K
rólestwo Polskie wprost przejęło organizację sądową ukształtowaną w Księstwie Warszawskim. Zachowane zostały zarówno zasady ustrojowe są-downictwa, to jest jego powszechność, odrębność od innych władz, niezawisłość sędziowska w sferze orzekania i oddzielenie sądów cywilnych od karnych (dwupio-nowość), jak i nazwy sądów i ich siedziby, które znalazły się w granicach nowego państwa.W systemie tym, funkcjonującym w Królestwie przez 60 lat, zachodziły pewne zmiany, nie na tyle jednak radykalne, aby zmienić podstawowe jego zasady i cha-rakter. Przede wszystkim już u progu Królestwa, a formalnie częściowo jeszcze w Księstwie, wobec przerwania przez Radę Stanu wypełniania funkcji sądu kasacyj-nego, w latach 1814–1815 rozpatrywanie skarg kasacyjnych na wyroki ostateczne sądów wszystkich stopni powierzono w sprawach karnych Sądowi Apelacyjnemu, zaś dla spraw cywilnych utworzono Sąd Najwyższej Instancji. Oba te sądy, przyj-mując skargę kasacyjną z powodów kasacyjnych, nie ograniczały się już jednak tyl-ko do skasowania wyroku i zwrócenia sprawy do powtórnego rozpatrzenia do sądu niższego, ale same w sprawie wyrokowały. Zachwiało to fundamentalną zasadą są-downictwa, zgodnie z którą każda sprawa do momentu ostatecznego odsądzenia przechodziła najwyżej przez dwie instancje merytoryczne, zaś sąd kasacyjny strzegł tylko jednolitości w stosowaniu prawa. Tym samym pojawiły się w postępowaniu przed najwyższą instancją sądową elementy rewizyjności1.
1 Zob. szerzej: A. Korobowicz. Zmiany w ustroju sądownictwa najwyższego w Królestwie
Pol-skim w latach 1815–1876, „Czasopismo Prawno-Historyczne” (CPH) 1972, t. 24, z. 2,
s. 125 i nast.; idem, Rys dziejów kasacji w polskim systemie sądowoodwoławczym, [w:] Polska
lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa, red. T. Bojarski et al., t. 2, Lublin 1998,
92
Artur Korobowicz
Zmiany w organizacji sądowej i systemie sądowoodwoławczym wprowadzone w latach 1814–1815, chociaż wywołane doraźną potrzebą i w założeniu tymczaso-we, zachowały się do początku lat 40. XIX stulecia. Wydział karny kasacyjny Sądu Apelacyjnego i Sąd Najwyższej Instancji zostały zniesione ukazem najwyższym z 1841 r., a w ich miejsce powołano w Warszawie dwa departamenty rosyjskiego Senatu Rządzącego – IX cywilny i X karny. Wraz z tym radykalnej zmianie uległ system instancyjny w sądownictwie Królestwa Polskiego. Oba warszawskie depar-tamenty były sądami III instancji, rozpatrującymi odwołania tylko od wyroków Sądu Apelacyjnego wydanych w II instancji i wyrokującymi ostatecznie in
meri-to. Od tego czasu w sądownictwie Królestwa wszystkie sprawy przechodziły przez
dwie lub trzy instancje sądowe, odebrano zaś sądom niższym prawo wyrokowania w pierwszej i zarazem ostatniej instancji. Postępowanie w warszawskich departa-mentach Senatu miało charakter czysto rewizyjny2.
Po upadku powstania styczniowego od 1864 r. trwały prace nad przygotowa-niem reformy sądowej w Królestwie Polskim, zakończone wprowadzeprzygotowa-niem w roku 1876 nowych sądów, takich samych jak w Rosji. Tym samym nastąpił kres odręb-ności sądowej Królestwa Polskiego3.
