I
nspiracją do przyjrzenia się rozważaniom pijara Wincentego Skrzetuskiego nad problematyką administracji w Rzeczypospolitej szlacheckiej, były liczne spo-strzeżenia i uwagi Jerzego Malca w dziele Polska myśl administracyjna w XVIIIwie-ku1. Zadania i potrzeba reformy instytucji policyjnych w dawnej Rzeczypospolitej były dyskutowane, szczególnie w drugiej połowie XVIII w., choć już wcześniej szlacheckie elity rozważały i spierały się nie tylko o sam styl rządzenia czy istnie-jące rozwiązania ustrojowe, ale także o przenoszenie na grunt polski niektórych nowoczesnych instytucji z zakresu szeroko rozumianej administracji centralnej i lokalnej, których wprowadzenie miało przyczynić się do reformy słabnącej wła-dzy wykonawczej. Pod wpływem ideologii Oświecenia, a także myśli policystów, zaczęto coraz odważniej domagać się zmian w zakresie poprawy warunków życia ludności, czy to poprzez szerzenie edukacji czy zapewnienie poddanym godzi-wych warunków egzystencji, a za czym musiały pójść nie tylko zmiany ustrojowe, ale także przeobrażenia w wielu działach administracji. Warto podkreślić, że pro-gram reformy państwa szlacheckiego zawierał nie tylko liczne postulaty w zakresie naprawy, ale przede wszystkim nowej organizacji słabego i częściowo już anachro-nicznego aparatu administracji państwowej. Przemyślane i oparte na dotychcza-sowych, nieraz bolesnych doświadczeniach, propozycje zmian w szeroko rozumia-nej administracji Rzeczypospolitej szlacheckiej, pojawiły się jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. Jak dowiódł J. Malec, pomimo braku wyodrębnienia rodzimej administracji jako samodzielnej dyscypliny na wzór niemieckiej czy francuskiej
44
Wojciech Organiściak
nauki policji, problematyka ta obejmowała całkiem niemałą część rozważań pol-skich osiemnastowiecznych pisarzy politycznych2.
Prawdziwe zmiany i gruntowniejsze reformy administracji państwowej zaczęto wprowadzać dopiero od roku 1764 i było to kontynuowane ze zmiennym szczę-ściem w dobie sejmu delegacyjnego z lat 1773–1775, aż do Sejmu Wielkiego, kie-dy to obszernie i długo kie-dyskutowano nad problemem reformy władz publicznych, w tym uregulowania ich wzajemnych relacji oraz bardziej przejrzystego rozgrani-czenia kompetencji, sposobu wzajemnej kontroli czy odpowiedzialności. Zanim jednak doszło do rozważania tych kwestii na Sejmie Czteroletnim, już wcześniej pojawiły się głosy zachęcające do gruntownej przebudowy struktur administracji państwowej. W gronie propagatorów i komentatorów reform, nawiązujących m.in. do myśli Stanisława Konarskiego, był, jak wykazał w swojej syntezie o polskiej myśli administracyjnej J. Malec, Wincenty Skrzetuski. Ciekawe zatem wydaje się skon-frontowanie ustaleń J. Malca dotyczących polskiej osiemnastowiecznej myśli ad-ministracyjnej, z niektórymi poglądami, uwagami i postulatami W. Skrzetuskiego, zawartymi w jego dziełach3.
Należy przy tym zaznaczyć, że Skrzetuski był w zasadzie pierwszym pisa-rzem politycznym, który opisał przeobrażenia ustrojowe, w tym te dotyczące re-formy administracji, jakie nastąpiły w dobie stanisławowskiej do czasów Sejmu Czteroletniego. Działalność Skrzetuskiego na tym polu była jednym z ważniej-szych elementów podręcznikowego zamierzenia pijarskiego, przedstawienia ustro-ju państwa szlacheckiego i obowiązującego w nim prawa, w tym także zmian, jakie zaszły w sposobie organizacji i zarządzania po pierwszym rozbiorze.
