W Generalnym Gubernatorstwie kwestię uregulowania podstaw prawnych dzia-łalności sądownictwa policyjnego potraktowano priorytetowo. Już 31 październi-ka 1939 r. generalny gubernator Hans Frank wydał rozporządzenie w celu zwalcza-nia czynów gwałtu20. W następnych latach (do 1944 r.) wydano kilkanaście kolej-nych aktów normatywkolej-nych21, które zmieniały składy sądzące policyjnych sądów
17 A. Konieczny, Pod rządami wojennego…, s. 330–333. 1 czerwca 1942 r. Bracht określił 21
stanów faktycznych, które podlegały właściwości sądownictwa doraźnego (np. zdrada głów-na, zdrada kraju, nielegalne posiadanie broni, ale też pomocnictwo lub paserstwo na szkodę Niemców, czy oszustwo i defraudacja na szkodę Niemców). Ibidem, s. 334.
18 K. M. Pospieszalski, Odpowiedzialność naczelnych zwierzchników…, s. 24–25; idem, Polska pod
niemieckim…, s. 45–46; idem, Kompetencja Ericha Kocha…, s. 120.
19 A. Konieczny, Pod rządami wojennego…, s. 392. Inne dane podaje C. Łuczak: Sąd Doraźny
w Katowicach od 1943 r. orzekł 60% wyroków śmierci oraz 40% deportacji do obozu kon-centracyjnego, zaś Sąd Doraźny w Białymstoku – 80% wyroków śmierci, 15% deportacji do obozu i 5% uniewinnień. C. Łuczak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich
Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979, s. 103. Wydaje się, że liczby przytoczone przez
A. Koniecznego, oparte na jego własnej kwerendzie archiwalnej, są bardziej wiarygodne.
20 A. Weh, Prawo Generalnego Gubernatorstwa w układzie rzeczowym z objaśnieniami i szcze-gółowym skorowidzem, wyd. 3, Kraków 1941, C 305, Rozporządzenie w celu zwalczania
czy-nów gwałtu w Generalnym Gubernatorstwie z 31 października 1939 r.
21 Najważniejsze akty normatywne z lat 1939–1941, regulujące działalność policyjnego są-downictwa doraźnego w Generalnym Gubernatorstwie, to: Rozporządzenie dla
uzupełnie-133
Kompetencje „sądownicze” policji niemieckiej w Polsce...
doraźnych, a przede wszystkim stale rozszerzały właściwość rzeczową tych sądów. Początkowo sądziły one zamachy skierowane przeciwko III Rzeszy lub władzom GG, uszkodzenia urządzeń niemieckich lub urządzeń użyteczności publicznej, agitację do nieposłuszeństwa wobec zarządzeń władz niemieckich, czyny gwałtu skierowane przeciwko Niemcom z powodu ich narodowości, umyślne podpalenia powodujące szkody w majątkach Niemców, czyny skierowane przeciwko armii nie-mieckiej bądź jej żołnierzom, nielegalne posiadanie broni lub amunicji. Od 1942 r. spenalizowano „złośliwe” niszczenie i uszkadzanie wszelkich produktów rolnych przeznaczonych do wyżywienia ludzi i zwierząt, „złośliwe” niewypełnianie obo-wiązku dostarczania kontyngentów, usuwanie spod nadzoru władz okupacyjnych znacznych ilości produktów rolnych. Ukoronowaniem tego procesu było rozpo-rządzenie generalnego gubernatora o zwalczaniu zamachów na niemieckie dzieło odbudowy w Generalnym Gubernatorstwie z 2 października 1943 r. Na jego pod-stawie kara śmierci groziła za wszelkie uchybienia ustawom, rozporządzeniom, za-rządzeniom i dyspozycjom władz okupacyjnych, popełniane z zamiarem utrudnia-nia lub przeszkadzautrudnia-nia w niemieckim dziele odbudowy (kara śmierci była absolut-nie dominującym rodzajem sankcji przewidzianym dla policyjnego sądownictwa doraźnego, obok niej wymienić można dodaną w 1942 r. konfi skatę przedmiotów „objętych czynnością karalną”)22.