Niniejszy artykuł skupia się na sądownictwie Królestwa Polskiego w przeded-niu reformy sądowej, w 1874 r. Centralnym organem administracji sądowej była nadal Komisja Rządowa Sprawiedliwości, która po zlikwidowaniu w latach sześć-dziesiątych innych komisji rządowych, ostała się jako ostatnia i jedyna naczelna wła-dza resortowa w Warszawie. Od roku 1872 pełniącym obowiązki dyrektora głów-nego prezydującego w komisji był Konstanty Małkowski, wcześniej (od 1862 r.) dyrektor jej wydziału kryminalnego4. Małkowski był ostatnim dyrektorem komisji do połowy 1875 r., kiedy rozpoczął się proces jej likwidacji. Członkami Komisji Rządowej Sprawiedliwości byli w tym czasie: Władysław Holewiński, Jan Łaski (którego w 1874 r. zastąpił Teofi l Polaski) i Michał Rogoziński. W. Holewiński, profesor zwyczajny wydziału prawa cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, mianowany był członkiem komisji w 1872 r., na miejsce zwolnione w wydziale kryminalnym przez awansowanego Małkowskiego. Również w 1872 r. dyrektorem wydziału administracji i kontroli został M. Rogoziński, zachowując nadal stano-wisko członka IX departamentu senatu. Podobnie zachował stanostano-wisko członka senatu, powołany w 1874 r. na członka komisji Teofi l Polaski. Dyrektorem kan-celarii komisji był od 1872 r. Józef Karnicki (syn senatora Jana Karnickiego)5. Jak
2 Szczegółowo o zmianach w systemie instancyjnym zob.: A. Korobowicz, Zmiany w
ustro-ju…, s. 134–136.
3 O przygotowaniu reformy sądowej i sądownictwie wprowadzonym w Królestwie w 1876 r. zob.: A. Korobowicz, Sądownictwo Królestwa Polskiego 1876–1915, Lublin 1996, passim.
4 O K. Małkowskim zob. szerzej: W. Witkowski, Komisja Rządowa Sprawiedliwości w
Królestwie Polskim 1815–1876, Lublin 1986, s. 50–51; A. Korobowicz, Z dziejów Komisji Kodyfi -kacyjnej Królestwa Polskiego w Petersburgu, [w:] Ustrój i prawo w przeszłości dalszej i bliższej,
red. J. Malec, W. Uruszczak, Kraków 2001, s. 426.
93
Sądownictwo Królestwa Polskiego w przededniu reformy sądowej z 1876 r.
słusznie zauważył W. Witkowski, w przededniu reformy sądowej kwestia łączenia stanowisk w Komisji Rządowej Sprawiedliwości i warszawskich departamentach, nie wywoływała wątpliwości, przesądzona była bowiem bliska likwidacja obu tych organów, a szło już tylko o sprawne jej przeprowadzenie6.
W roku 1874 w Komisji Rządowej Sprawiedliwości zatrudnionych było na sta-nowiskach etatowych (od dyrektora głównego do pomocnika ekspedytora) ogó-łem 50 osób, zaś na wynajem urzędników do pisma przewidziano 6200 rubli sr.7
Pion sądownictwa cywilnego składał się z 80 sądów pokoju, 9 trybunałów cy-wilnych, Sądu Apelacyjnego i IX departamentu Senatu Rządzącego. Jurysdykcja sądów pokoju zasadniczo obejmowała teren powiatu, przy czym w Warszawie były cztery sądy pokoju, mające swoje siedziby przy ulicach Długiej, Elektoralnej, Krakowskim Przedmieściu i Brukowej na Pradze. Na stanowiskach etatowych za-trudnionych było w sądach pokoju 80 podsędków, 80 pisarzy i 85 podpisarzy, w su-mie 245 pracowników8.
