N
iniejszy artykuł poświęcony został nieznanemu fragmentowi dziejów Żandarmerii Wolnego Miasta Krakowa. Omówiono w nim „Urządzenie służby Żandarmeryi M. Wolnego Krakowa i Jego Okręgu”, zatwierdzone przez Senat Rządzący, w tym prezesa J. Hallera, 6 maja 1837 r., na które do tej pory bez-pośrednio nie powoływano się w literaturze1. Choć ten akt prawny obowiązywał zaledwie kilka miesięcy, to jednak stanowi cenne źródło informacji o zakresie służ-by wykonywanej przez żandarmerię, której podstawowym zadaniem – w całym okresie istnienia Wolnego Miasta Krakowa – była ochrona bezpieczeństwa i po-rządku publicznego2.1 „Urządzenie służby Żandarmeryi M. Wolnego Krakowa i Jego Okręgu” zwane dalej „Urzą-dzeniem”, opublikowane zostało w „Dzienniku Praw” dopiero w 1839 r., s. 1–36. Dzieliło się ono na VII rozdziałów: I. „Główne przepisy służby dla Żandarmeryi”; II. „O służbie w ogól-ności”; III. „Wyłączne prawa Żandarmeryi”; IV. „Szczególne przepisy dla Kommendanta, Podoffi cerów i Trębacza Żandarmeryi”; V. „Stosunek Żandarmeryi do Władz cywilnych”; VI. „Udzielanie pomocy Żandarmeryi przez Władze miejscowe”; VII. „O dyslokacyi”.
2 Wspomniane „Urządzenie” uchylone zostało przez „Instrukcyę służącą dla Żandarmeryi M. Wolnego Krakowa i Jego Okręgu”, wydaną 20 września 1837 r. i opublikowaną także w „Dzienniku Praw” z 1839 r., s. 1–74. Instrukcja ta była bardziej obszerna i wyczerpują-ca, gdyż dzieliła się aż na XIII rozdziałów: I. „Główne przepisy służby dla Żandarmeryi”; II. „A. O przymiotach osobistych Żandarmów”; B. „Służba w ogólności”; C. „O Patrolach”; D. „Rewizje po domach”; E. „Aresztowanie i transport ujętych”; III. „Wyłączne prawa Żan-darmeryi”; IV. „Szczególne przepisy dla Kommendanta, Podoffi cerów i Trębacza Żandarme-ryi”; V. „Stosunek Żandarmeryi do Władz cywilnych”; VI. „Posługa do której Żandarmerya nie należy, mianowicie:”; VII. „Zaostrzenie środków exekucyjnych przez służbę Żandarme-ryi i Milicyi”; VIII. „O mianowaniu, stopniach i kapitulacyi osób będących przy Żandar-meryi”; IX. ---- ; X. „O Dyslokacyi”, XI. „Urządzenie o ukaraniu wykroczeń pod czas służby w Żandarmeryi”; XII. „O wykroczeniach tyczących się wewnętrznej służby w Żandarmeryi i ukaraniu tychże”; XIII. „Urządzenie ogólne”, które brzmiało: 1. „Instrukcja niniejsza
zastę-56
Paweł Cichoń
W dotychczasowej literaturze znaleźć można zaledwie kilka opracowań, które poświęcone zostały dziejom formacji mundurowych Rzeczypospolitej Krakowskiej (milicji oraz żandarmerii)3. Organizację tych służb omawiano także przy okazji ogólnej charakterystyki ustroju i administracji Wolnego Miasta Krakowa4. Jednak autorzy tych publikacji nie powołują się na wspomniane „Urządzenie”, poza tym skoncentrowali się przede wszystkim na kwestiach podmiotowych i organizacyj-nych związaorganizacyj-nych z funkcjonowaniem żandarmerii, natomiast drugoplanowo po-traktowali zakres jej służby. W związku z tym niniejszy artykuł – który właśnie sta-wia sobie za cel przybliżenie przedmiotu działalności żandarmerii w świetle jednej z wybranych i obowiązujących wówczas regulacji prawnych – częściowo zapełnia lukę w tym zakresie w dotychczasowej historiografi i5.
