Dowód na realne istnienie branŜy

Zagadnienia dotyczące branŜy są podejmowane, jak juŜ wcześniej sygnalizowano przede wszystkim przez przedstawicieli ekonomii branŜy. Skoro istnieje subdyscyplina nauk ekonomicznych, stawiająca w centrum zainteresowania branŜę, warto zastanowić się, czy interesujący się nią ekonomiści badają pewien agregat będący tylko i wyłącznie prostą sumą pojedynczych przedsiębiorstw, czy moŜe ich przedmiot badania stanowi całkiem nowy obiekt, dla którego poznania nie sposób ograniczyć czynności badawcze tylko i wyłącznie do pojedynczych podmiotów gospodarczych. Chęć rozwikłania powyŜszego dylematu skłania ku wysunięciu kilku tez.

Teza I

BranŜa jako byt realny daje się wyodrębnić jako pewna całość poprzez odpowiednie akty poznania i sama w sobie zawiera podstawę tego wyodrębnienia.

Problem wyodrębniania branŜy określa się w literaturze mianem delimitacji.¹¹¹ W nakreślaniu jej granic pomocne są ustalenia dotyczące ontologii całego Wszechświata sformułowane na gruncie ogólnej koncepcji systemów. Wszechświat to system posiadający dwa wymiary: poziomy i pionowy. Jego cechą charakterystyczną jest porządek hierarchiczny. Na najniŜszym poziomie znajdują się cząstki elementarne, jądra atomów, cząsteczki, związki wielocząsteczkowe, wyŜej struktury międzycząsteczkowe i międzykomórkowe, wreszcie komórki, organizmy i organizacje ponadindywidulane.¹¹² Wydaje się, Ŝe do tych ostatnich

110 PowyŜszy fragment pracy stanowi rozwinięcie rozwaŜań wcześniej podejmowanych na temat branŜy na łamach „Gospodarki Narodowej”. Por. M. Gorynia, B. Jankowska, E. Maślak, BranŜa jako przedmiot badań w ekonomii,

„Gospodarka Narodowa” 2000, nr 3 oraz B. Jankowska, BranŜa jako mezosystem gospodarczy, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2002, nr 2.

111

Por. M. Gorynia, Delimitacja ..., op.cit.

112

moŜna by zaliczyć gospodarki narodowe, które znów składają się z branŜ, a branŜe z przedsiębiorstw. Podsumowując naleŜy stwierdzić, Ŝe Wszechświat to pewien nadsystem, gospodarki narodowe to systemy, a branŜe to ich podsystemy. Podział taki moŜna by w zasadzie prowadzić, aŜ do poziomu pojedynczej jednostki ludzkiej, a nawet poziomu cząstek elementarnych. KaŜdy bowiem system dzieli się w sposób rekurencyjny na podsystemy.

Jeśli chodzi o pionowy wymiar delimitacji, to branŜe umieszcza się pomiędzy gospodarką (poziom makro) a przedsiębiorstwem (poziom mikro), a więc na poziomie mezo. Natomiast odnośnie do wymiaru poziomego, którego zdefiniowanie oznacza przyjęcie kryterium, na podstawie którego dane przedsiębiorstwo trafi do branŜy X, a nie do branŜy Y, moŜna znaleźć w literaturze kilka propozycji, które przedyskutowano w rozdziale 1.2.1.

RozbieŜności w definiowaniu branŜy skłaniają ku traktowaniu zaprezentowanych podejść jako stanowisk komplementarnych. Cel badania powinien dyktować wybór którejkolwiek z koncepcji. Jednak trzeba zauwaŜyć, Ŝe mimo pewnych róŜnic, koncepcje te mają jedną zasadniczą cechę wspólną. KaŜda z nich utoŜsamia branŜę z grupą przedsiębiorstw wyodrębnionych według określonego kryterium, które to kryterium natychmiast sygnalizuje występowanie pewnych powiązań między zaliczonymi do branŜy przedsiębiorstwami.