Właściwymi sądami cywilnymi pierwszej instancji w sprawach poważniej-szych było 9 trybunałów cywilnych, z siedzibami w Warszawie, Kaliszu, Radomiu, Siedlcach, Kielcach, Lublinie, Płocku, Łomży i Suwałkach. Były to sądy różnej wielkości jeśli idzie o ogólną liczbę pracowników etatowych oraz stanowisk sę-dziowskich i asesorów. Największy, co zrozumiałe, warszawski trybunał cywilny, li-czył 45 pracowników, miał też najwięcej sędziów (21) i asesorów (7). Do najmniej-szych należały trybunały w Suwałkach (ogółem 11 pracowników, w tym 2 sędziów i 2 asesorów), Łomży (13 pracowników, w tym 2 sędziów i 1 asesor), Kielcach (13 pracowników, w tym 3 sędziów i 2 asesorów) i Siedlcach (13 pracowników, w tym 4 sędziów i 1 asesor). Pozostałe trybunały w Lublinie, Płocku i Kaliszu liczy-ły odpowiednio 18, 21 i 22 pracowników oraz 5, 7 i 6 sędziów i po 2 asesorów.
Prokuratura trybunałów cywilnych obejmowała 9 prokuratorów, 8 podproku-ratorów i 7 sekretarzy prokuratur. W sumie na wszystkich stanowiskach etatowych w trybunałach cywilnych (od prezesów po dziennikarzy i ekspedytorów) zatrud-niano w 1874 r. 172 pracowników9.
W ostatnich latach przed reformą sądową, zaobserwować można liczne zmiany na stanowiskach prezesów i prokuratorów trybunałów cywilnych. W 1874 r. tylko jeden prezes trybunału cywilnego piastował to stanowisko od 1865 r. Był to radca stanu Marceli Sulkowski, prezes w Kaliszu, stary sądownik pracujący w resorcie od
6 W. Witkowski, op. cit., s. 73.
7 Rocznik sądowy na rok 1874, s. 153–154.
8 Ibidem, s. 156–158. Wchodzący w skład sądów pokoju sędziowie pokoju nie byli
pracowni-kami etatowymi i nie wymagano od nich wykształcenia prawniczego. Sędzia pokoju prowa-dził wydział pojednawczy sądu pokoju. Jego zadaniem było przeprowadzenie postępowania pojednawczego w sprawach podległych w I instancji trybunałom cywilnym, prowadzenie spraw opiekuńczych i przewodniczenie radom familijnym. Wydziałem spornym sądu poko-ju kierował podsędek.
94
Artur Korobowicz
1819 r.10 Pozostali otrzymali nominacje już w latach siedemdziesiątych. W 1871 r. prezesem trybunału w Siedlcach został Zygmunt Zaborowski, awansowany z pi-sarza IX departamentu. Zastąpił on na tym stanowisku Konstantego Tyszkę, który objął stanowisko wiceprezesa Sądu Apelacyjnego11. W roku 1872 odszedł z sądownictwa prezes lubelskiego trybunału cywilnego Edward Chrościelewski, a jego miejsce zajął na krótko Franciszek Grabowski, dotychczas prokurator trybunału w Suwałkach, mający w tym momencie już 50 lat przepracowanych w sądownictwie12. Prokuratorem trybunału w Lublinie był od 1868 r. Alfred Baranowski. W warszawskim trybunale cywilnym stanowisko prezesa sprawował od 1867 r. Michał Rogoziński, który w 1872 r. został członkiem Komisji Rządowej Sprawiedliwości. Zastąpił go wówczas w trybunale sędzia apelacyjny Teofi l Polaski, a jego z kolei w 1873 r. zastąpił Leonard Janczewski, awansowany z prokuratora tegoż trybunału. W jego zaś miejsce prokuratorem mianowano podprokuratora Sądu Apelacyjnego Władysława Mazurkiewicza13.