Kluczowe przepisy dotyczące kształtu formacji porządkowych Wolnego Miasta Krakowa znaleźć można już w konstytucjach. W art. 22 konstytucji z 3 maja 1815 r. stwierdzono, że
Służba bezpieczeństwa wewnętrznego i policji odbywać się będzie przez oddział dostateczny milicji miejskiej. Ten oddział będzie koleją zmieniany i dowodzony przez ofi cera liniowego, który służąc zaszczytnie, przyjmie ten rodzaj służby spoczynku. Będzie uzbrojona i zaopa-trzona w konie dostateczna liczba żandarmów dla bezpieczeństwa dróg i wsi6.
W kolejnej konstytucji z 11 września 1818 r., kwestii ten poświęcony został również art. XXII, który brzmiał:
Służba bezpieczeństwa wewnętrznego i policji odbywać się ma przez oddział dostateczny milicji municypalnej. Ten oddział będzie koleją zmieniany i zostawać pod dowództwem ofi -cera z wojska liniowego, który służywszy zaszczytnie, przyjmie ten rodzaj służby spokojnej. Będzie uzbrojoną i ubraną dostateczna liczba jezdnych żandarmów dla zabezpieczenia dróg i wsiów7.
puje miejsce urządzenia wydanego dla służby Żandarmeryi w dniu 6 maja 1837 r. i takowe od chwili ogłoszenia niniejszego obowiązywać przestaje. 2. Wykonanie niniejszej Instrukcyi w czem do kogo należy polecamy”.
3 J. Louis, Dawna milicja krakowska, Kraków 1882; W. Namysłowski, Milicya Wolnego Miasta Krakowa 1815–1846, Kraków 1913; J. Bełcikowski, Żandarmerja Wolnego miasta Krakowa (1815–1846), „Polska Zbrojna” 1923, nr 82, s. 61–62; S. Gepner, Milicja krakowska, „Broń
i Barwa” 1937, nr 3, s. 4–5; P. Pacek, Żandarmeria wojskowa na ziemiach polskich w latach
1815–1831, Warszawa 2004; s. 59–82; H. Chudzio, Milicja Wolnego Miasta Krakowa 1815–1846, „Policjanci, Policyjny Magazyn Historyczny” 2008, s. 38–42.
4 Do najważniejszych publikacji zaliczyć należy: S. Wachholz, Rzeczpospolita Krakowska.
Okres od 1815 do 1830 r., Warszawa 1957, s. 285 –288; W. M. Bartel, Ustrój i prawo Wolne-go Miasta Krakowa 1815–1846, „Biblioteka Krakowska” 1976, nr 116, s. 74–76; Historia państwa i prawa Polski, t. 3: Od rozbiorów do uwłaszczenia, red. J. Bardach, Warszawa 1981,
s. 810–822.
5 Z uwagi na omówienie tylko jednego z aktów prawnych regulujących organizację i dzia-łalność Żandarmerii Wolnego Miasta Krakowa, niniejsze opracowanie w żaden sposób nie wyczerpuje tego tematu, który wymaga dalszych badań archiwalnych i analiz źródłowych.
6 M. Kallas, M. Krzymkowski, Historia ustroju i prawa w Polsce 1772/1795–1918. Wybór
źró-deł, Warszawa 2006, s. 182.
57
Przyczynek do dziejów Żandarmerii Wolnego Miasta Krakowa
Z kolei w ostatniej konstytucji z 29 lipca 1833 r., przepis ten uległ znaczącym modyfi kacjom, wskazującym expressis verbis na ścisłe podporządkowanie formacji porządkowych prezesowi Senatu. Przepis art. 26 brzmiał:
Służba bezpieczeństwa wewnętrznego i policji odbywać się będzie przez oddział dostateczny milicji municypalnej, którym dowodzić będą ofi cerowie przez Senat mianowani. Będzie tak-że uzbrojoną dostateczna liczba jezdnych żandarmów dla bezpieczeństwa dróg i wsiów. Siła ta zbrojna zostawać będzie pod rozkazami prezesa Senatu8.
Z powyższego wynika, że w okresie Wolnego Miasta Krakowa funkcjonować miały dwie formacje porządkowe: 1. Milicja miejska, zwana też municypalną, któ-ra miała być skoszarowana w Kktó-rakowie9 oraz 2. Żandarmeria konna „dla zabezpie-czenia dróg i wsiów”10.