Teza II

BranŜa jako pewna całość i jedność swych elementów – przedsiębiorstw, winna być traktowana jako realny przedmiot wyŜszego rzędu w stosunku do mikropodmiotów – uczestników branŜy.

Teza III

BranŜa, podobnie jak jej elementy posiada określoną strukturę, którą tworzą uczestnicy branŜy wraz z powiązaniami, które pomiędzy nimi występują.

Teza IV

Powiązania (wchodzenie w określone relacje) między częściami składowymi branŜy oraz pomiędzy całą branŜą a jej uczestnikami, ujawniają się w drodze oddziaływań pomiędzy wyŜej wspomnianymi.

Tezy: druga, trzecia i czwarta są ze sobą ściśle powiązane, dlatego warto je rozpatrywać łącznie. Pomocne okazują się tutaj ustalenia poczynione przez J. Lipca.¹¹³ Jedna z jego definicji człowieka jako bytu okazuje się być przydatna w rozwaŜaniach nad branŜą.¹¹⁴ Byt istnieje jako całość i jedność swych elementów, które z kolei posiadają swoje elementy i

113

Por. J. Lipiec, Ontologia świata realnego, PWN, Warszawa 1979, s. 74.

114

kaŜdy z obiektów jest obiektywnym związkiem obiektów bezpośrednio niŜszego od siebie rzędu, a róŜnorodne właściwości róŜnych obiektów są wynikiem ich róŜnej obiektywnej struktury.¹¹⁵ Struktura przedmiotu realnego wyraŜa się w związkach zachodzących między częściami (e₁ , e₂) całości (P), co oznacza występowanie takich wzajemnych oddziaływań pomiędzy e₁, e₂, Ŝe obiekt P z nich złoŜony jest pewną ontyczną całością.¹¹⁶ Interakcje pomiędzy elementami całości powodują, Ŝe owe elementy ujawniają nowe cechy. W ten sposób powstają charakterystyki całości róŜne od charakterystyk części składowych. Pewna całość istniejąca realnie uzaleŜnia więc swoje elementy od siebie. Gdyby istniały one niezaleŜnie od niej bądź poza nią ujawniłyby inne, nowe właściwości swej struktury. J. Lipiec podkreśla, Ŝe obok kategorii rzeczy, które są przedmiotami realnymi współwystępują relacje. KaŜda rzecz (całość) stanowiąca względnie trwałą strukturę swych elementów wchodzi w określone relacje, a więc zachowuje się w pewien sposób, oddziałuje na inną rzecz (całość). Podobnie się dzieje w przypadku części składowych tej rzeczy (elementów całości). Byty realne są więc zdolne do podmiotowania i przedmiotowania relacjom.¹¹⁷ Wchodzenie w relacje przejawia się we wspomnianych oddziaływaniach, które polegają na przekazywaniu materii, energii, informacji, a ich rezultatem są zmiany własności przedmiotów realnych.¹¹⁸

BranŜe mają budowę hierarchiczną. Strukturę branŜy tworzą przedsiębiorstwa wraz z powiązaniami, które pomiędzy nimi występują. Podobnie w przypadku uczestników branŜy – przedsiębiorstwa składają się z ludzi oraz zasobów materialnych, niematerialnych, technologicznych i finansowych zespolonych w jedną całość za pomocą więzi organizacyjnych. Określone złoŜenie i powiązanie ze sobą ich części składowych – wspomnianych zasobów, determinuje cechy uczestników branŜy–przedsiębiorstw. Podobnie w przypadku branŜy, moŜna powiedzieć, Ŝe funkcjonowanie przedsiębiorstw w ramach jednej całości, jaką jest branŜa, pozwala ujawnić się niektórym z ich własności.