W pozostałych sześciu trybunałach cywilnych wymiana prezesów nastąpi-ła w 1873 r. W Radomiu prezesurę trybunału objął sędzia Sądu Apelacyjnego Władysław Michelis, zastępując emerytowanego dotychczasowego (od 1866) pre-zesa Adama Szczuckiego. Wraz z Michelisem mianowano prokuratorem sędziego radomskiego trybunału Tomasza Kraśnickiego, na miejsce po awansowanym na sędziego apelacyjnego dotychczasowym prokuratorze Ludwiku Waniewiczu14. Prezesa trybunału cywilnego w Kielcach Włodzimierza Grabowskiego zastąpił w 1872 r. prokurator tego trybunału Jan Chobrzyński. Wówczas na zwolnione sta-nowisko prokuratora mianowano sędziego prezydującego w kieleckim sądzie po-licji poprawczej Józefa Wilczka. Wkrótce, w 1873 r. J. Chobrzyński został sędzią IX departamentu, a prezesurę trybunału w Kielcach objął sędzia lubelskiego try-bunału cywilnego Klemens Smoleniec15. W 1872 r. prezesurę trybunału cywilnego w Płocku objął przeniesiony z równorzędnego stanowiska w Kielcach Włodzimierz
10 Ibidem, s. 59. Prokuratorem trybunału w Kaliszu był od 1873 r. Józef Borgoni, mianowany ze stanowiska sędziego tego trybunału na miejsce Teodora Walęckiego, awansowanego na sędziego Sądu Apelacyjnego.
11 Ibidem, s. 77; Rocznik sądowy na rok 1869, s. 19 i 70. W 1873 r. prokuratorem trybunału w Siedlcach został sędzia tegoż trybunału, Wincenty Bereza, zastępując awansowanego na sędziego Sądu Apelacyjnego Justyna Kuczyńskiego.
12 Rocznik sądowy na rok 1872, s. 70; Rocznik sądowy na rok 1874, s. 74. Nie była to ostatnia zmiana na stanowisku prezesa trybunału w Lublinie. W 1874 r. emerytowanego Grabow-skiego zastąpił przeniesiony do Lublina prezes trybunału w Radomiu Władysław Michelis.
13 Rocznik sądowy na rok 1872, s. 19, 51 i 84; Rocznik sądowy na rok 1873, s. 51; Rocznik sądowy
na rok 1874, s. 53. Teofi l Polaski w 1873 r. mianowany został członkiem IX departamentu,
zasiadającym w wydziale III (tymczasowym), któremu przewodniczył Michał Rogoziński.
14 Rocznik sądowy na rok 1872, s. 65; Rocznik sądowy na rok 1874, s.21 i 69. Sędzia apelacyjny Ludwik Waniewicz wrócił do Radomia w 1874 r. na stanowisko prezesa trybunału po prze-niesionym do Lublina Władysławie Michelisie.
15 Rocznik sądowy na rok 1872, s. 68; Rocznik sądowy na rok 1873, s. 68; Rocznik sądowy na rok
95
Sądownictwo Królestwa Polskiego w przededniu reformy sądowej z 1876 r.
Grabowski, aby po awansie na sędziego IX departamentu, uwolnić w 1873 r. miej-sce prezesa radcy Prokuratorii Józefowi Radgowskiemu. Prokuratorem w Płocku był od 1869 r. formalnie Józef Sobierański, jednak wobec delegowania go do pełnie-nia obowiązków pomocnika naczelnego prokuratora IX departamentu, obowiązki prokuratora wykonywał sędzia trybunału Ludwik Kołomyjski16. W 1873 r. preze-sem trybunału cywilnego w Łomży został sędzia apelacyjny Wincenty Zaremba, zastępując dotychczasowego prezesa Wiktora Leszczyńskiego, który po 37 latach pracy w sądownictwie przechodził na emeryturę. Stanowisko prokuratora zajmo-wał w trybunale od 1869 r. Julian Wołocki17. Prezes (od 1869 r.) trybunału cywil-nego w Suwałkach Stanisław Białosuknia awansował w 1873 r. na sędziego IX de-partamentu i wówczas pełnienie obowiązków prezesa powierzono prokuratorowi tegoż trybunału Henrykowi Bogowolskiemu. Na zwolnione przez niego stanowi-sko prokuratora przesunięty został sędzia trybunału Leopold Piątkowski18.
Instancją odwoławczą od wyroków trybunałów cywilnych był Sąd Apelacyjny w Warszawie. Jego prezesem został w 1873 r. Tytus Polczycki, zachowując nadal godność członka senatu. Zastąpił on na tym stanowisku Józefa Wieczorkowskiego, który prezesował sądowi od 1865 r., również zachowując godność członka senatu19. Wiceprezesem Sądu Apelacyjnego był od 1871 r. Konstanty Tyszka, zaś prokurato-rem (od 1862 r.) – Teodor Karpiński.