W dorobku żyjącego w latach 1745–1791 pijara odnaleźć można kilka cie-kawych prac, w tym przede wszystkim Mowy o główniejszych materiach
politycz-nych, które przyniosły mu pozycję uznanego pisarza politycznego, ugruntowaną
po opublikowaniu w latach 1782–1784 Prawa politycznego narodu polskiego. W 1783 r. przygotował skrócony przekład dzieła Mably’ego O prawodawstwie,
czyli o pierwszych zasadach praw. Ważne miejsce w pisarstwie Skrzetuskiego
miała historia. Już w 1772 r. wydał Dzieje królestwa szwedzkiego od panowania
Waldemara, to jest od roku 1250 aż do niniejszego roku według lat porządku opisa-ne, a w 1786 r. na zamówienie Towarzystwa Ksiąg Elementarnych napisał Historie powszechną dla szkół narodowych na klasę IV, dzieje greckie zawierającą. Należy
także dodać, że najprawdopodobniej w trakcie Sejmu Wielkiego Skrzetuski wspólnie z kilkoma innymi pijarami ( Józefem Konstantym Bogusławskim i Franciszkiem Ksawerym Dmochowskim) pisał dla posłów stronnictwa patrio-tycznego głosy i mowy sejmowe4.
2 Ibidem, s. 18–126; idem, Studia z dziejów administracji nowożytnej, Kraków 2003, s. 11–40,
79–98.
3 Idem, Polska myśl…, s. 56–57.
4 Do najważniejszych prac Wincentego Skrzetuskiego należy zaliczyć: Dzieje królestwa
szwedzkiego od panowania Waldemara, to jest od roku 1250 aż do niniejszego roku według lat porządku opisane, Warszawa 1772; Mowy o główniejszych materiach politycznych,
War-45
W. Skrzetuski o zadaniach i potrzebie reformy władz administracyjnych...
J. Malec charakteryzując twórczość Skrzetuskiego bardzo trafnie wskazał, że polski pijar pozostawał bardziej pod wpływem fi zjokratyzmu niż kameralistyki, podkreślił też, iż ten pisarz polityczny głosił typowe dla policystycznego ujęcia ha-sła ujmowania zadań i celów administracji5. Zasadności tego twierdzenia upatry-wać należy m.in. w tym, że autor Prawa politycznego narodu polskiego stosunkowo szczegółowo i w ujęciu historycznym opisywał rozwój ustawodawstwa policyjnego w dawnej Rzeczypospolitej, przy czym szeroko przedstawiał zmiany, jakie doko-nały się w wyniku reform administracji państwowej doby stanisławowskiej. Pijar poza omówieniem zadań urzędu marszałkowskiego obszernie prezentował pierw-sze przeobrażenia w administracji centralnej, przy czym bardzo pozytywnie oce-nił powołanie w 1764 r. komisji skarbowych i komisji wojskowych, akcentując ich kolegialny i bardziej fachowy, a przez to i biurokratyczny charakter. Prezentując kompetencje komisji skarbowych Skrzetuski wskazał, że poza typowymi zada-niami odnoszącymi się do gospodarki podatkowej i budżetowej oraz sądownic-twa w sprawach skarbowych i handlowych, organ ten miał czuwać nad rozwojem transportu lądowego i rzecznego, a także popierać wszelkie przedsięwzięcia mo-gące przyczynić się do rozwoju przemysłu i handlu6. Z kolei wśród podstawowych zadań kolegialnie kierujących i nadzorujących siły zbrojne odrębnych dla Korony i Litwy komisji wojskowych, wyliczał sprawy organizacyjne, zaopatrzenie, wyszko-lenie oraz sądownictwo. To ostatnie obejmowało swoją jurysdykcją także sprawy z powództwa osób cywilnych przeciw wojskowym7.
Ważnym wydarzeniem dla szeroko rozumianej administracji w dawnej Rzeczypospolitej było powołanie komisji dobrego porządku, o których Skrzetuski pisał przy okazji swoich rozważań nad stanem miejskim i miastami. Pozytywnie oceniał nie tylko sam fakt ich powołania, ale i pierwsze lata działalności, podkreśla-jąc przy tym, że do podstawowych zadań tych magistratur należało powstrzymanie dalszego upadku miast i poprawa ich gospodarki poprzez m.in. jej uporządkowanie, w tym budowanie domów według nowoczesnych założeń urbanistycznych, bru-kowanie ulic oraz poprawa bezpieczeństwa przeciwpożarowego. Skrzetuski przy okazji omawiania dochodów miast królewskich przypominał, że utrzymaniu miast
szawa 1773; Prawa politycznego narodu polskiego, Warszawa 1782–1784, wydanie drugie poprawione ukazało się w 1787 r. i ono jest podstawą niniejszych rozważań; przekład dzieła G. de Mably, O prawodawstwie czyli o pierwszych zasadach praw, Warszawa 1783; Historia
powszechna dla szkół narodowych na klasę IV. Dzieje greckie zawierającą, Kraków 1786.