Istnienie powiązań wewnątrz branŜy, dzięki którym stanowi ona określoną całość ujawnia się w drodze wzajemnych oddziaływań pomiędzy uczestnikami branŜy oraz branŜą jako całością a jej uczestnikami. Jeśli utoŜsamiamy branŜę np. z grupą przedsiębiorstw oferujących substytuty, to z pewnością są to firmy konkurujące ze sobą, a więc oddziałujące na siebie za pomocą stosowanych strategii konkurencji. Oferowanie substytutów nie wyklucza wystąpienia poza walką konkurencyjną takŜe kooperacji w niektórych obszarach działania przedsiębiorstw. Ta ze swej istoty wiąŜe się z przepływem informacji, a niekiedy

115 Ibidem. Obiektywny oznacza rzeczowy, niezaleŜny od czyjejkolwiek świadomości.

116

Ibidem, s. 52.

117 Ibidem, s. 64-65. Lipiec uŜywa określeń „być podmiotem” i „być przedmiotem” zamiennie z określeniami odpowiednio podmiotować i przedmiotować, które wg niego wyraźniej i mocniej ujmują aktywny i dynamiczny charakter obiektów oddziałujących.

118

nawet materii w postaci np. środków produkcji. Tak więc dwa podstawowe rodzaje oddziaływań pomiędzy uczestnikami branŜy to walka konkurencyjna i kooperacja.

Teza V

Oddziaływania prowadzą do ujawnienia się nowych cech uczestników branŜy oraz kreują cechy branŜy jako całości.

W wyniku interakcji uczestnik branŜy – uczestnik branŜy oraz branŜa –uczestnicy branŜy ujawniają się nowe (tzn. takie, dla których wystąpienia konieczne jest egzystowanie danego przedsiębiorstwa w branŜy) cechy przedsiębiorstw branŜowych, jak: wielkość potencjału konkurencyjnego, posiadana przewaga konkurencyjna czy preferowane instrumenty konkurowania, a więc wykorzystywana strategia konkurencji.

Ogólnie rzecz ujmując, powiązania między przedsiębiorstwami w branŜy mają charakter więzi realnych oraz więzi regulacyjnych. Pierwsza kategoria powiązań wyraŜa się w przepływie towarów i usług pomiędzy firmami w branŜy. Natomiast druga kategoria więzi ujawnia się we wzajemnym wpływie mikropodmiotów na swoje posunięcia, co dokonuje się poprzez stosowane strategie.

W sferze regulacyjnej ujawniają się takŜe interakcje cała branŜa – przedsiębiorstwa. Sprowadzają się one do oddziaływania przez samorząd branŜowy i ustalone w danej branŜy reguły gry na posunięcia i decyzje podmiotów gospodarczych.

BranŜa wpływa na swoich uczestników równieŜ poprzez swoje cechy. Struktura i koncentracja w branŜy kształtują natęŜenie procesów konkurencyjnych oraz kooperacyjnych w branŜy. Liczba i siła poszczególnych mikropodmiotów tworzących branŜę determinuje decyzje cenowe pojedynczych przedsiębiorstw.¹¹⁹

Jeśli chodzi o cechy branŜy to dają się tutaj wyróŜnić dwie kategorie. Pierwsza kategoria to cechy, które moŜna przypisać przedsiębiorstwom, moŜna zredukować do poziomu mikroekonomicznego, np. efektywność czy rentowność. Druga to charakterystyki typowe dla poziomu mezoekonomicznego, które co prawda zasadzają się na posunięciach uczestników branŜy, ale nie moŜna im tych cech przypisać. NaleŜy tutaj wymienić: bariery wejścia do i wyjścia z branŜy, strukturę – organizację branŜy od konkurencji doskonałej po monopol, „umieralność” firm w branŜy, zjawisko rent-seeking w branŜy, funkcjonowanie lobby branŜowego. W przypadku cech branŜy, które dają się sprowadzić do poziomu przedsiębiorstwa trzeba zaznaczyć, Ŝe nie są one prostą sumą charakterystyk przedsiębiorstw branŜowych, gdyŜ oddziaływania pomiędzy uczestnikami branŜy stwarzają warunki do

