1. BranŜa jako mezosystem gospodarczy
1.1. Mezoekonomia – nowy obszar analiz naukowych
1.1.4. Ekonomia branŜy – geneza i przedmiot badań
Ekonomia branŜy jest jedną z subdyscyplin naukowych, której przedmiot zainteresowania jest ulokowany na poziomie mezoekonomicznym. Jest to stosunkowo młoda i z pewnością nie do końca ugruntowana dziedzina wiedzy. Toczą się spory odnośnie do:
• zakresu badań obejmowanego przez ekonomię branŜy i celów stawianych przed ekonomią branŜy,
• koncepcji, które naleŜy uznać za powstałe na gruncie ekonomii branŜy,
• metodologii właściwej dla ekonomii branŜy.
Spory te są następstwem dość skomplikowanego i zagmatwanego rodowodu tej nowej subdyscypliny naukowej. Zaczątków ekonomii branŜy moŜna doszukiwać się juŜ w tezach A. Smitha, który wprowadził pojęcie ceny rynkowej i ceny naturalnej produktu, utoŜsamianej z jego wartością. UwaŜa się, Ŝe to właśnie A. Smith stworzył podwaliny teorii firmy, której rozwój zdaniem przedstawicieli ekonomii branŜy umoŜliwił wykrystalizowanie się tej subdyscypliny.83 Warto teŜ wspomnieć o poglądach A. Marshalla. Twierdził on, Ŝe
81 Por. B. Winiarski, Konkurencyjność: Kryterium wyboru..., op.cit., s. 15.
82
Por. M.E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 248.
83
Por. D.C. Mueller, Business and Industrial Organization Research: Synergy or Shotgun Marriage?, „Journal of the
konkurencja nie zawsze sprowadza ceny do poziomu kosztów i występowanie monopolu jest wysoce prawdopodobne, aczkolwiek pozycja monopolistyczna jest zjawiskiem przejściowym.84
Koncepcje A. Smitha i A. Marshalla stały się początkiem dwóch róŜnych z metodologicznego punktu widzenia podejść do zagadnień branŜy. Z jednej strony rozwijano rozwaŜania teoretyczne (deductive theory), z drugiej badania empiryczne (empirical
observation).
RozwaŜania teoretyczne prowadzono w ramach teorii firmy. Analizowano, jak decyzje cenowe i produkcyjne wpływają na wydajność, alokację zasobów i wreszcie na dobrobyt gospodarczy. Preferowano dedukcję logiczną, ignorowano wszelkie historyczne oraz instytucjonalne aspekty działania podmiotów gospodarczych i apoteozowano konkurencję doskonałą, dopuszczając co prawda istnienie pełnego monopolu.
Natomiast obserwacja empiryczna sprowadzała się do śledzenia historycznego rozwoju i rzeczywistego zachowania poszczególnych firm i branŜ.
Rozłam na te dwa podejścia uwidocznił się w sposób bardzo wyraźny w latach 20-stych XX wieku, nie tylko na niwie metodologicznej, ale takŜe konceptualnej. Stawiano pytania o adekwatne koncepcje, jakie winny być wykorzystywane przez badaczy branŜy. Dla zwolenników obserwacji empirycznej szeroko propagowana koncepcja konkurencji doskonałej była bezuŜyteczna, podczas gdy dla prowadzących rozwaŜania teoretyczne ciągle stanowiła ona ideał, do którego trzeba dąŜyć.
Częściowe zamknięcie tej ogromnej luki pomiędzy zwolennikami podejścia dedukcyjnego i obserwacji empirycznej dokonało się za przyczyną E.H. Chamberlina i jego koncepcji konkurencji monopolistycznej, którą zawarł w dziele „The Theory of Monopolistic
Competiton”.85 W centrum zainteresowania znalazły się pośrednie formy rynku –
konkurencja niedoskonała i oligopol. WyróŜnikiem tych nowych form była heterogeniczność produktów. Analizie poddano związek pomiędzy strukturą rynku a jego efektywnością, a więc badano jakie implikacje dla dobrobytu społecznego niesie ze sobą określona liczba sprzedawców na danym rynku.