Sze-rzej postać Skrzetuskiego prezentują: F. Bentkowski, Żywot i prace uczone ks. Wincentego
Skrzetuskiego S.P., [w:] Posiedzenie publiczne Królewskiego Warszawskiego Uniwersytetu na uczczenie pamiątki zmarłych mężów odbyte dnia 14 lipca 1827 roku, Warszawa 1827, s. 7–17;
E. Aleksandrowska, Skrzetuski Bartłomiej imię zakonne Wincenty, [w:] Polski Słownik
Bio-grafi czny, t. 38, s. 435–437.
5 J. Malec, Polska myśl…, s. 56.
6 W. Skrzetuski, Prawo polityczne…, t. 1, s. 179–186, 361–366; J. Malec, Studia z dziejów ad-ministracji…, s. 16; VL, t. 7, s. 27–34, 666–669.
7 W. Skrzetuski, Prawo polityczne…, t. 1, s. 187–190, 442–443; J. Malec, Studia z dziejów ad-ministracji…, s. 17; VL, t. 7, s. 50–53, 675–677.
46
Wojciech Organiściak
miały służyć przyporządkowane od dawna dochody i dobra ziemskie, co od 1562 r. podlegało kontroli starostów oraz ubolewał nad zaniedbaniami, jakie występowały w zakresie administrowania dochodami miejskimi. Przy okazji omawiania proble-matyki miast i mieszczaństwa autor Prawa politycznego narodu polskiego wskazał, że nie udało się rozszerzyć władzy Departamentu Policji Rady Nieustającej na komi-sje dobrego porządku, choć wiadomo, że te ostatnie magistratury przesyłały diariu-sze ze swych czynności i kosztorysy planowanych robót do zatwierdzenia powoła-nemu w 1775 r. organowi policyjpowoła-nemu. Komisje dobrego porządku nie stanowiły jednak lokalnych organów Departamentu Policji, a jako że były one w dużej mierze organem samorządowym, w którego skład wchodziła lokalna szlachta, to zasadne wydaje się twierdzenie, że jak na realia społeczne i ustrojowe Rzeczypospolitej, była to tylko po części udana próba objęcia „nadzorem policyjnym” miast królewskich, a co potwierdza także opinia Wincentego Skrzetuskiego8.
Warto zauważyć, że z typową dla kameralistów i policystów argumentacją, Skrzetuski opisywał niektóre zagadnienia policji tyczące miast i mieszczaństwa. Prezentując problem zakładania nowych miast przypomniał, że mogło to następo-wać jedynie za pozwoleniem królewskim, a w oparciu o zapisy konstytucji z 1717 r. podkreślał rolę kanclerzy w nadzorowaniu całego tego procesu. Przywołując zapisy konstytucji z 1768 r. wskazywał na konieczność takiego planowania lokalizacji no-wych miast, aby nie były one przyczyną upadku już istniejących oraz akcentował konieczność ulg podatkowych dla miast nowo powstających9.
Jedną z najważniejszych reform na polu administracji doby stanisławowskiej, niezależnie od różnych ocen praktycznej jej realizacji, było utworzenie na sejmie delegacyjnym z lat 1773–1775 Rady Nieustającej, która była organem rządo-wym obejmującym zasięgiem działania całość zarządu wewnętrznego ówczesnej Rzeczypospolitej. Ten centralny urząd powołany do nadzoru i koordynacji działal-ności całej państwowej egzekutywy, który wielu historyków zagadnienia uznaje za pierwszy stały rząd Rzeczypospolitej szlacheckiej, był nie tylko absolutnym novum w strukturze władz administracyjnych, ale także, niezależnie od skrajnych ocen, ważnym krokiem w procesie reformy władzy i kształtowania nowoczesnej admini-stracji centralnej10. Skrzetuski powołując się na art. III ustawy sejmowej z 1775 r.