119

wystąpienia efektu synergii, którego istnienie powoduje, Ŝe np. wyniki osiągane przez dwóch kooperantów w branŜy nie odpowiadają sumie wyników odnoszonych przez kaŜdego z nich z osobna. Poza tym dzięki występowaniu swego rodzaju dodatnich „efektów zewnętrznych”, branŜa jako całość moŜe być postrzegana jako bardziej efektywna czy atrakcyjna niŜby to wynikało z monitoringu efektywności i wizerunku poszczególnych firm-uczestników branŜy. Nowowchodzącym jest znacznie łatwiej neutralizować duŜą siłę przetargową nabywców jeśli podejmują aktywność gospodarczą w branŜy dobrze postrzeganej przez klientów, co moŜe być jednym z namacalnych rezultatów występowania dodatnich „efektów zewnętrznych”.

Teza VI

BranŜy jako całości moŜna przypisać atrybuty bytu realnego.

Za traktowaniem branŜy jako bytu realnego przemawiają teŜ następujące jej charakterystyki: obiektywność, tzn. przedmiotowość, konkretność, którą niekiedy określa się właśnie realnością, samoistoność, samodzielność, pochodność i zaleŜność bytowa.¹²⁰ Takie atrybuty przypisuje się obiektom ontycznym (przedmiotom bytu realnego). Spróbujmy więc znaleźć odniesienie cech obiektów ontycznych do branŜy:

• obiektywność moŜna zdefiniować na dwa sposoby. Po pierwsze, istnienie obiektywne to istnienie niezaleŜne od świadomości podmiotu poznającego. Po drugie, istnienie obiektywne to istnienie na zewnątrz podmiotu, przeciwstawiane mu, bez względu na to, czy jest ono niezaleŜne, czy zaleŜne od jego świadomości. BranŜe istnieją w sposób obiektywny, gdyŜ funkcjonowanie przedsiębiorstw i występowanie zaprezentowanych wcześniej oddziaływań jest niezaleŜne od woli badacza;

• konkretność oznacza, Ŝe przedmiotami realnymi są tylko przedmioty uposaŜone materialnie, określone fizykalnie, czasowo i przestrzennie. MoŜna zauwaŜyć, Ŝe zarówno uczestnicy branŜy, jak i powiązania między nimi wyraŜające się w określonych interakcjach są określone fizykalnie, czasowo i przestrzennie. Uczestnicy branŜy są ciałami fizycznymi występującymi w określonym czasie i miejscu. Podobnie oddziaływania, jak wcześniej wspomniano polegają na przekazywaniu materii, energii-bodźców i informacji w oznaczonym czasie i miejscu;

• definicję bytowej samoistności znajdziemy u R. Ingardena: „ coś istnieje samoistnie (jest bytowo autonomiczne) – jeŜeli samo w sobie ma swój fundament bytowy. Ma zaś w sobie taki fundament, jeŜeli samo w sobie jest immanentnie określone.” Natomiast mówi się, Ŝe

120

Atrybuty przedmiotów bytu realnego i ich definicje zaczerpnięto z: R. Ingarden, Spór o istnienie świata, t. 1, PWN, Warszawa 1960, s. 93-94 oraz L. KrzyŜanowski, op.cit., s. 107-126.

„....przedmiot jest bytowo samodzielny jeŜeli jego istnienie nie jest [...] koniecznym współistnieniem w obrębie jednej całości z jakimś innym przedmiotem”. Przedmioty samodzielne mogą ze swej istoty wymagać dla swego istnienia istnienia jakiegoś innego przedmiotu bytowo samodzielnego, wówczas są od niego zaleŜne. Jak wcześniej sygnalizowano, branŜe mają same w sobie fundament bytowy i ich występowanie nie jest koniecznym, współistnieniem w obrębie jednej całości z czymś innym. Tak więc naleŜy im przypisać atrybut samoistności i samodzielności. Nie moŜna, co prawda zaprzeczyć, Ŝe branŜe jako pewne zbiory przedsiębiorstw mogą istnieć bez tych przedsiębiorstw, ale ze względu na występowanie interakcji wewnątrzbranŜowych, które są nieodłącznym elementem branŜy i charakterystyk branŜy, nieuzasadnionym jest twierdzenie, Ŝe branŜe nie istnieją poza przedsiębiorstwami, które je tworzą;