Etat na rok 1874 przewidywał dla Sądu Apelacyjnego ogółem 61 stanowisk, w tym 33 stanowiska sędziowskie i 6 podprokuratorskich. Faktycznie w 1874 r. sąd liczył 34 sędziów. Ponieważ jednak jeden z sędziów (Adam Umieniecki) zo-stał powołany na prezesa z wyboru Trybunału Handlowego, a drugi – Antoni Troczewski – delegowany do pełnienia obowiązków pomocnika naczelnego pro-kuratora X departamentu, do pełnienia obowiązków sędziów Sądu Apelacyjnego delegowano czterech sędziów warszawskiego trybunału cywilnego i 1 sędziego warszawskiego sądu kryminalnego. W rzeczywistości więc kadra sędziowska Sądu Apelacyjnego, wraz z prezesem i wiceprezesem, liczyła w 1874 r. – 39 osób, z któ-rych 11 otrzymało nominacje w 1873 r.20 Oprócz kadry sędziowskiej i prokura-torskiej w sądzie pracowali: pisarz, 7 podpisarzy, 2 sekretarzy, tłumacz, 4 archiwi-stów i ekspedytor.
Od początku lat czterdziestych, wraz z utworzeniem w Warszawie dwóch departamentów Senatu Rządzącego, wprowadzono do systemu sądowoodwo-ławczego w Królestwie Polskim trzecią instancję; był nią dla Sądu Apelacyjnego IX departament. Służyło do niego odwołanie od wyroków Sądu Apelacyjnego
16 Rocznik sądowy na rok 1873, s. 76; Rocznik sądowy na rok 1874, s. 5 i 79–80. Ostatnim przed likwidacją polskiego sądownictwa prezesem trybunału cywilnego w Płocku, był przeniesio-ny tu z Siedlec Zygmunt Zaborowski.
17 Rocznik sądowy na rok 1873, s. 80; Rocznik sądowy na rok 1874, s. 83.
18 Rocznik sądowy na rok 1873, s. 82; Rocznik sądowy na rok 1874, s. 6 i 85.
19 Rocznik sądowy na rok 1873, s. 18; Rocznik sądowy na rok 1874, s. 19. J. Wieczorkowski odszedł na emeryturę po przepracowaniu w sądownictwie Królestwa Polskiego 49 lat.
96
Artur Korobowicz
wydanych w II instancji w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu prze-wyższała 600 rubli sr., lub o nieruchomość przynoszącą ponad 30 rubli sr. rocz-nego dochodu.
W 1874 r. w departamencie IX, dzielącym się zasadniczo na dwa wydziały, wyodrębniono wydział III tymczasowy21. Wydziałowi I przewodniczył senator Jan Karnicki, wydziałowi II – członek senatu Longin Gudowski, zaś wydziało-wi III – członek senatu Michał Rogoziński. W obu wydziałach stałych (I i II) za-siadało po pięciu członków senatu (sędziów), zaś w wydziale III, obok dwóch jego członków, zasiadali 3 sędziowie X departamentu (Karol Kleszczyński, Tomasz Bilewski i Adolf Bielski) w dni wolne od posiedzeń w nim. Ponadto, 5 członków IX departamentu nie było przewidzianych do zasiadania w 1874 r. w kompletach sądzących.