8 Pijar podkreślał, że po ustanowieniu Rady Nieustającej, do władzy Departamentu Policji należał odbiór i analiza rachunków wszystkich miast królewskich, pod kątem ich jak naj-pożyteczniejszego wydatkowania dla miast i całej Rzeczypospolitej, a co koresponduje z za-akcentowanym przez J. Malca brakiem rozszerzenia władzy powyższego departamentu na komisje dobrego porządku oraz braku terenowych organów wykonawczych tej centralnej magistratury. W. Skrzetuski, Prawo polityczne…, t. 2, s. 106–107, s. 148; VL, t. 2, s. 48–49, VL, t. 7, s. 351–353, 754–758; J. Malec, Polska myśl…, s. 36; idem, Studia z dziejów
admi-nistracji…, s. 17–18; G. Bałtruszajtys, Z badań nad Komisjami Boni Ordinis. Płocka Komisja Dobrego Porządku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1975, t. 27, z. 2, s. 221–227; A
Za-horski, Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Warszawa 1959, s. 30–34.
9 W. Skrzetuski, Prawo polityczne…, t. 2, s. 132–133, por. VL, t. 7, s. 351–353.
10 D. Malec, J. Malec, Historia administracji i myśli administracyjnej, Kraków 2003, s. 66–68; H. Izdebski, Historia administracji, Warszawa 1996, s. 52–53; W. Witkowski, Historia
ad-47
W. Skrzetuski o zadaniach i potrzebie reformy władz administracyjnych...
pt. Władza, powaga, powinności Rady Nieustającej, podkreślał, że Consilium
Permanens była pierwszą po sejmie najwyższą magistraturą krajową ustanowioną do
utrzymywania porządku w całej Rzeczypospolitej w okresach pomiędzy obradami kolejnych sejmów. W szczególności, dokonując swoistego wyciągu z postanowień konstytucji z 1775 i 1776 r. wyliczał, że do zadań Rady Nieustającej należy m.in. utrzymanie pokoju wewnętrznego i zewnętrznego, bezpieczeństwa powszechnego, spójności rządu i pełnej egzekucji praw, odbierania skarg i memoriałów od skrzyw-dzonych i zagrożonych czyjąś przemocą obywateli i ich obrona, nadzorowanie pra-widłowego funkcjonowania wszystkich jurysdykcji, kontrola zachowania sojuszy i traktatów międzynarodowych wiążących Rzeczypospolitą oraz przygotowywanie projektów dla sejmu mających służyć usprawnieniu systemu prawnego11.
Skrzetuski w oparciu o postanowienia konstytucji sejmowych z 1775 i 1776 r. opisał zakres władzy i obowiązki poszczególnych departamentów Rady Nieustającej. Odnosząc się do Departamentu Policji najpierw dość ogólnie zakreślił przedmiot działania tej magistratury wskazując, że miała się ona ograniczać do kontroli wła-dzy policyjnej marszałków, którym podlegało „to wszystko, cokolwiek się tyczy po-licji, czyli dobrego porządku”. Pijar nie rozwijał już jednak tego elementu o zmiany, jakie w zakresie zastąpienia jurysdykcji marszałkowskiej miały miejsce w 1776 r. przez wprowadzenie Komisji Marszałków Obojga Narodów. Natomiast w oparciu o stosunkowo wierne przytoczenie zapisów punktu drugiego konstytucji z 1776 r. pt. Powinności y władza Departamentów w Radzie przy boku naszym Nieustaiącey
oraz tłumaczenie oboiętności prawa 1775 ustawy teyże Rady, opisując uprawnienia
i zadania Departamentu Policji, pominął to wcześniejsze bardzo wąskie określe-nie zakresu kompetencji tej magistratury i dodał jedyokreśle-nie uprawokreśle-nienia kontrolne wydatkowania dochodów miast królewskich i możliwość zawierania kontraktów oraz podkreślał, iż Departament Policji Rady Nieustającej ma sprawować kontrolę dekretów i decyzji podejmowanych przez jurysdykcję marszałkowską12.
