wzrost liczby nowych słów w 2. połowie XIX wieku, co jest zgodne z rozwojem leksyki w tym czasie (Kwa-pień, 2010b: 227).
Wykres 1. Nowe nazwy środków transportu w trzech podokresach Źródło: Opracowanie własne.
Nazwy środków transportu, które wzbogaciły polszczyznę w 1. połowie XIX wieku (łącznie 15), to przede wszystkim nazwy pojazdów wodnych i konnych. W analizowanym materiale odno-towany został tylko jeden wyraz związany z koleją: kurier w zna- czeniu ‘pociąg pośpieszny’, a także tylko jedna nazwa pojazdu po-ruszającego się w powietrzu: aerostat ‘statek powietrzny, napełniony gazem lżejszym od powietrza, balon’.
Proporcje dotyczące liczby nowych wyrazów w poszczegól-nych zakresach tematycznych ukazuje wykres 2 w odniesieniu do 1. połowy XIX wieku, wykres 3 – 2. połowy XIX wieku, wykres 4 – w odniesieniu do 1. połowy XX wieku.
Wykres 2. Nowe nazwy środków transportu w 1. połowie XIX wieku Źródło: Opracowanie własne.
Przyjrzyjmy się zatem nazwom pojazdów wodnych: trzy z nich to określenia statku parowego: parochód ‘statek poruszany za po-mocą maszyn parowych’, paropływ i parostatek w znaczeniu ‘statek parowy; parowiec’. Pojawiają się także inne nazwy statków: bojer
‘mały statek jednomasztowy’, feluka ‘mały, długi i wąski statek ża-glowy’, gabara ‘szeroki, płaski statek do przewożenia towarów’ oraz krobka ‘na Wileńszczyźnie: rodzaj statku do przewożenia lnu i ko-nopi’.
Nazwy pojazdów konnych to albo rodzaje pojazdów: drąg lub drążek (zwykle w lm.), czyli ‘lekki pojazd, którego pudło jest zawie-szone na drążkach, bez resorów’, kamieniarka ‘bryczka bez resorów’, kolasa ‘starodawny, elegancki powóz; kareta, karoca’, albo określe- nia pojazdów stosowanych w jakichś szczególnych celach lub oko-licznościach: ekstrapoczta ‘bryczka pocztowa umyślnie wynajęta za droższą opłatę, jadąca szybciej niż zwykła; przyspieszony sposób przesyłek pocztowych’, remiza ‘wynajmowany powóz, dorożka’.
W 2. połowie XIX wieku poświadczono aż 19 nowych nazw pojazdów konnych (na 28 wszystkich nazw środków transportu) (zob. wykres 3).
Wykres 3. Nowe nazwy środków transportu w 2. połowie XIX wieku Źródło: Opracowanie własne.
Poza czterema przykładami ukazującymi użytkowe funkcje po- jazdów: bałaguła ‘wóz, którym jedzie woźnica; ładowny wóz pocz-towy’, rolwaga ‘wóz bagażowy, platforma, kryty wóz meblowy’, sztajnkelerka ‘kareta pocztowa, kurierka’, wagnerka ‘dorożka konna (zwłaszcza o pierwszych dorożkach konnych w Warszawie)’, pozo-stałe to nazwy różnorodnych typów pojazdów:
bida II ‘wózek o dwóch kołach; dwukółka’
bryczeczka ‘lekki wóz konny mający zwykle z tyłu miękkie siedzenia z oparciem, z przodu kozioł dla woźnicy, najczęś-ciej na resorach’
dwukonka ‘dorożka dwukonna’
haraba ‘rodzaj powozu’
jednokonka ‘powóz zaprzężony w jednego konia’
kałamaszka ‘wąski wózek wybity łubem, bez budki, mniejszy od bryczki’
karaban // karabon ‘rodzaj krytego pojazdu’
karykiel ‘lekki powozik, koczyk’
koczobryk ‘kryta bryczka na resorach podobna w budowie do kocza’
łubianka ‘wóz kryty łubem’
nietyczanka (zob. najtyczanka a. nejtyczanka) ‘rodzaj używanej dawniej lekkiej bryczki’
parokonka ‘dorożka zaprzężona w parę koni’
parówka II ‘wóz parokonny’
wizawiwka ‘lekki pojazd, wąska karetka z dwoma naprzeciw siebie umieszczonymi pojedynczymi siedzeniami’
W tym okresie pojawiło się także kilka nazw pojazdów poruszają-cych się po wodzie, ale – co ciekawe – oprócz dwóch nazw statków:
dombaza (zob. dubas) ‘niewielki statek jednomasztowy lub dwumasz- towy, używany najczęściej do przewożenia towarów’ oraz tumbas ‘nie-wielki statek jednomasztowy lub dwumasztowy, używany najczęściej do przewożenia towarów; dubas’, były to także pojazdy innego typu:
obijanik ‘czółno wyrobione z jednego pnia drzewnego, obite tarcicami, używane na Polesiu’ oraz odrak ‘rodzaj barki używanej na rzece Odrze’.