Skład orzekający policyjnych sądów doraźnych w GG początkowo stanowili: jako przewodniczący dowódca pułku lub komendant batalionu policji porząd-kowej albo dowódca wydzielonego oddziału policji bezpieczeństwa oraz dwaj podwładni należący do tych jednostek23. Pod koniec 1939 r. do tworzenia sądów doraźnych upoważnione zostały struktury organizacji Totenkopf. Na czele składu mógł stanąć dowódca Totenkopf w randze pułkownika lub komendanta batalionu i dwaj członkowie podległych im jednostek24. Od 1 grudnia 1941 r. skład uległ pewnym modyfi kacjom: miał w nim zasiadać jako przewodniczący dowódca puł-ku lub batalionu policji porządkowej albo komendant placówki służbowej przy dowódcy policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa w stopniu co najmniej hauptsturmführera (ranga ta była odpowiednikiem stopnia kapitana w wojskach lądowych)25. Podobnie jak na ziemiach wcielonych, procedura była maksymalnie
nia rozporządzenia celem zwalczania czynów gwałtu w Generalnym Gubernatorstwie z 2 XII 1939 r., „Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich
Obszarów” (dalej Dz. RGGOP), nr 12, s. 206; Rozporządzenie o posiadaniu broni w
Gene-ralnym Gubernatorstwie z 26 XI 1941 r., „Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego
Guber-natorstwa” (dalej Dz. RGG), nr 111, s. 662–663; Drugie rozporządzenie o zwalczaniu
czy-nów gwałtu w Generalnym Gubernatorstwie z 26 XI 1941 r., Dz. RGG, nr 111, s. 663–664.
22 Dz. RGG, nr 82, s. 589–590, § 1. Wskazane w tekście stany faktyczne nie wyczerpują właści-wości rzeczowej policyjnego sądownictwa doraźnego w Generalnym Gubernatorstwie. Zob. szerzej: A. Wrzyszcz, Okupacyjne sądownictwo niemieckie…, s. 70–72.
23 A. Weh, Prawo Generalnego…, C 305, § 11, ust. 2
24 Rozporządzenie dla uzupełnienia… z 2 XII 1939 r., Dz. RGGOP, nr 12, s. 206.
25 Drugie rozporządzenie celem zwalczania… z 26 XI 1941 r., Dz. RGG, nr 111, s. 663–664, art. I.
134
Andrzej Wrzyszcz
uproszczona. Pisemny protokół miał obejmować nazwiska sędziów, skazanego i świadków, kwalifi kację czynu przestępnego oraz daty wydania i wykonania wyro-ku. Kształtowanie innych zasad postępowania pozostawiono do uznania sądu26.
Skazanym nie przysługiwały środki prawne przeciw wyrokom. Początkowo generalny gubernator mógł polecić, aby wyrok został sprawdzony przez wyższego dowódcę SS i policji, w ostatnich miesiącach 1941 r. Frank zlikwidował instytucję sprawdzania wyroków i zastąpił ją jednolitym dla wszystkich sądów (a więc także dla sądownictwa doraźnego) prawem łaski27. Już kilka miesięcy później w rozpo-rządzeniu o ochronie zbiorów rolnych z 11 lipca 1942 r. policja uzyskała jednak prawo do natychmiastowego wykonywania kary śmierci28. Powtórzono to w kilku następnych rozporządzeniach z lat 1943–194429.
Nie sposób ocenić, jak wielki był udział niemieckich policyjnych sądów do-raźnych w eksterminacji ludności w Generalnym Gubernatorstwie. Informacje o działalności tych organów można znaleźć w licznych pozycjach literatury nauko-wej i różnych źródłach drukowanych. Często jednak nie da się odróżnić egzekucji wykonanych na podstawie wyroków policyjnego sądownictwa doraźnego od akcji odwetowych policji. C. Łuczak oszacował, że liczba wyroków śmierci wydanych przez niemieckie policyjne sądy doraźne w okupowanej Polsce, sięga kilkudziesię-ciu tysięcy30.
Sądy SS i policji
Na ziemiach wcielonych do Rzeszy oraz na terenie Generalnego Gubernatorstwa funkcjonowały także sądy SS i policji. Podstawą działalności sądów SS i policji było rozporządzenie Rady Ministrów dla Obrony Rzeszy z 17 października 1939 r.31
26 A. Wrzyszcz, Okupacyjne sądownictwo niemieckie…, s. 66, 71.
27 Zob. szerzej: idem, Uwagi o prawie łaski w Generalnym Gubernatorstwie (1939–1945). Pod-stawy normatywne stosowania prawa łaski w GG, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa
Polskie-go”, Lublin–Łódź 2006, t. 9, cz. 2, s. 445–452.
28 Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939–1945, t. 1, Warszawa 1970, s. 580–581.