Warto dodać, że opisując uprawnienia Departamentu Skarbowego Skrzetuski oparł się w dużej części na zapisach punktu piątego konstytucji Powinności z 1776 r., podkreślając zachowanie prawa z 1775 r. oraz wskazując, że upraw-nienia tego ministerstwa nie wkraczają w dotychczasowe kompetencje Komisji Skarbowych. Autor Prawa politycznego narodu polskiego wśród zadań tego ostat-niego departamentu wymieniał przede wszystkim analizę i przedkładanie całej
ministracji w Polsce 1764–1989, Warszawa 2007, s. 72–74; A. Czaja, Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej 1786–1789, Warszawa 1988, s. 5–17
i nast.
11 W. Skrzetuski, Prawo polityczne…, t. 1, s. 317–319; VL, t. 8, s. 72–73, s. 532.
12 „Może zawierać kontrakty w zamiarach do Policyi ściągaiących się, co do Miasta Warsza-wy tylko i to za zdaniem Rady Nieustaiącey in pleno, bez uszczerbku handluiących w Kra-iu Obywatelów i bez wyciągania nowych podatków. Gdy Departament ten uzna potrzebę Protokołu Marszałkowskiego, powinien mu być kommunikowany”. W. Skrzetuski, Prawo
polityczne…, t. 1, s. 321–322; VL, t. 8, s. 532; J. Malec, Studia z dziejów administracji…, s. 17–
48
Wojciech Organiściak
Radzie Nieustającej propozycji kontraktów (bez monopoli) oraz innych przed-sięwzięć gospodarczych13.
Skrzetuski stosunkowo dużo miejsca poświęcił administrowaniu i zarządzaniu domeną królewską (państwową), przy czym ubolewał, że po rozbiorze części pro-wincji polskich, dochody skarbu królewskiego uległy znacznemu obniżeniu. Pijar wyrażał także żal z uwagi na nie wykorzystywanie rodzimych zasobów natural-nych, a jako przykład podawał olkuskie złoża srebra, akcentując przy tym starania, jakie w zakresie „administracji górniczej” – Komisja Kruszcowa – zostały podję-te za rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego w celu wykorzystania zasobów naturalnych14. Przypominając, że administracją skarbu królewskiego oraz dóbr stołowych zajmowali się podskarbiowie nadworni, który to urząd w 1775 r. został podniesiony do rangi ministerialnej, podkreślał jednocześnie, iż na mocy reskryp-tu królewskiego z 30 maja 1781 r. powołano do życia Komisję Ekonomiczną, do której zadań należało zarządzanie wszystkimi dochodami, wydatkami i interesami prawnymi dóbr należących do stołu królewskiego oraz dobrami dziedzicznymi króla15.
Skrzetuski w sposób częściowo charakterystyczny dla policystów, a jeszcze bardziej dla niemieckich kameralistów, wiązał sprawę wzrostu zaludnienia z ko-niecznością stworzenia takiego modelu administracji wiejskiej i miejskiej, który zapewniłby bezpieczeństwo osobiste i dobrobyt wszystkim mieszkańcom kraju. Posiłkował się przy tym opiniami bliskich mu fi zjokratów, których poglądy usi-łował wykorzystać dla propagowania propozycji zmierzających do zreformowania rolnictwa w Rzeczypospolitej szlacheckiej. W części swoich Mów, w tym przede wszystkim O rolnictwie i O rolnikach, przedstawił momentami druzgocącą krytykę rzeczywistości oraz prezentował kilka ważnych propozycji zmian oraz przestrzegał, iż „zaniedbanie rolnictwa przeszkadza zaludnieniu, niszczy handel i potędze naro-dowej zawadę stawia”16. Wspomniane mowy wskazywały na konieczność ingerencji w dotychczasową istotę stosunków społecznych zachodzących szczególnie po-między szlachtą a chłopami. Skrzetuski w swoich rozważaniach nazywał chłopów „najużyteczniejszymi kraju obywatelami” i wyrażał żal z uwagi na ich upośledzenie i nędzę17.
Poza krytyką dotychczasowego stanu rzeczy widział konieczność wypracowa-nia norm społecznych i prawnych, które łagodziłyby bezwzględne
podporządko-13 W. Skrzetuski, Prawo polityczne…, t. 1, s. 327– 328; VL, t. 8, s. 534.