W 1873 r. radykalnie został zmieniony skład sędziowski IX departamentu. Spośród 19 członków senatu (14 przeznaczonych w 1874 r. do zasiadania i 5 sę-dziów do zasiadania nie przeznaczonych), aż 15 nominacje na te stanowiska otrzy-mało w 1873 r.22 Spowodowane zostało to głównie odejściem na własną prośbę na emeryturę siedmiu starszych sędziów IX departamentu, w związku z wprowadze-niem w 1873 r. do warszawskich departamentów języka rosyjskiego, którego oni nie znali. Tym samym dokonała się w IX departamencie wyraźna zmiana poko-leniowa. Odeszli sędziowie, którzy służbę w sądownictwie rozpoczynali w latach 1823–1829 (jeden tylko Hilary Woźnicki w 1832 r.), magistrowie prawa lub pra-wa i administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Mianopra-wani w 1873 r. wchodzili do służby w latach 1841–1849 (tylko trzej w 1838 r.) i legitymowali się stopnia-mi kandydata prawa uniwersytetów w Moskwie i Petersburgu, lub ukończonystopnia-mi w Warszawie kursami prawnymi i złożonymi egzaminami wyższymi23.
Stanowisko prokuratora naczelnego IX departamentu piastował od 1864 r. Hipolit Chwalibóg.
W pionie sądownictwa karnego najniższymi sądami, orzekającymi w spra-wach przewinień policyjnych (wykroczeń), zagrożonych karami pieniężnymi do
21 Zabieg ten stosowano, gdy powstawały zaległości w rozpatrywaniu spraw. Wydział III w de-partamencie IX funkcjonował wcześniej w latach 1843/1844, 1856, 1865. A. Korobowicz,
Polskie Sądy Najwyższe w XIX stuleciu, [w:] Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej. Historia i współczesność. Księga jubileuszowa 90-lecia Sądu Najwyższego 1917–2007, red. A.
Korobo-wicz, Warszawa 2007, s. 108–109.
22 Rocznik Sądowy na rok 1874, s. 4–6. W 1873 r. sędziami IX departamentu zostali: Wło-dzimierz Grabowski, Roman Kozicki, Aleksander Jabłoński, Władysław Nowakowski, Wincenty Prokopowicz, Sergiusz Łukianow, Jan Chobrzyński, Michał Rogoziński, Teofi l Polaski, Konstanty Mączewski, Bazyli Wiłujew, Jan Rogoziński, Józef Słupski, Stanisław Bia-łosuknia i Stanisław Puchalski.
23 O wymogach kwalifi kacyjnych i zasadach nominacji na urzędy sądowe w Królestwie Pol-skim zob. szerzej: A. Korobowicz, Organizacja sądownictwa, [w:] Historia państwa i prawa
Polski, t. 3: Od rozbiorów do uwłaszczenia, red. J. Bardach, M. Senkowska-Gluck, Warszawa
97
Sądownictwo Królestwa Polskiego w przededniu reformy sądowej z 1876 r.
50 rubli, aresztu do 3 tygodni, skierowania do domu pracy lub przytułku, były sądy policji prostej, czyli wydziały sądów pokoju, w których zasiadał podsędek24.
Sądami odwoławczymi dla sądów policji prostej oraz I instancją w sprawach przestępstw zagrożonych karami wyższymi25, były sądy policji poprawczej, dwa w Warszawie oraz po jednym w Łęczycy, Brześciu, Kaliszu, Piotrkowie, Radomiu, Kielcach, Chęcinach, Sandomierzu, Lublinie, Janowie Lubelskim, Siedlcach, Białej, Płocku, Pułtusku, Łomży i Kalwarii. Personel każdego z tych sądów sta-nowili: sędzia prezydujący, podprokurator, 3–6 asesorów, pisarz, podpisarz, ar-chiwista i dziennikarz. Po 2 podprokuratorów miały tylko oba sądy warszawskie i sąd w Kalwarii, w których było też po 2–3 podpisarzy oraz 9–12 asesorów. Etat na rok 1874 przewidywał ogółem w sądach policji poprawczej 218 stanowisk etatowych26.