29 A. Wrzyszcz, Okupacyjne sądownictwo niemieckie…, s. 73–74.
30 C. Łuczak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna…, s. 103.
31 Verordnung über eine Sondergerichtsbarkeit in Strafsachen für Angehörige der SS und für die
Angehörigen der Polizeiverbände bei besonderem Einsatz. Vom 17. Oktober 1939, RGBl I,
s. 2107–2108. Przyczyną utworzenia sądów SS i policji były konfl ikty pomiędzy Wehr-machtem a służbami podległymi Himmlerowi, jakie miały miejsce w trakcie wojny z Polską. Członkowie SS i policji odpowiadali przed sądami wojskowymi za przestępstwa popełnione na zajmowanych terenach polskich. Przebieg tych postępowań uwidocznił istotne różnice pomiędzy Wehrmachtem i SS. Himmler doprowadził więc bardzo szybko do stworzenia wzorowanego na sądownictwie wojskowym, ale i konkurencyjnego wobec niego, syste-mu sądów dla członków formacji SS i policji biorących udział w operacjach specjalnych. A. Wagner, Die Umgestaltung der Gerichtsverfassung und des Verfahrens- und Richterrechts im
nationalistischen Staat, „Quellen und Darstellungen zur Zeitgeschichte”, Band 16/1: „Die
135
Kompetencje „sądownicze” policji niemieckiej w Polsce...
i dwa akty normatywne o charakterze wykonawczym wydane przez Himmlera w następnych miesiącach32. Uregulowano w ten sposób właściwość, organizację, strukturę, skład, tryb postępowania i system kar obowiązujący w tym sądownic-twie. W trakcie wojny rozszerzano właściwość osobową sądów SS i policji (m.in. o funkcjonariuszy policji porządkowej i polskich policjantów Policji Granatowej w Generalnym Gubernatorstwie). Sądy SS i policji miały przede wszystkim charak-ter wewnętrznego wymiaru sprawiedliwości dla funkcjonariuszy różnych formacji policyjnych, poza tym jednak sądownictwo to sądziło ludność cywilną na terenach okupowanych przez Niemcy za czyny skierowane przeciwko funkcjonariuszom SS i policji33.
Struktura sądownictwa SS i policji obejmowała: sądy SS jako sądy I instancji, je-śli właściwość sądów obejmowała także postępowanie przeciwko funkcjonariuszom policji, sądami I instancji były sądy SS i policji. Drugą instancję stanowiły wyższe sądy SS i policji, które w najpoważniejszych, enumeratywnie wskazanych sprawach orzekały także jako sądy I instancji. Od 29 kwietnia 1940 r. rozpoczął działalność Sąd Najwyższy SS i policji przy Urzędzie Głównym SS z siedzibą w Monachium, który był w sądownictwie policyjnym odpowiednikiem Sądu Wojennego Rzeszy z sądownictwa wojskowego. W skład sądów policyjnych wchodzili zwierzchnicy sądowi SS (SS-Justizführer), którzy mieli uprawnienia do wykonywania zawodu sędziowskiego, byli mianowani przez führera i kanclerza Rzeszy i ponosili odpo-wiedzialność dyscyplinarną bezpośrednio przed naczelnym dowódcą SS. Na ławni-ków powoływano członławni-ków SS (jeśli postępowanie toczyło się przeciw członkowi SS) lub funkcjonariuszy policji (jeśli sprawa dotyczyła funkcjonariusza policji). Skład sądu SS i policji (sądu SS) był trzyosobowy: sędzia SS – jako przewodniczą-cy, i dwóch ławników. Skład wyższego sądu SS i policji był pięcioosobowy: dwóch wyższych sędziów SS (przewodniczył sędzia starszy służbą) i trzech ławników. Na czele Sądu przy Urzędzie Głównym SS stał naczelny dowódca SS i policji, a jego stałym zastępcą był szef Sądu przy Urzędzie Głównym SS. Obsada składu sądzące-go uregulowana była identycznie, jak w przypadku wyższych sądów SS i policji34.
Na ziemiach polskich okupowanych przez III Rzeszę utworzono Sąd SS i policji w Poznaniu. Sąd taki funkcjonował też w Gdańsku35. W Generalnym
32 Erste Verordnung zur Durchführung der Verordnung über eine Sondergerichtsbarkeit in
Straf-sachen für Angehörige der SS und für die Angehörigen der Polizeiverbände bei besonderem Ein-satz. Vom 1. November 1939, RGBl I, s. 2293–2296; Zweite Verordnung zur Durchführung der Verordnung über eine Sondergerichtsbarkeit in Strafsachen für Angehörige der SS und für die Angehörigen der Polizeiverbände bei besonderem Einsatz. Vom 17. April 1940, RGBl I,
s. 659–660.
33 A. Wrzyszcz, Okupacyjne sądownictwo niemieckie…, s. 75–77.
34 Ibidem, s. 76. K. Grünberg kwestionuje zasadę instancyjności obowiązującą w systemie sądów SS i policji. Stwierdza, że: „Każdy sąd SS wydawał wyrok jako pierwsza, a zarazem ostatnia instancja”. K. Grünberg, SS gwardia Hitlera, Warszawa 1994, s. 138. Teza ta jest całkowicie sprzeczna z jednoznacznymi przepisami pierwszego rozporządzenia wykonawczego z 1 listo-pada 1939 r., Erste Verordnung zur Durchführung..., Vom 1. November 1939, §§ 11–12.