• jeśli chodzi o kolejny atrybut, a mianowicie pochodność, L. KrzyŜanowski słusznie zauwaŜa, Ŝe przedmioty realne, którymi zajmuje się nauka zarządzania, a nawet idąc szerzej ekonomia [ B.J.] są zawsze pochodne od ich twórców.

Teza VII

BranŜa to mereologiczny¹²¹ zbiór przedsiębiorstw.

Problem zbiorów i ich realnego istnienia został podjęty przez Z. Augustynka, który w swoich rozwaŜaniach nawiązał do kwestii podjętej przez wspomnianego J. Lipca odnośnie do utoŜsamiania bytów realnie istniejących z pewną całością składającą się z elementów.¹²² Zbiór moŜna zdefiniować jako wielość przedmiotów posiadających przynajmniej jedną wspólną cechę (zbiory dystrybutywne, inaczej mnogościowe) albo jako całość utworzoną z przedmiotów, które są jej częściami (zbiory kolektywne, inaczej mereologiczne).¹²³ Zestawiając definicje zbiorów z definicją bytu realnego według J. Lipca, stwierdza się, Ŝe istnienie realne przysługuje tylko zbiorom kolektywnym. Zbiory dystrybutywne są tworami intencjonalnymi, nawet gdy ich elementy istnieją realnie. Zbiorów takich moŜna tworzyć nieskończenie wiele, gdyŜ są one najrozmaitszymi klasami rzeczy, oddziaływań, procesów zdarzeń i własności. Natomiast zbiory kolektywne to złoŜone przedmioty wyŜszego rzędu. Jeśli ich elementy istnieją realnie, to i taki zbiór jest bytem realnym.

121

Mereologiczny znaczy kolektywny

122 Por. Z. Augustynek, Indywidua i zbiory: wersje materializmu, w: Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Wrocław 1994, s. 237.

123

Por. T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1978, s. 294.

Rysunek 1. 1. Elementarny model bytu realnego

Źródło: L. KrzyŜanowski, Podstawy nauki o zarządzaniu, PWN, Warszawa 1985, s. 126

Zakładając, Ŝe byty realne to zbiory tylko dwuelementowe i, Ŝe łączy je relacja dwuczłonowa moŜna sporządzić model bytu realnego (Rysunek 1. 1):¹²⁴

1) przedmioty r₁ i r₂ czyli przedmioty rzędu r wchodzą w zawartość materialną przedmiotu bezpośrednio wyŜszego rzędu, P; realne oddziaływanie, relacja Q_r scala je w przedmiotową całość;

2) przedmiot r₁ składa się z przedmiotów rzędu e – e₁, e_2, są to przedmioty o bezpośrednio niŜszym rzędzie; relacja Qe wiąŜe je w przedmiotową całość, przedmioty e1,e2 wchodzą całą swoją zawartością materialną w zawartość przedmiotu r1, czyli np.e1 występuje wobec r1 jako przedmiotowa całość utworzona przez elementy a1 i a2 połączone relacją Qa;

3) elementy a1 i a2 stanowią w analizie poziom odniesienia (poziom zerowy).