Jedno słowo odnosi się do kolei: ekstracug ‘pociąg nadzwyczajny poza rozkładem, pośpieszny, zatrzymujący się tylko na głównych sta-cjach swej trasy’, jedno do pojazdów poruszających się w powietrzu:
aeroplan ‘samolot’, jedno jest nazwą roweru: welocyped ‘rower, dawniej zwykle z przednim kołem dużym a tylnym małym, czasem z dwoma tylnymi kołami’. Zaczyna być także używane określenie samojazd
‘samochód (nazywany tak przed pierwszą wojną światową)’.
Wykres 4. Nowe nazwy środków transportu w 1. połowie XX wieku Źródło: Opracowanie własne.
Wśród nowych jednostek leksykalnych, które pojawiły się w 1. połowie XX wieku, najwięcej jest – podobnie jak w 2. połowie XIX wieku – nazw pojazdów konnych (14 z 27) (zob. wykres 4).
I znowu – oprócz nazwy ekstra ‘bryczka pocztowa umyślnie wy-najęta za droższą opłatę, jadąca szybciej niż zwykła; przyspieszony sposób przesyłek pocztowych’, która dotyczy użytkowych walorów komunikacji, wszystkie pozostałe nazwy odnoszą się do różnego typu pojazdów:
ekwipażyk ‘powóz wyjazdowy nieciężarowy’
es ‘zaprząg jednokonny’
guma ‘dorożka, powóz na ogumionych kołach’
kabriolet ‘lekki powóz dwukołowy o podwyższonym siedze-niu’
kariola ‘nieduży, lekki powozik na dwóch kołach’
kabriolka (też kariolka) ‘nieduży, lekki powozik na dwóch kołach’
keb ‘rodzaj angielskiego pojazdu jednokonnego’
linia ‘rodzaj wózka na wysokich kołach z wąskim, podłużnym siedzeniem’
półwozie ‘wózek dwukołowy; dwukółka, bieda’
skarbnica ‘rodzaj staroświeckiego pojazdu, wozu, bryczki’
syz ‘pojazd, zaprząg sześciokonny’
wizawa // wizawka ‘lekki pojazd, wąska karetka z dwoma na-przeciw siebie umieszczonymi pojedynczymi siedzeniami’
Wśród nazw pojazdów wodnych wystąpiły nazwy statków:
dziubas ‘niewielki statek jednomasztowy lub dwumasztowy, uży-wany najczęściej do przewożenia towarów’, kadź oraz koryto: ‘statek rzeczny do spławiania zboża; komięga’. Nadto: wić I6 ‘towarowy statek rzeczny’, zdrobnienie parostateczek ‘statek parowy; parowiec’, a także nazwy łodzi pojazdka ‘łódź poruszana wiosłami’ czy okrętu poruszanego napędem wiosłowym, często wspomaganym przez żagle: reata ‘rodzaj dużej, okazałej galery’.
6 Wić II to homonimiczny czasownik.
Na początku XX wieku pojawiają się także trzy nowe nazwy rowerów: bicyklet (też bicykl) ‘dawny typ roweru bez przekładni, o pierwszym kole dużym, z siodełkiem i pedałami, a drugim kole malutkim, służącym za podporę’, drezyna jako ‘drewniany, dwu-kołowy pojazd poruszany przez odpychanie się jadącego nogami o ziemię; poprzednik roweru’, dwukołowiec ‘rower o dwóch kołach;
bicykl’ oraz jedna nazwa motocyklu: autocykl. Do kolei odnosi się leksem żelaźnica ‘kolej żelazna’. Pociąg w znaczeniu ‘pojazd, wóz;
tabor wojskowy’ jest określeniem ogólnym.