136
Andrzej Wrzyszcz
Gubernatorstwie funkcjonowały początkowo: Sąd SS i policji w Krakowie i jego fi lia w Warszawie. Filię warszawską zlikwidowano z dniem 1 grudnia 1940 r. i od tej pory jedynym sądem dla całego GG był sąd SS i policji w Krakowie36.
Podsumowanie
Reasumując należy stwierdzić, że rozwijanie badań nad działalnością niemieckich policyjnych sądów doraźnych na okupowanych w czasie II wojny światowej zie-miach polskich w oderwaniu od tematyki organizacji i funkcjonowania różnych struktur policyjnych, wydaje się niecelowe. W przeważającej opinii historyków nie istnieją praktyczne różnice między zwykłą działalnością policji a działalnością są-downiczą, a wobec tego nie należy uważać policyjnych sądów doraźnych za sądy w ogólnie przyjętym tego słowa znaczeniu37. Najbardziej znane relacje z funkcjo-nowania sądu doraźnego na terenie obozu w Auschwitz (sprawę skazanego zała-twiano w niecałą minutę), czy masowych wyroków śmierci wydanych w grudniu 1939 r. w Wawrze (bez podjęcia próby udowodnienia winy), potwierdzają tę tezę – nie były to postępowania sądowe38.
Większą natomiast uwagę należałoby poświęcić sądom SS i policji. W niniej-szej pracy zasygnalizowano tylko tę problematykę, ze względu na ograniczenia dotyczące objętości artykułów (wydaje się, że tematyka ta zasługuje na odrębne opracowanie). Paradoksalnie, pomimo usytuowania w strukturze organizacji uzna-nej po wojnie za przestępczą, sądy SS i policji orzekały z zachowaniem pewnych najbardziej podstawowych standardów procesu karnego39. Dodatkowym
impul-36 Archiwum Państwowe w Radomiu, Gubernator Dystryktu Radomskiego, sygn. 201, k. 8. W okresie okupacji na terenie GG funkcjonowała też fi lia Sądu SS i policji w Lublinie. A. Hempel, Pogrobowcy klęski. Rzecz o policji „granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie
1939–1945, Warszawa 1990, s. 414. W Archiwum Państwowym w Lublinie zachował się
szczątkowy zespół: SS- und Polizeigericht VI Krakau – Zweiggericht Lublin (Sąd SS i policji Nr VI w Krakowie, fi lia w Lublinie) 1944, który zawiera zaledwie jedną sygnaturę. D. Pohl na podstawie innych materiałów archiwalnych ocenił orzecznictwo fi lii w Lublinie jako ła-godne wobec funkcjonariuszy SS i policji. D. Pohl, Von der „Judenpolitik” zum Judenmord.
Der Distrikt Lublin des Generalgouvernements 1939–1944, Frankfurt am Main 1993, s. 39.
37 K.M. Pospieszalski, Odpowiedzialność naczelnych zwierzchników..., s. 9–10. Nieco inaczej
ujął to niemiecki historyk prawa A. Wagner, który stwierdził, że pomiędzy wyrokiem po-licyjnego sądu doraźnego a egzekucją policyjną zarządzoną na drodze administracyjnej, ist-niała tylko „niewielka różnica” (ein geringer Unterschied). A. Wagner, Die Umgestaltung der
Gerichtsverfassung…, s. 248.
38 A. Konieczny, Pod rządami wojennego…, s. 355–360; S. Płoski, Wawer, „Biuletyn Głównej
Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich” 1951, t. 6, s. 101–113; H. Pawłowicz, Wawer.
27 grudnia 1939 r., Warszawa 1962, s. 63–75; J. Tyszkiewicz, Egzekucja ludności cywilnej w Wawrze 27 XII 1939, Warszawa 2004, s. 16–26.
39 Zob. np. wspomnienia niemieckiego adwokata prowadzącego praktykę w Generalnym Gu-bernatorstwie: G. Nollau, Das Amt. 50 Jahre Zeuge der Geschichte, München 1978, s. 51–56, 76.
137
Kompetencje „sądownicze” policji niemieckiej w Polsce...
sem do wzmożenia prac nad tą problematyką jest dysproporcja w stosunku do osią-gnięć historiografi i niemieckojęzycznej40. Tym bardziej, że podsądnymi w sądach SS i policji funkcjonujących na ziemiach polskich byli obywatele polscy, a wśród nich polscy policjanci granatowi z Generalnego Gubernatorstwa.
40 Zob. np.: B. Vieregge, Die Gerichtsbarkeit einer „Elite”. Nationalsozialistische Rechtsprechung
am Beispiel der SS- und Polizei-Gerichtsbarkeit, Baden-Baden 2002, s. 18–35. Z posiadanych
informacji wynika, że prace nad sądami SS i policji podjęte zostały także na Uniwersytecie Wiedeńskim.