Podobny model moŜna skonstruować odnośnie do branŜy. (Rysunek 1. 2). Przyjmijmy następujące załoŜenia:

B – branŜa (przedmiot wyŜszego rzędu);

p1, p2 – przedsiębiorstwa - uczestnicy branŜy;

Qp – realne oddziaływanie (relacja) pomiędzy przedsiębiorstwami-uczestnikami branŜy – gra konkurencyjna;

z1, z2 – zasoby przedsiębiorstwa (ludzkie, materialne, niematerialne) połączone w określone zestawy i wzajemnie na siebie oddziałujące;

Qz – sposób powiązania ze sobą zasobów przedsiębiorstwa – więzi organizacyjne;

x1, x2 – pojedynczy ludzie bądź np. środki produkcji powiązane ze sobą, a więc stanowiska pracy;

124

Por. L. KrzyŜanowski, op. cit., s. 126.

P r2 r1 e1 e1 a1 a2 Qr Qe Qa

Qx – sposób powiązania pojedynczych zasobów przedsiębiorstwa, przypisanie danemu pracownikowi określonych narzędzi pracy.

Rysunek 1. 2. Model branŜy jako bytu realnego

Źródło: Opracowanie własne

Koncepcja branŜy jako mereologicznego zbioru przedsiębiorstw w sposób wyraźny nawiązuje do zaproponowanego przez A. Marshalla ujęcia branŜy jako „lasu” składającego się z przedsiębiorstw. Tak jak las składa się z drzew, tak branŜę tworzą przedsiębiorstwa.¹²⁵

W kontekście poczynionych rozwaŜań moŜna stwierdzić, Ŝe branŜa jest kolektywnym zbiorem przedsiębiorstw, gdyŜ jest pewnym systemem powiązanych ze sobą elementów. Warto jednak postawić pytanie, czy rzeczywiście zawsze branŜa jest zbiorem kolektywnym. Czy w określonych przypadkach nie naleŜałoby traktować branŜy jako zbioru mnogościowego (dystrybutywnego)? Co w związku z tym przemawiałoby za uznaniem jej tylko za pewną konstrukcję poznawczą, która ułatwia opis rzeczywistości gospodarczej?

Zaprezentowane definicje branŜy przekonują o moŜliwości zastosowania kryterium podmiotowego bądź przedmiotowego delimitacji branŜy. Zastosowanie kryterium przedmiotowego prowadzi do wydzielenia branŜ w gospodarce, jednak są to branŜe, których nie moŜna uznać za byty realne. Tworzy się więc branŜe wyróŜniane według rodzaju działalności bądź sekcje (działy) produkcyjne według spełnianych funkcji (konsumpcja, konsumpcja pośrednia, inwestycje, eksport). Wydzielenie branŜ według kryterium przedmiotowego moŜe wiązać się z koniecznością dzielenia przedsiębiorstw na mniejsze części. Tak więc branŜa zdelimitowana według kryterium przedmiotowego moŜe być dobrym narzędziem poznania, ale nie jest bytem realnym.

Niekiedy takŜe zastosowanie kryterium podmiotowego moŜe stawiać pod znakiem

125

Por. S. Moss, The History of the Theory of the Firm from Marshall to Robinson and Chamberlin: The Source of Positivism in Ecomonics, „Economica” 1984, vol. 51, s.307-318.

B p2 p1 z1 z1 x1 x2 Qp Qz Qx

zapytania realne istnienie branŜy. Przedsiębiorstwa moŜna grupować w jednorodne klasy, a do określania tych klas wykorzystywać cechy grupowanych przedsiębiorstw. Wówczas moŜe powstać dystrybutywny zbiór przedsiębiorstw, które będąc do siebie pod pewnymi względami podobne (np. wielkość przedsiębiorstwa, forma prawna, sposób produkcji, itp.) nie muszą występować ze sobą w Ŝadnych związkach. W rzeczywistości gospodarczej występuje nieskończenie wiele takich dystrybutywnych zbiorów przedsiębiorstw, które są określane mianem branŜy. Jednak, zdaniem autorki na potrzeby badań nad międzynarodową konkurencyjnością branŜy wskazane jest traktowanie branŜy jako grupy przedsiębiorstw łącznie z interakcjami zachodzącymi między nimi i wszelkimi konsekwencjami tych interakcji.