Dynamikę zmian w zakresie nazw środków transportu ukazuje tabela 1 oraz wykresy 1–4.
Tabela 1 Nowe nazwy środków transportu w trzech podokresach
Okres Podpola: podział środków transportu Liczba
obiektów Łącznie
1. połowa XIX wieku wodne konne
2. połowa XIX wieku konne wodne
1. połowa XX wieku konne wodne
Razem 70
Zauważyć można, że w omawianym okresie dominują nazwy po-jazdów konnych. Co ciekawe, wydawać by się mogło, że najwięcej pojazdów konnych pojawiło się w 1. połowie XIX wieku, podczas gdy w rzeczywistości zdecydowanie więcej ich nazw wzbogaciło
późniejszą polszczyznę – w 2. połowie XIX i na początku XX wieku.
Oznacza to, że wciąż intensywnie rozwijały się jednak tradycyjne środki komunikacji. W pierwszym podokresie zwraca uwagę sto-sunkowo duża liczba nazw pojazdów wodnych, które występują również później, ale proporcjonalnie jest ich znacznie mniej. Wi-dać natomiast, że w kolejnych podokresach wzrasta różnorodność środków transportu, ponieważ wówczas w polszczyźnie zaczęto używać nowych nazw rowerów, samochodów czy też motocykli.
W książce (Kwapień, 2010b: 230) rozwój podpola: ‹komunikacja, podróż, turystyka, wypoczynek› w XIX wieku określiłam jako sig‑
num temporis. Na podstawie analizy omawianej leksyki można więc stwierdzić, że system komunikacyjny zmieniał się w XIX wieku, co odzwierciedliło się w liczebności podpola: ‹komunikacja, po-dróż, turystyka, wypoczynek›. Polszczyzna wzbogacała się bowiem w tym czasie o wiele nowych nazw związanych z komunikacją, podróżą i różnymi środkami transportu. Podpole to rozrastało się dzięki rozwojowi technicznemu i wprowadzeniu wielu różnych ty-pów pojazdów.
Trzeba jednak podkreślić, że nowe słownictwo związane było jeszcze głównie z tradycyjnym typem komunikacji, o czym świad-czą niezwykle liczne nazwy pojazdów konnych (np. haraba, jedno‑
konka, dwukonka, kolasa, parokonka, sztajnkelerka, wizawa, wizawiwka, wizawka). Oprócz nich w polszczyźnie są obecne także liczne nazwy pojazdów wodnych, zwłaszcza łodzi i statków (np. gabara, obijanik, odrak, reata), tu należy szczególnie zaznaczyć obecność nazw stat-ków parowych: parochód, paropływ, parostatek, parostateczek. Konieczne było wprowadzenie nowych nazw pociągów: ekstracug. Ciekawe są nowe nazwy roweru czy też jego poprzedników: bicyklet, drezyna, welocyped. Nie bez znaczenia był też rozwój żeglugi powietrznej, która spowodowała powstanie wyrazu: aerostat ‘statek powietrzny, napełniony gazem lżejszym od powietrza, balon’, a także konstru-owanie pierwszych samochodów w drugiej połowie XIX wieku, czego wyrazem jest słowo samojazd ‘samochód (nazywany tak przed pierwszą wojną światową)’.
Oczywiście polszczyzna wzbogaciła się nie tylko o nazwy samych środków transportu, ale także – jak pisałam powyżej – o słownictwo
szerzej związane z komunikacją, podróżą, turystyką i wypoczyn-kiem, np. z kolejnictwem: foksal czy platforma w znaczeniu ‘dworzec kolejowy’, rels (zwykle w lm.) ‘szyny kolejowe’, weksel ‘zwrotnica kolejowa’, czy z podróżami powietrznymi: aeronauta ‘lotnik balo-nowy’.
Źródła i literatura
Źródła
Doroszewski W., red., 1958–1969: Słownik języka polskiego. T. 1–11 War-szawa – SD.
Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., red., 1900–1927: Słow‑
nik języka polskiego. T. 1–8. Warszawa – SW.
Linde S.B., 1807–1814: Słownik języka polskiego. T. 1–6. Warszawa – SL.
Rykaczewski E., 1866: Słownik języka polskiego podług Lindego i in‑
nych nowszych źródeł wypracowany. Berlin (prawdopodobnie I. wyd.) – SRyk.
Zdanowicz A. (i in.), red., 1861: Słownik języka polskiego. T. 1–2. Wilno – SWil.
http://eswil.ijp -pan.krakow.pl/index.php
Literatura
Bajerowa I., 1980: Wpływ techniki na ewolucję języka polskiego. Warszawa.
Długosz -Kurczabowa K., Dubisz S., 2003: Gramatyka historyczna języ‑
ka polskiego. Warszawa.
Dubisz S., 2002: Słownictwo różnych zakresów tematycznych. W: Dubisz S.: Język – historia – kultura (wykłady, studia, analizy). T. 1. Warszawa, s. 132–140.
Kwapień E., 2004: Słownictwo polszczyzny XIX wieku w słowniku S.B. Lin‑
dego i w „Słowniku języka polskiego” pod redakcją W. Doroszewskiego. „Pra-ce Filologiczne”, T. 49, s. 259–282.
Kwapień E., 2010a: Etymologia rzeczowników zapożyczonych w XIX wieku w SW i SJPD w świetle innych źródeł leksykograficznych. „Prace Filologicz-ne”, T. 58, s. 215–258.
Kwapień E., 2010b: Kształtowanie się zasobu leksykalnego polszczyzny XIX wieku – rzeczowniki (na podstawie danych leksykograficznych). Warszawa.
Kwapień E., 2010c: Słowotwórstwo rzeczowników polskich w XIX wieku. „Po-radnik Językowy”, z. 2, s. 17–38.
Kwapień E., 2010d: Słowotwórstwo rzeczowników polskich w XIX wieku – typy struktur i kierunki ich rozwoju. W: Żywe problemy historii języka. Red.
M. Kuźmicki, M. Osiewicz. Poznań, s. 87–97.
Kwapień E., 2013: Na wsi i w mieście – o źródłach kilku nowych słów w XIX wieku. W: Cum reverentia, gratia, amicitia… Księga jubileuszowa dedykowa‑
na Profesorowi Bogdanowi Walczakowi. Red. J. Migdał, A. Piotrowska- -Wojaczyk. T. 2. Poznań, s. 207–216.
Markowski A., 1991: Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny. War-szawa.
Milewski S., 2006: Podróże bliższe i dalsze, czyli urok komunikacyjnych sta‑
roci. Warszawa.
Ewelina Kwapień
„On, o’er the meadow-sea!” – on changes in names of the means of transport in the 19th century
Abstract
The article is devoted to the names of the means of transport in the 19th cen-tury. This lexical -semantic field is one of the most characteristic fields of Polish in the 19th century as big civilization changes reflected among others in changes in ways of communicating took place. At this time, new vehicles, both water and surface ones appeared while those known before were still improved. It resulted in a substantial development of lexis of a semantic field in question. What is im-portant is certain dynamics of changes in this semantic circle within the scope of one century, which is especially strongly underlined in the article. The main aim of the article is to present the material dividing the fields into subfields, and marking qualitative and quantitative changes referring to the first and second half of the 19th century.
Эвелина Квапень
„Но в путь! Никто не позовет” – об изменении названий транспортных средств в XIX веке
Резюме
Статья посвящена названиям транспортных средств в XIX веке. Это лексико -семантическое поле является одним из наиболее характерных для польского языка XIX века, поскольку в этот период происходили большие ци-вилизационные сдвиги, отражающиеся, в частности, в изменениях способов передвижения. В то время появились как водные, так и сухопутные новые транспортные средства, а те, которые были известны раньше, все время со- вершенствовались. Это привело к значительному обогащению лексики рас- сматриваемого семантического поля. Знаменательно, что видна определен-ная динамика в этом семантическом кругу на протяжении одного столетия, на что в статье обращено особое внимание. Главной целью статьи является представление материала с подробным разграничением на подполя с учетом количественных и качественных разниц по отношению к первой и второй половинам XIX века.