14 W. Skrzetuski, Prawo polityczne…, t. 1, s. 120, t. 2, s. 256.
15 Ibidem, t. 1, s. 122.
16 W. Skrzetuski, Mowy…, s. 54–55; J. Malec, Polska myśl…, s. 41, 56–57; J. Rosicka, Fizjokra-tyzm w Polsce, [w:] FizjokraFizjokra-tyzm wczoraj i dziś. Ekonomia – Filozofi a – Polityka, red. J.
Ro-sicka, Kraków 1996, s. 157 i nast.
17 W. Skrzetuski, Prawo polityczne…, t. 2, Warszawa 1784, s. 134–135, 142–143; W.
Skrzetu-ski, Mowy…, s. 54–77. Szczególnie w mowach: O wychowaniu młodzi, s. 146–161 i O miłości
Ojczyzny, s. 301–326; J. Malec, Polska myśl…, s. 56–57; S. Tync, Pijarzy a sprawa włościańska,
[w:] Pijarzy w kulturze dawnej polski. Ludzie i zagadnienia, pr. zb., Kraków 1982, s. 153– –155.
49
W. Skrzetuski o zadaniach i potrzebie reformy władz administracyjnych...
wanie chłopów woli dziedzica. Autor Mów o główniejszych materiach politycznych, prowadząc swoje rozważania z typowo fi zjokratycznego punktu widzenia, powo-ływał się głównie na dobre (np. pruskie) i złe (np. hiszpańskie) wzorce, a o pol-skim rolnictwie miejscami pisał bardzo krytycznie18. Na tle rozważań o traktowa-niu włościan przestrzegał przed emigracją chłopów z kraju ojczystego do „państw wolnych” i lepiej obchodzących się z poddanymi19. Wśród uwag pijara pojawiła się ciekawa propozycja, odwołująca się do urzędu dozorców, jaką wprowadzono w Danii dla ochrony włościan przed samowolą poborców podatkowych, a która to „instytucja” została utworzona w Rzeczypospolitej po ponad 20 latach w okre-sie insurekcji kościuszkowskiej20. Skrzetuski proponował m.in. zmniejszenie ob-ciążeń podatkowych, co w jego ocenie należało połączyć z ich solidarnym, spra-wiedliwym i humanitarnym poborem. Ciekawy był także postulat wprowadzenia stałych podatków i odejście od pogłównego. Postulował także wykorzystanie ziem leżących odłogiem i czasowe zwolnienie tych upraw z wszelkich obciążeń czynszowych21. W swoich Mowach zawarł także krytykę dotychczasowego stanu oświaty i nauki w Rzeczypospolitej, przy czym w mowie O rolnictwie zachęcał do tłumaczenia i pisania prac mających na celu szerzenie oświaty i kultury rol-nej szczególnie wśród włościan. Rozwojowi rolnictwa, obok rozwoju nauki, mia-ło także sprzyjać większe inwestowanie oraz poprawa nadzoru nad gospodarką agrarną22. Odnosząc się do projektów oczynszowania przestrzegał jednocześnie przed zbyt szybką ich realizacją, podkreślając przy tym konieczną edukację mło-dzieży chłopskiej i wyplenienie ciemnoty i pijaństwa oraz nauczenie chłopów za-rządzania i gospodarności23. Powodzenia przyszłej reformy w zakresie stosunków społecznych i gospodarczych na rodzimej wsi pijar upatrywał także w gruntownej reformie miast, w tym rozwoju handlu wewnętrznego i zagranicznego, rzemio-sła, rękodzieła oraz wprowadzenia takich mechanizmów rynkowych, które będą sprzyjały rozwojowi gospodarki towarowo-pieniężnej i poprawie warunków zbytu na towary rolne. Wzorem kameralistów podkreślał przy tym niemałą rolę państwa w niektórych przedsięwzięciach gospodarczych24.
Za swoisty przejaw policji wiejskiej opisywany przez Skrzetuskiego można uznać jego uwagi o obowiązku sołtysów rozsądzania spraw pomiędzy chłopami i udziału sołtysów w sądach. Podkreślał, że do obowiązków sołtysów nadal należy
18 W. Skrzetuski, Mowy…, s. 54 i nast., 70–71; S. Tync, Pijarzy a sprawa włościańska…, s. 154,
160, 162, 163.