Pierwotnym zamiarem władz Wolnego Miasta Krakowa było powołanie żan-darmerii w sile jednego plutonu, liczącego 60 ludzi, ale Komisja Organizacyjna zredukowała jej liczbę do oddziału złożonego z 40 osób. Problemy werbunkowe spowodowały jednak, że ostatecznie udało się utworzyć oddział liczący zaledwie 28 żandarmów11. W latach 1818–1820 oddział żandamerii wchodzący w skład korpusu milicji obejmował 29 osób: szefa żandarmerii, 8 żandarmów miejskich i 20 żandarmów wiejskich12.
W 1833 r. zreorganizowano służby porządkowe, w tym również żandarmerię. W wyniku tych zmian, utworzono 33-osobowy pluton żandarmerii, składający się: z wachmistrza, 2 brygadierów i 30 żandarmów. Wyodrębniono przy tym dwie brygady, złożone z 4–5 ludzi, które konsystowały w Krzeszowicach i Chrzanowie; w innych zaś gminach pozostało, jak dawniej, po dwóch lub jednym żandarmie13.
W 1835 r. z inicjatywy senatora J. Mieroszewskiego, rozważano w Senacie kolejną reorganizację służb porządkowych, polegającą na oddzielenie milicji ru-chomej i żandarmerii od milicji nieruru-chomej. Pierwsze dwie miały zachować swój dotychczasowy charakter jako służby bezpieczeństwa i porządku publicznego. Zamierzano wówczas powołać osobnego komendanta, który stałby na ich czele, a bezpośrednio podlegałby Dyrekcji Policji. Z kolei milicja nieruchoma miała uzyskać charakter właściwej siły zbrojnej. Projekt ten nie uzyskał jednak aprobaty Komisji Reorganizacyjnej i nie został zrealizowany14.
8 Ibidem, s. 201.
9 W 1817 r. jednolitą milicję podzielono na ruchomą i nieruchomą. Pierwsza pełniła w Kra-kowie służbę policyjną, drugą obsadzono warty przy budynkach rządowych i używano do funkcji honorowych, Historia państwa i prawa Polski, t. 3, s. 812.
10 W. Namysłowski, op. cit., s. 37–40.
11 Ibidem, s. 37; W. M. Bartel, op. cit., s. 74; H. Chudzio, op. cit., s. 41.
12 Cały korpus milicji liczył wówczas 323 osoby. Na każdą gminę poza Krakowem miało przy-padać po 1 lub 2 żandarmów, W. Namysłowski, op. cit., s. 42.
13 Dzięki temu, że Wydział Spraw Wewnętrznych zakupił 33 konie „maści gniadej, miary 14 do 15 stóp, w wieku lat 5 do 6”, kandydat na żandarma nie musiał mieć własnego konia. W. Namysłowski, op. cit., s. 70. Według stanu z 1834 r., korpus milicji liczył 389 osób, w tym pluton żandarmów w liczbie 33. W. Namysłowski, op. cit., s. 72.
58
Paweł Cichoń
Dopiero w 1836 r. ponownie zreorganizowano służby porządkowe, które podporządkowane zostały Konferencji Rezydentów. Bezpośrednią kontrolę ad-ministracyjną nad działalnością i wyposażeniem milicji, w tym również żandar-merii pozostawiono jednak Wydziałowi Spraw Wewnętrznych i Policji Senatu Rządzącego15.
W efekcie, obok utrzymanego oddziału żandarmerii konnej, wprowadzono do-datkowo oddział żandarmerii pieszej, oba wojskowo zorganizowane i dowodzone przez ofi cerów milicji. Pluton żandarmerii składał się z: wachmistrza, 6 brygadie-rów, trębacza, 32 żandarmów konnych i 10 żandarmów pieszych, ogółem 50 osób, przy czym w skład żandarmerii krakowskiej weszło z kawalerii austriackiej: jeden wachmistrz, 4 podofi cerów i 29 żołnierzy16.
Warto podkreślić, że po wcieleniu Krakowa do Austrii w 1846 r., zlikwido-wano oddział milicji, natomiast żandarmeria zachowała swoje mundury z czasów Wolnego Miasta i pełniła służbę w sile 70 ludzi (50 konnych i 20 pieszych żandar-mów), konsystując w dziewięciu stacjach okręgu, aż do 3 grudnia 1850 r.17 W tym dniu objęły jej służbę nowo zorganizowane oddziały żandarmerii austriackiej. Z kolei dawnych żandarmów mianowano dozorcami więzień lub woźnymi Rady Administracyjnej18.