W porównaniu z prezesami trybunałów cywilnych, stanowiska sędziów prezy-dujących w sądach policji poprawczej były bardziej stabilne. W 1874 r. połowa z nich pochodziła z nominacji z lat 1852–1868, połowa zaś mianowana była w początku lat siedemdziesiątych, w tym pięciu w 1873 r. Najdłużej na stanowisku, od 1852 r., trwał prezydujący w sądzie policji poprawczej w Brześciu Antoni Tryniszewski. W 1873 r. mianowano sędziów prezydujących do sądów w Chęcinach (Seweryn Th iede, z podprokuratora sądu policji poprawczej w Radomiu), Sandomierzu (Stanisław Leszczyński, z podsędka sądu pokoju w Końskich), Lublinie (Adolf Okolski, z podprokuratora sądu kryminalnego w Lublinie), Płocku ( Jan Świdwiński, z podprokuratora sądu kryminalnego w Płocku) i Kalwarii (Karol Bochyński, z ase-sora sądu kryminalnego w Lublinie)27.
Odwoławczymi dla sądów policji poprawczej oraz sądem I instancji w spra-wach najpoważniejszych były 4 sądy kryminalne: w Warszawie (dla guberni war-szawskiej, kaliskiej i piotrkowskiej), Kielcach (dla guberni kieleckiej i radomskiej), Lublinie (dla guberni lubelskiej i siedleckiej) oraz Płocku (dla guberni płockiej, łomżyńskiej i suwalskiej). Sądy kryminalne składały się z prezesa, prokuratora, 3–6 sędziów, 2–5 asesorów, podprokuratorów i pisarza. Jedynie sąd kryminalny war-szawski był liczniejszy, miał bowiem 11 sędziów i 9 asesorów.
W 1873 r. nastąpiła wymiana wszystkich dotychczasowych prezesów sądów kryminalnych. W Warszawie Adolfa Bielskiego, który awansował na sędziego X de-partamentu Senatu Rządzącego, zastąpił przeniesiony ze stanowiska naczelnika wydziału kryminalnego Komisji Rządowej Sprawiedliwości, Karol Nowodworski.
24 Tam, gdzie nie było sądów pokoju, jurysdykcja ta należała do burmistrzów miast oraz od 1864 r. do sądów gminnych, a w Warszawie do wydziału sądowo-policyjnego przy urzędzie oberpolicmajstra. Zob. szerzej: A. Korobowicz, W. Witkowski, Funkcje sądowe organów
ad-ministracji lokalnej w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim, CPH 1993, t. 45, z. 1–2,
s. 139–149.
25 O właściwości sądów karnych zob.: A. Korobowicz, Organizacja sądownictwa..., s. 475– –476.
26 Rocznik sądowy na rok 1874, s. 154–160.
98
Artur Korobowicz
W Kielcach prezesem został prokurator tegoż sądu Eugeniusz Święcki, zastępując awansowanego na sędziego X departamentu Karola Kleszczyńskiego. Podobnie było w Lublinie, gdzie również na miejsce awansowanego na członka IX depar-tamentu Aleksandra Jabłońskiego, mianowano sędziego apelacyjnego Juliana Ziemięckiego. Również w Płocku w 1873 r. prezesurę sądu kryminalnego objął Mikołaj Grabowski, awansując ze stanowiska referenta X departamentu, na miejsce po odchodzącym po 48 latach pracy na emeryturę Jakubie Orłowskim. W Kielcach i Płocku mianowano też w 1873 r. nowych prokuratorów sądów kryminalnych: w Kielcach – Piotra Grobickiego, w Płocku – Karola Radzymińskiego28.
Etat na rok 1874 przewidywał dla sądów kryminalnych ogółem 88 wszystkich stanowisk etatowych, od prezesów po dziennikarzy29.
Od wyroków sądów kryminalnych wydanych w I instancji przysługiwało od-wołanie do Sądu Apelacyjnego, w którym jednak nie było formalnie wydzielonego wydziału karnego. Składy orzekające kompletowane były z uwzględnieniem rów-nomiernego obciążenia wszystkich sędziów sądu. Natomiast od wyroków Sądu Apelacyjnego wydanych w sprawach karnych w II instancji, odwołania kierowane były do X departamentu Senatu Rządzącego.