19 W. Skrzetuski, Mowy…, s. 68, 69, 71, 73, 76; J. Malec, Polska myśl…, s. 41–42, 56–57.
20 W. Skrzetuski, Mowy…, s. 72; W. M. Bartel, Ustrój władz cywilnych powstania kościuszkow-skiego, Wrocław 1959, s. 54 i nas..; J. Malec, Polska myśl…, s. 122–123.
21 W. Skrzetuski, Mowy…, s. 70; J. Rosicka, Fizjokratyzm w Polsce…, s. 164.
22 Szczególnie mowy O nauce, O wychowaniu młodzi. W. Skrzetuski, Mowy…, s. 64–65, 77–88,
146–161; J. Malec, Polska myśl…, s. 42, 57.
23 W. Skrzetuski, Prawo polityczne…, t. 2, s. 209–211; J. Malec, Polska myśl…, s. 57.
50
Wojciech Organiściak
pilnowanie porządku wewnętrznego między chłopami i rozstrzyganie drobniej-szych sporów25.
W ramach postulatów nadzorowania i prowadzenia przez państwo działań zmierzających do poprawy bytu poddanych, Skrzetuski podkreślał m.in. koniecz-ność rozwoju tych sfer administracji, które miały przyczynić się do rozwój szpital-nictwa, poprawę losu żebraków i ich wykorzystania w pracach publicznych i spo-łecznie użytecznych. Skrzetuski stosunkowo obszernie omawiając ten ostatni pro-blem z zawężeniem go w istocie do chłopów „luźnych, czyli nieosiadłych”, połączył go z zagadnieniem zaludnieniem wsi i brakiem odpowiedniej liczby rąk do pracy, co po części nawiązywało do haseł polityki populacyjnej oraz koncepcji policystów i kameralistów26. Odnosząc się do problemu żebractwa domagał się stanowczych działań w celu jego zwalczania i podkreślał konieczność wyłapywania i przekazy-wania mogących pracować żebraków do robót społecznie użytecznych w miastach. Przy tej okazji formułował propozycję umieszczania poważnie chorych w szpita-lach oraz podkreślał konieczność lepszego zarządzania funduszami przeznaczo-nymi na opiekę zdrowotną. Skrzetuski podkreślał także konieczność ograniczenia napływu żebraków z zagranicy i wzywał do rygorystycznego egzekwowania w tym przedmiocie obowiązujących praw27. Pijar, odwołując się do uniwersału Rady Nieustającej o włóczęgach i żebrakach oraz konstytucji sejmowej z 1780 r., wyrażał także nadzieję, że oddanie komisjom dobrego porządku nadzoru nad szpitalami i funduszami w całej Rzeczypospolitej pozwala spodziewać się, iż
[...] pobożne cnotliwych Obywatelów intencye w założeniu i nadaniu szpitalów będą przy-zwoicie uskutkowane i hańba Narodu, z tak licznie tułaiącego się u nas żebractwa, przy takiey kraiu nieludności, złagodzoną zostanie; zaręcza o tymże w dobrach dziedzicznych panów ludzkość i religia, plebanów i zwierzchności duchowney czułość28.
Jednym z przejawów administracji dobrobytu, jaki propagował Skrzetuski w swoich pracach, była mowa O szpitalach dla inwalidów. Odwołując się do wzorów angielskich, francuskich i pruskich wzywał do jak najszybszego stworze-nia szpitala – domu dla inwalidów i niezdolnych z racji wieku do dalszej służby wojskowych. Uzasadniając swoją propozycję powoływał się na względy humani-tarne, w tym ludzką wdzięczność i zwyczajną sprawiedliwość oraz powody tzw. polityczne, akcentując w tym wypadku pozytywny odbiór społeczny takiego rozwiązania, które miało zachęcać do ochotniczego wstępowania w szeregi armii Rzeczypospolitej. Co ciekawe, pijar postulował utrzymanie w przyszłym domu
25 Ibidem, s. 201–202; L. Łysiak, U podstaw formowania się polskiego stanu sołtysiego, „Czasopi-smo Prawno-Historyczne” 1964, t. 16, z. 1, s. 247 i nast; J. Malec, Polska myśl…, s. 59.
26 W. Skrzetuski, Prawo polityczne…, t. 2, s. 202–204; J. Malec, Studia z dziejów administracji…,
s. 12; idem, Polska myśl administracyjna…, s. 57; S. Grodziski, Ludzie luźni. Studium z