Żandarmi umundurowani byli w granatowe kurtki z rabatami polskiego kroju, z niebieskimi kołnierzami i wyłogami rękawów. Z lewego ramienia zwisały białe włóczkowe akselbanty, a szlify były srebrne z bulionami. Paradne spodnie koloru szarego ozdobione były dwoma nie-bieskimi lampasami. Na nakrycie głowy wybrano kaszkiet polski, rogaty, z blachą Wolnego Miasta Krakowa, z białymi kordonami i białą kitą włosianą na niebieskiej kokardzie. Każdy żandarm uzbrojony był w pałasz kawaleryski na białym pendecie i w dwa pistolety w ol-strach kulbaki. Ubioru i oporządzenia dopełniały białe rękawice ze sztylpami oraz patronasz z czarnej, lakierowanej skóry z nabitym mosiężnym numerem na białym pasie, upiększonym metalowym herbem Wolnego Miasta Krakowa z łańcuszkami19.
15 Historia państwa i prawa Polski, t. 3, s. 812; W. M. Bartel, op. cit., s. 76. Wcześniej podlegały Wydziałowi Policji i Milicji Senatu Rządzącego. Naczelne zwierzchnictwo przez cały okres ich istnienia sprawował prezes Senatu. Komendant Milicji od niego otrzymywał rozkazy i jemu składał raporty. Komendantowi Milicji bezpośrednio dowodzącemu służbami po-rządkowymi podlegał dowódca żandarmerii. Żandarmi otrzymywali też polecenia od wój-tów w gminach, a potem od komisarzy dystryktowych. P. Pacek, op. cit., s. 64.
16 Wiązało się to z faktem, że w 1836 r. w okresie okupacji, władze austriackie aresztowały lub też zwolniły ze służby prawie wszystkich ofi cerów, podofi cerów i szeregowych milicjantów pod zarzutem, że było wśród nich wielu dezerterów austriackich oraz uczestników powsta-nia listopadowego. W. Namysłowski, op. cit., s. 89.
17 Ibidem, s. 104; Historia państwa i prawa Polski, t. 3, s. 812.
18 W. Namysłowski, op. cit., s. 104, 105.
19 Gdy w Senacie zastanawiano się nad wyglądem żandarmerii, padła propozycja uzbrojenia żandarmów w lance na wzór żandarmów litewskich z 1812 r., ale wobec niezgody wśród senatorów i równego podziału za i przeciw takiemu uzbrojeniu, prezes rozstrzygnął ten spór na niekorzyść lancy. W. Namysłowski, op. cit., s. 38; J. Louis, op. cit., s. 11; P. Pacek, op. cit., s. 74; H. Chudzio, op. cit., s. 41.
59
Przyczynek do dziejów Żandarmerii Wolnego Miasta Krakowa
Oddział żandarmerii nie był typowym oddziałem wojskowym, gdyż jego funk-cjonariusze działali najczęściej pojedynczo, wykonując zadania zgodnie z charakte-rem ich służby w mieście Krakowie i 17 gminach wiejskich.
Jak już wspomniano, w dotychczasowej literaturze ogólnikowo przedstawiano zakres służby żandarmerii. Wskazywano, że do jej zadań należało zaprowadzanie i pilnowanie porządku i bezpieczeństwa na drogach i wsiach (w dzień i w nocy), a zwłaszcza na przedmieściach Krakowa. Dużym ułatwieniem w realizacji tego za-dania był fakt, że żandarmi pełnili służbę konno i tym samym byli bardziej mobil-ni mobil-niż oddział pieszej milicji. Poza tym zajmowali się śledzemobil-niem, aresztowamobil-niem zbiegów, włóczęgów, przestępców oraz służyli pomocą wójtom w zaprowadzeniu i egzekwowaniu zarządzeń rządowych20. Z czasem również sądy podsędkowskie i prokuratura używały posterunków żandarmerii, wzywając je bezpośrednio do udzielania pomocy swym organom. Zdaniem W. Namysłowskiego, żandarmeria odgrywała istotną rolę w zaprowadzeniu porządku i spokoju21. Stwierdził on na-wet, że „żandarm na wsi był jedynym wyobrażeniem dla włościan, obok wójta, rzą-du krakowskiego”22.
