W tym zbiorze przeważają nazwy tożsame w przekładach szes-nastowiecznych, różne od tych z Biblii
Tysiąclecia. Konstrukcje ana-lityczne składają się z co najmniej dwóch wyrazów. Występują tu nazwy, których jeden człon jest określany, drugi – określający.
Człony określające to przymiotniki: dzierżawcze utworzone od mę-skiej nazwy własnej i utworzone od rzeczowników oznaczających miejsce lub religię.
W klasie pierwszej ciekawie prezentuje się różnica między rzeczownikami a przymiotnikami dzierżawczymi. Zazwyczaj formy są tożsame w Bibliach szesnastowiecznych, a różne od Bi‑
blii Tysiąclecia, tj. należą do grupy drugiej przytoczonej na po-czątku klasyfikacji. Najczęściej opisywane postaci nie mają imienia ani przydomka, wiemy o nich tylko, że były niewiastami, córkami, matkami i dziewkami, kobietami. Określenie kobiety było ważne względem mężczyzny. O ile mężczyzna był synem swojego ojca, o tyle kobieta była czyjąś matką lub żoną. Nie mamy poświadczeń, w których kobietę opisuje się względem innej kobiety – wyjątkiem jest córka Herodiady. Omawiane przekłady świadczą o regular-nym rozwoju form z przymiotnikiem dzierżawczym utworzo- nym za pomocą sufiksu -owy. Szczegółowo stan ten przedstawia tabela 3.
Tabela 3 Żeńskie nazwy osobowe z przymiotnikami dzierżawczymi
w analizowanych Ewangeliach
Biblia z 1556 roku Biblia z 1563 roku Biblia Tysiąclecia
Uryjaszowa Uryjaszowa żona Żona Uriasza
Matka synów
Zebedeu-szowych Matka synów
Zebedeu-szowych Matka synów
Zebedeu-sza
Żona Lotowa Żona Lotowa Żona Lota
Córka Abrahamowa Córka Abrahamowa Córka Abrahama Jacobowa i Jozephowa
matka matka Matka Jakuba i Józefa
− Maryja Jakubowa matka Maria
Maryja Kleofasowa Maryja Klopaszowa żona Maria żona Kleofasa Matka Jezusowa Matka Jezusowa Matka Jezusa
Maryja Jozefowa Maryja Maryja
Jak widać, są różnice między stanem szesnastowiecznym a współ-czesnym: przymiotnikom dzierżawczym w Biblii Tysiąclecia odpo-wiada przydawka dopełniaczowa, por. przykładowe Uryjaszowa żona wobec żona Uriasza.
Do klasy drugiej konstrukcji analitycznych włączono takie for-macje, jak: niewiasta pogańska, niewiasta chananejska, corki jerozolimskie, niewiasta Samarytańska, niewiasta grecka. Zadecydowało o tym kry- terium semantyczne, są to bowiem określenia tych nielicznych ko-biet opisywanych w Ewangeliach, które są wyróżnione dodatkowym przymiotnikiem, odróżniającym je od innych niewiast, matek, córek i sióstr w żaden sposób nieokreślonych. Wśród przymiotników naj-więcej jest utworzonych za pomocą sufiksu -ski, który – jak podają Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr -Spławiński, Stanisław Urbańczyk – tworzy m.in. „przymiotniki pochodne od rzeczow-ników nazywających miasta, kraje” (1964: 227) oraz przymiotniki pochodne od rzeczowników nazywających grupy społeczne. Do tej grupy zaliczyć więc można wszystkie z wymienionych w tabeli 4 form.
Tabela 4 Żeńskie nazwy osobowe z przymiotnikami odrzeczownikowymi
w analizowanych Ewangeliach
Biblia z 1556 roku Biblia z 1563 roku Biblia Tysiąclecia
Niewiasta chananejska Niewiasta chananejska Kobieta kananejska Córki jerozolimskie Córki jerozolimskie Córki jerozolimskie Niewiasta Samaritańska Niewiasta Samarytańska Samarytanka Niewiasta pogańska Niewiasta Grecka Poganka
Do konstrukcji analitycznych zaliczyć należy także formę corka Herodyjady, która pojawia się jeden raz w Ewangeliach, i jest jedyną formą dwuczłonową, zawierającą nazwę pospolitą i żeńską nazwę własną na określenie kobiety.
Wnioski
Na użytek analizy ewangelicznych żeńskich nazw własnych przyjęto klasyfikację, wydzielając: 1. nazwy o jednorodnej postaci we wszystkich omawianych przekładach, 2. nazwy tożsame w prze-kładach szesnastowiecznych, różniące się od Biblii Tysiąclecia, 3. na-zwy różniące się w obrębie wszystkich przekładów. Najliczniejsza okazała się grupa trzecia, ostatnia. Wiele jest też leksemów, które są różne w Biblii z 1556 i 1563 roku. Najstarsza z wybranych Biblii zawiera nazwy własne zapisane w sposób, który uznalibyśmy dla wieku XVI za archaiczny; Biblii brzeskiej zaś często bliżej do współ-czesnych przekładów. Niekoniecznie musi to oznaczać, że w ciągu tych siedmiu lat dzielących wydania zakończyły się pewne procesy językowe. Mamy tu do czynienia być może ze świadectwem walk między wyznaniami chrześcijańskimi, wiek XVI to przecież czas reformacji i kontrreformacji. Biblia z 1556 roku, katolicka, wykazuje przywiązanie do tradycji, natomiast Biblia brzeska, będąca przekła-dem kalwińskim, jest nowocześniejsza – co może mieć związek z ówczesnym sporem religijnym.
Biblie szesnastowieczne, mimo iż z dzisiejszej perspektywy pełne archaizmów, są jednak bez wątpienia świadectwem zachodzenia zmian językowych i potwierdzają procesy historycznojęzykowe.