W 1874 r. przewodniczącym X departamentu był Hieronim Krzyżanowski, zajmujący to stanowisko od 1866 r. W skład departamentu wchodziło 5 człon-ków senatu (sędziów). Podobnie jak w departamencie IX, również tu nastąpiła w 1873 r. zmiana pokoleniowa. Odeszli ze służby dwaj członkowie senatu, któ-rzy przepracowali w sądownictwie pół wieku: Ignacy Rembieliński i Franciszek Piątkowski. Obaj magistrowie prawa Uniwersytetu Warszawskiego, rozpoczy-nali służbę w sądownictwie Królestwa Polskiego na początku lat dwudziestych XIX stulecia, pierwszy w 1824 r., drugi – w 1823 r.30 Na ich miejsce miano-wano w 1873 r. do departamentu X trzech nowych członków senatu: Karola Kleszczyńskiego (awansowanego ze stanowiska prezesa sądu kryminalnego w Kielcach), Adolfa Bielskiego (z prezesa sądu kryminalnego w Warszawie) i Tomasza Bilewskiego (dotychczas pomocnika naczelnego prokuratora tegoż departamentu). Byli to przedstawiciele młodszego pokolenia, legitymujący się około 30-letnim stażem pracy w sądownictwie: Kleszczyński – od 1839 r., Bielski – od 1845 r. i Bilewski – od 1842 r.
Wraz z poważną wymianą składu sędziowskiego X departamentu, zmieniono też jego prokuratora naczelnego. Antoni Puchała, magister prawa Uniwersytetu Warszawskiego, który służbę w sądownictwie rozpoczynał w 1824 r., ustą-pił w 1873 r. miejsca pierwszemu na tym stanowisku Rosjaninowi – Fiodorowi P. Lego. Wraz z nowym prokuratorem naczelnym nominacje otrzymali dwaj jego pomocnicy: Stanisław Budziński (profesor zwyczajny wydziału prawa cesarskiego
28 Ibidem, s. 27–34.
29 Ibidem, s. 154–159.
99
Sądownictwo Królestwa Polskiego w przededniu reformy sądowej z 1876 r.
Uniwersytetu Warszawskiego) i Konrad Machczyński, awansowany ze stanowiska pisarza X departamentu31.
Zmiany personalne w X departamencie objęły też stanowiska referentów. Byli to pracownicy merytoryczni przygotowujący dla prokuratora naczelnego relacje, stanowiące podstawę przedstawianych przez niego wniosków w sprawach rozpatry-wanych przez departament. Referenci powoływani byli spośród osób, które złożyły egzamin wymagany do objęcia wyższych stanowisk sędziowskich. Mianował ich namiestnik na wniosek dyrektora głównego prezydującego w Komisji Rządowej Sprawiedliwości. W 1873 r. na pełniących obowiązki referentów w X departamen-cie powołano: Waleriana Jezierskiego, sędziego warszawskiego trybunału cywil-nego (wcześniej delegowacywil-nego do pełnienia obowiązków sędziego apelacyjcywil-nego), Sabina Pawłowskiego (wcześniej urzędnika do specjalnych poruczeń w wydziale cywilnym komisji rządowej), sędziego warszawskiego sądu kryminalnego Adolfa Fejlerta oraz sędziego sądu kryminalnego w Płocku Szczepana Dramińskiego. Jednocześnie delegowano do pełnienia obowiązków referenta dwóch sędziów war-szawskiego trybunału cywilnego – Jana Zawadzkiego i Józefa Rogozińskiego oraz podprokuratora Sądu Apelacyjnego Józefa Ateńskiego32.
Departament X Senatu Rządzącego był, jak widać, mniej liczny od departa-mentu IX. W 1874 r. zatrudnionych było w nim na wszystkich stanowiskach eta-towych (włącznie z kancelaryjnymi) ogółem 20 osób.
Podsumowując, w sądownictwie Królestwa Polskiego w przeddzień reformy są-dowej zatrudnionych było na wszystkich stanowiskach etatowych blisko 850 osób. Z tego na stanowiskach, dla objęcia których wymagano formalnego uniwersytec-kiego wykształcenia prawniczego, bądź złożenia odpowiedniego egzaminu (prezesi, wiceprezesi, sędziowie, podsędkowie, prokuratorzy, podprokuratorzy, asesorzy,