Wskazywano także, że żandarmi stacjonujący w Krakowie używani byli do ekspedycji rządowych i przewożenia korespondencji urzędowej w przypadku, gdy w potrzebnym kierunku nie było zaprowadzonej poczty konnej23.
Wykorzystywano też żandarmerię do zadań reprezentacyjnych24. Poza tym w dniach uroczystości państwowych ściągano wszystkich żandarmów do stolicy, gdzie pilnowali porządku z uwagi na zwiększony ruch kołowy25.
20 W gminach wójtowie posługiwali się żandarmami, np. przy postępowaniu egzekucyjnym przeciwko opornym włościanom, uchylającym się od robót publicznych. Angażowano ich także do egzekwowania przepisów z 21 lutego 1818 r. dotyczących ograniczenia grania głośnej muzyki w karczmach i wyszynkach. Nieobecność żandarmów w gminach wiejskich, których po upadku powstania listopadowego odwołano do Krakowa, spowodowała poważne utrud-nienia w działalności wójtów, np. wójt gminy Zwierzyniec narzekał wtedy, że z powodu braku żandarma, na podległym mu terenie panuje duże zamieszanie: ekspedycje urzędowe nie do-chodzą do Senatu, zalegają palety egzekucyjne – ogółem cierpi wielce służba publiczna. Wójt gminy Mogiła z kolei skarżył się z tego samego powodu na piętrzące się przeszkody w wykonywaniu z przyzwoitą sprężystością i punktualnością rozporządzeń rządowych. W. Na -mysłowski, op. cit., s. 37–40, 48; J. Bełcikowski, op. cit., s. 5–6; P. Pacek, op. cit., s. 78, 79.
21 „Po latach starzy włościanie z okolic Krzeszowic w swych wspomnieniach opisywali «pol-skich» żandarmów jako żołnierzy, którzy na pięknych, siwych koniach, w strojnych mun-durach objeżdżali wsie, czyniąc popłoch wśród okolicznych chłopów, którzy wiedzieli, że zjawienie się żandarma zwiastuje prawdopodobnie aresztowanie kogoś z opornych i odpro-wadzenie go do urzędu gminnego w celu wymierzenia kary, najczęściej w postaci kijów”. W. Namysłowski, op. cit., s. 39, 40.
22 Ibidem, s. 39; P. Pacek, op. cit., s. 82.
23 H. Chudzio, op. cit., s. 41.
24 Podczas np. wizyty cesarza Austrii Franciszka I w Podgórzu (1817); podczas uroczystości pogrzebowych księcia Józefa Poniatowskiego (1817) i T. Kościuszki (1818) i innych. W. Na-mysłowski, op. cit., s. 48, 49; P. Pacek, op. cit., s. 80, 81; H. Chudzio, op. cit., s. 42.
60
Paweł Cichoń
Jednym z aktów prawnych, który regulował organizację i działalność żandar-merii było wspomniane na wstępie „Urządzenie służby Żandarmeryi M. Wolnego Krakowa i Jego Okręgu”. Najprawdopodobniej zostało ono opracowane przez Komitet Wojskowy, ukonstytuowany w październiku 1836 r., a złożony z senatora D. Kiełczewskiego, majora Hollfelda oraz kapitana Piątkowskiego26.
Jak już wspomniano, „Urządzenie” dzieliło się na siedem rozdziałów. W roz-dziale pierwszym, zatytułowanym „Główne przepisy służby dla Żandarmeryi”, sprecyzowano cel powołania tej formacji. Jej
[...] przeznaczeniem jest zabespieczać społeczność nie tylko przeciw zbrodniarzom, lecz nad-to przeciw wszystkim, którzyby przez naruszenie praw stawali się jej nieprzyjaciółmi. – Do niej należy nie tylko przytrzymywać złoczyńców, lecz starać się o zachowanie pod każdym względem publicznego bespieczeństwa. – Z tego stanowiska zawsze uważaną być powin-na, a działać może nawet nie będąc o to używaną. – Obowiązaną jest mieć nieprzerwaną wiadomość wszelkich wypadków jakie się w jej rewirze wydarzyć mogą i zwracać uwagę nie tylko na istotnych zbrodniarzy, lecz także i na to wszystko, coby mogło być powodem do zamieszania spokojności publicznej. – Istotnie przeto czynności Żandarmeryi zasadzają się na utrzymaniu Policyi27.