Dalsze prace nad wybranymi przekładami pokażą zapewne i inne ciekawe cechy językowe, także podobieństwa ze współczesnym ję-zykiem polskim.
Źródła i literatura
Źródła
Biblia Tysiąclecia. Poznań 2003. Dostępne w Internecie: www.biblia.deon.pl [data dostępu: 2012–2013].
Malec M., oprac., 1995: Słownik etymologiczno ‑motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 2: Nazwy osobowe pochodzenia chrześcijańskiego. Kra-ków.
Szesnastowieczne przekłady Nowego Testamentu na język polski a rozwój rene‑
sansowej polszczyzny literackiej. Projekt grantowy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (NCN) o nr. N N104 056438, I. Winiarska- -Górska, Warszawa 2012–2013; www.ewangelie.uw.edu.pl.
Taszycki W., red., 1965–1987: Słownik staropolskich nazw osobowych. T. 1–7.
Wrocław–Warszawa.
www.sjp.pwn.pl.
poradnia.pwn.pl
Literatura
Cybulski M., 2010: Na obrzeżach głównego nurtu. O grafii urzędowych rę‑
kopisów średniopolskich. W: Dokument pisany w badaniach historyka języ‑
ka polskiego. Z badań nad grafią i fonetyką historycznej polszczyzny. Red.
M. Kuźnicki, M. Osiewicz. Zielona Góra–Poznań.
Długosz -Kurczabowa K., 2007: Szkice z dziejów języka religijnego. War-szawa.
Fros H., Sowa F.: 1975: Twoje imię. Przewodnik onomastyczno ‑hagiograficzny.
Kraków.
Kamińska M., Małek E., red., 1992: Biblia a kultura Europy. 2000 lat chrześcijaństwa. T. 1–2. Łódź.
Klemensiewicz Z., 1961: Czy należy wymawiać Maria czy Maryja? „Język Polski”, nr 5.
Klemensiewicz Z., 1962: Jeszcze raz „maryja”. [Komentarz do wypowie-dzi M. Kosiaka]. „Język Polski”, nr 3.
Klemensiewicz Z., Lehr -Spławiński T., Urbańczyk S., 1964: Gra‑
matyka historyczna języka polskiego. Warszawa.
Kosiak M., 1962: [Wypowiedź]. „Język Polski”, nr 3, s. 234–235.
Koziara S., Przyczyna W., red., 2009: Polszczyzna biblijna. Między trady‑
cją a współczesnością. T. 1–2. Tarnów.
Kwilecka I., 2003: Studia nad staropolskimi przekładami Biblii. Poznań.
Leńczuk M., 2013: Staropolskie przekazy kanonu Mszy Świętej. Wariantyw‑
ność leksykalna. Warszawa.
Lisowski T., 1999: Polszczyzna początku XVI wieku. Problemy wariantywno‑
ści i normalizacji fonetyki i fleksji. Poznań.
Pietkiewicz R., 2003: Pismo Święte w języku polskim w latach 1518–1638.
Wrocław.
Winiarska-Górska I., 2004: Słownictwo religijne polskiego kalwinizmu od XVI do XVIII wieku na tle terminologii katolickiej. Warszawa.
Zarębski R., 2005: Słownik nazw osobowych w polskich przekładach „Nowego Testamentu”. Łódź.
Zarębski R., 2006: Nazwy osobowe w polskich przekładach „Nowego Testa‑
mentu”. Łódź.
Paulina Cygańska-Rutkowska
Female proper names in selected sixteenth century gospels Abstract
The sixteenth century is a period of reformation and counterreformation.
The article is an attempt to check if differences in linguistic varieties of Christian beliefs were already known. The author of the article used transcrip-tions of the Bible translaChristian beliefs were already known. The author of the article used transcrip-tions from 1556 and 1563. The translaChristian beliefs were already known. The author of the article used transcrip-tions are com-pared with a contemporary edition of the Bible from 1965. The thematic scope of the vocabulary in question covers female proper names. The results show that what we deal with is the evidence of the battles between Christian beliefs.
The Bible from 1556, a Catholic one, show attachment to tradition while the Bible from 1563, being a Calvin translation is definitely more modern in terms of language within the scope of the proper names under investigation. It can reflect the positions of Christian beliefs during a sixteenth century religious conflict. The material basis for the analyses constituted transcriptions made within the frame of the scholarship Sixteenth century translation of the New Testament into Polish versus the development of the Renaissance literary Polish (supervised by I. Winiarska -Górska from the Polish Philology of the Warsaw University).
Паулина Цыганьска-Рутковска
Женские собственные наименования в избранных Евангелиях XVI века
Резюме
XVI век – это период Реформации и Контрреформации. В статье пре-
дпринимается попытка проверить, существовали ли уже в то время значи-тельные разницы в языковых вариантах христианских вероисповеданий.
Автор использует транскрипцию переводов Библии 1556 и 1563 годов.
Переводы сравниваются с современным изданием Библии 1965 года. В те-матическом плане рассматриваемая лексика охватывает собственные жен-ские наименования. Результаты анализа свидетельствуют о борьбе между христианскими религиями. Библия 1556 года, католическая, показывает привязанность к традиции, в то время как Библия 1563 года, являющаяся кальвинистским переводом, представляется более современной с точки зре-ния языка в области анализируемых собственных наименований. Это может отражать основы христианских вероисповеданий во время религиозного спора в XVI веке. Материалом для исследования послужили транскрипции, сделанные в рамках гранта Переводы Нового завета в XVI веке на польский язык в аспекте литературного польского языка эпохи Ренессанса (под руководс- твом И. Винярской -Гурской с факультета полонистики Варшавского универ-ситета).