Z powyższego jednoznacznie wynika, że głównym celem powołania żan-darmerii (zgodnie z resztą z treścią wspomnianych przepisów konstytucji) była ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego, co stanowiło istotną część zadań policji. W ten sposób stawała się narzędziem, którym posługiwały się organy ad-ministracji spraw wewnętrznych i policji28. W rozdziale tym sprecyzowano też, że żandarmeria ma:
1. Wykrywać wszelkiemi sposobami nie tylko popełnione zbrodnie, lecz i ciężkie policyjne przestępstwa, i bez zwłoki o takowych właściwe Władze zawiadamiać.
2. Złoczyńców pilnie wyśledzać.
3. Aresztować wszystkich na uczynku schwytanych zbrodniarzy jako to: rozbójników, morderców, złodziejów i.t.p.
4. Żebraków, włóczęgów i inne podejrzane osoby przytrzymywać i właściwym Władzom przedstawiać.
5. Wszelkie zbiegania się i kupienia się ludzi wymierzone przeciw spokojności publicznej, najprzód dobrocią usuwać, a gdyby ta była bezskuteczną za wiedzą i upoważnieniem Władzy miejscowej mocą rozpędzać i hersztów aresztować.
6. Bronić własności jako też osobistego bezpieczeństwa każdego mieszkańca od pogwałce-nia jakiego bądź rodzaju, a sprawców onym zagrażających, aresztować.
26 Jednoznaczne potwierdzenie tego faktu wymaga jednak przeprowadzenia dalszych badań, zwłaszcza archiwalnych. Na uwagę zasługuje fakt, że W. Namysłowski, wskazując rezulaty działania tej komisji, wymienił jedynie 4 regulacje prawne, wśród których nie podał „Urzą-dzenia”. Są to następujące akty: „Statut dla Milicyi” zredagowany w języku niemieckim pod tytułem „Statut für die Miliz des Freistaates Krakau”, „Regulamin Służby Milicyjnej”, „In-strukcya dla Żandarmeryi”, „Kodeks Karny Wojskowy”. W. Namysłowski, op. cit., s. 82, 83.
27 „Urządzenie”, rozdz. I, s. 1, 2.
28 W Wolnym Mieście Krakowie za sprawy ochrony bezpieczeństwa i porządku publiczne-go bezpośrednio odpowiedzialne było Biuro Policji Pośredniej, a potem Dyrekcja Policji. S. Wachholz, op. cit., s. 285, 286; W. M. Bartel, op. cit., s. 64, 65.
61
Przyczynek do dziejów Żandarmerii Wolnego Miasta Krakowa
7. Dodawać mocy Władzom cywilnym w razie, gdy w swojem urzędowaniu bądź do wy-exzekwowania wyroków bądź do przyaresztowania siły zbrojnej potrzebować będą. 8. Schwytanych zbrodniarzy z największą bacznością aby nie zbiegli, exkortować. 9. W ogólności czuwać nad wykonywaniem praw a przeciw przekraczającym takowe,
prze-pisanych środków używać29.
W obszernym rozdziale drugim „Urządzenia”, zatytułowanym „O służbie w ogólności”, określono aż w 54 punktach obowiązki i uprawnienia żandarme-rii. Na pierwszym miejscu wymieniono obowiązek patrolowania ulic, zarówno głównych, jak i lokalnych, „jako też w zakresie swojego stanowiska”30. Żandarmi mieli być także obecni „na wszystkich targach publicznych uroczystościach i wszelkich zgromadzeniach ludu” w celu zapobiegania zachowaniom mogącym stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa osób i mienia lub naruszającym porzą-dek publiczny31.
Uprawnieni byli do legitymowanie podejrzanych cudzoziemców32, przy czym „każdy podróżny cudzoziemiec jakiegokolwiek jest stanu” miał obowiązek okaza-nia paszportu w czasie kontroli33.
Żandarmi mieli dbać o porządek i bezpieczeństwo komunikacyjne. W związku z tym powinni ułatwiać pieszym przechodzenie ulicami, dbać o płynność ruchu pojazdów konnych, zabraniać pozostawiania koni bez dozoru34 oraz „zatrzymywać tych, którzyby przez nieostrożność, niedbalstwo, rozpędzenie koni lub innym ja-kimkolwiek sposobem zagrażali komu bądź uszkodzeniem po ulicach lub drogach publicznych”35.
Bardzo szeroko określono uprawnienia żandarma związane z ujawnianiem przestępstw i zatrzymywaniem ich sprawców. Miał obowiązek „wszystkie pra-wem ścigane osoby pilnie śledzić i według możności przytrzymywać”. W związku z tym uprawniony był do przeprowadzania rewizji karczem i „ustronnych domów”. Podczas kontroli osób powinien
[...] mocno się przypatrywać, z rysopisem porównywać, a w razie zgodności, jeżeli się osoba podobna natychmiast nie wytłomaczy z padającego na nią podejrzenia, takową przed naj-bliższego Kommisarza Dystryktowego stawić36.
29 „Urządzenie”, rozdz. I, s. 2–4.
30 Ibidem, rozdz. II, pkt 1, s. 4.
31 Ibidem, rozdz. II, pkt 2, s. 4.
32 Ibidem, rozdz., II, pkt 3, s. 5. W przepisie tym wskazano jednak, że „wypytywanie się o pas-sport podróżujących extrapocztą lub pocztą nie ma miejsca”.
33 „Urządzenie”, rozdz. III, pkt 1, s. 29.
34 Osoby nie stosujące się do poleceń żandarmów miały być stawiane „przed właściwe władze cywilne, które z niemi wedle przepisów policyjnych postąpią”. „Urządzenie”, rozdz. II, pkt 4, s. 5.
35 „Urządzenie”, rozdz. II, pkt 5, s. 5.
62
Paweł Cichoń
Żandarm miał także mieć „baczne oko na żebraków, włóczęgów37 i innych bez służby zostających ludzi”. Kluczowe znaczenie w tym zakresie miała bliższa współ-praca z komisarzem dystryktowym, który miał mu wskazywać „podobne indywidua w jego gminie znajdujące się”. W przypadku pojawienia się na przejściu granicznym żebraków lub włóczęgów należało natychmiast „ich cofnąć, w razie zaś nieposłu-szeństwa, lub gdyby głębiej w kraj weszli przed najbliższą władzę stawić”38.
Żandarm miał prawo aresztować osoby podejrzane o popełnienie zbrodni. Podejrzenie to mogło być uzasadnione faktem znalezienia u nich „krwią zbro-czonej broni”, skradzionych lub zrabowanych przedmiotów lub innymi poszlaka-mi39. Zobowiązany był także zawiadamiać zwierzchności miejscowe oraz swojego przełożonego „o znalezionych trupach, powstałych pożarach, rabunkach, morder-stwach lub innych zbrodniach ślady po sobie zostawiających”. Jednocześnie miał wykrywać tego typu zdarzenia, ustalać ich okoliczności i sprawców40. W swoich raportach powinien dokładnie zapisywać informacje i zeznania składane przez mieszkańców „miejsca, w którem zbrodnia była dokonaną, od sąsiadów krewnych i t.p. względem sprawy zbrodni i współwinowajców”. Powinien również dokładnie zanotować „nazwiska donosicieli”. W przypadku znalezienia ciężko rannej osoby powinien natychmiast udzielić jej pomocy lub wezwać inne osoby, które mogłyby takiej pomocy udzielić41.
Żandarmeria miała też czuwać nad tym, aby „stosownie do ogólnych Policyi przepisów
[...] w dni niedzielne i święta w godzinach temi przepisami wskazanych, szczególniej zaś w czasie nabożeństwa sklepy i szynkownie były pozamykane, i aby w bliskości kościoła wrza-wy żadnej i nieprzyzwoitości się niedopuszczano42.
Poza tym, „w czasie targów i jarmarków porządku publicznego przestrzegać winna”43. Żandarm miał prawo aresztować sprawców dewastacji zatrzymanych na gorącym uczynku, którzy niszczyli zasiewy, lasy, zarośla, mury, bariery, okopy oraz wszelkie ogrodzenia, tak publicznych, jak i prywatnych posesji44. Miał zapobiegać uszkadzaniu drzew przy „drogach, spacerach i innych miejscach publicznych posa-dzonych, tudzież mostów i poręczy przy tychże znajdujących się […], a dopuszcza-jących się podobnego przekroczenia Władzy właściwej wskazywać lub dostawić”45.