Prowadzone przez E.H. Chamberlina rozwaŜania na temat moŜliwych form rynku przyczyniły się do tego, Ŝe dostrzeŜono, iŜ firmy mogą poprzez swoją szeroko rozumianą politykę wpływać na konkurentów. Spowodowało to wyraźne odwrócenie uwagi badaczy od pojedynczych firm w kierunku branŜ. Tezy E.H. Chamberlina zostały wykorzystane w latach pięćdziesiątych przez J. Baina i stały się bazą dla badań teorii organizacji branŜy.
84
Por. D.A. Hay, D.J. Morris,., Industrial Economics. Theory and Evidence, Oxford University Press, Oxford 1979, s. 7.
85
Współcześnie w ramach ekonomii branŜy daje się takŜe wyróŜnić dwa dominujące kierunki. Jeden z nich jest znów zwany empirycznym i nosi miano „harvardzkiej tradycji”, a drugi teoretycznym.
Za twórców empirycznego kierunku w ekonomii uwaŜa się J. Baina i E. Masona.86 J. Bain, uczeń E. Masona poszerzył prowadzone wcześniej obserwacje empiryczne poszczególnych branŜ o międzybranŜowe porównania.87 Porównania te miały przede wszystkim wykazać, jakie zachodzą związki pomiędzy strukturą rynku branŜowego a wysokością zysków. J. Bain postawił hipotezę, Ŝe bardziej skoncentrowane branŜe powinny osiągać wyŜsze zyski niŜ branŜe o niŜszym stopniu koncentracji. Rdzeń rozwaŜań stanowił paradygmat struktura – zachowanie – efektywność ( structure – conduct – performance ). Paradygmat ten z biegiem czasu został uzupełniony o warunki wyjściowe dotyczące zarówno strony popytowej, jak i podaŜowej rynku.88 Po stronie popytu warunki wyjściowe to m. in. rozmiar rynku, tempo jego wzrostu, sezonowość popytu, jego elastyczność i wraŜliwość na substytuty. Natomiast po stronie podaŜy są to m. in. technologia produkcji, lokalizacja i ilość zakładów produkcyjnych oraz warunki prawne prowadzenia działalności gospodarczej w danej branŜy. Strukturę rynku branŜowego określa liczba i wielkość sprzedających oraz kupujących, wysokość barier wejścia i wyjścia. Natomiast przez zachowanie firm (w przypadku utoŜsamiania branŜy z rynkiem obok sprzedawców pojawiają się takŜe kupujący, jednak im poświęca się mniej uwagi) naleŜy rozumieć ich decyzje i działania podejmowane w ramach polityki cen, polityki produkcji, związane z mechanizmem interakcji, adaptacji i koordynacji posunięć sprzedawców na danym rynku branŜowym. Zachowanie firm na rynku ujawnia się w stosowanych przez nich strategiach funkcjonalnych. Ostatnim elementem tryptyku J. Baina jest efektywność, która decyduje o wysokości korzyści, jakie osiągają wszyscy, w jakikolwiek sposób powiązani z rynkiem (stakeholders). Miarami efektywności będą wszelkie wskaźniki rentowności. Jednak R. Stead, P. Curwen i K. Lawler słusznie podkreślają, Ŝe nie wystarczy tylko ograniczyć się do takich miar, gdyŜ wysokie zyski mogą być następstwem posiadania władzy monopolistycznej na rynku. Trzeba teŜ uwzględnić inne miary efektywności rynku, np. oferowanie przez firmy stabilnego zatrudnienia wraz z adekwatnym do wykonywanej pracy wynagrodzeniem oraz postęp technologiczny w branŜy.89
86
Por. J. Devine, R.M. Jones, N. Lee, W.J. Tyson, An Introduction to Industrial Economics, George Allen and Unwin Ltd., London 1976, s. 13.
87
Por. J. Bain, Relation of Profit Rate to Industry Concentration: American Manufacturing 1936-1940, „Quarterly Journal of
Economic”, vol. 65, nr.3, s.293-324. J. Bain, Barriers to New Competition, Harvard University Press, Cambridge MA 1956.
88
Por. R. Stead, P. Curwen, K. Lawler, Industrial Economics. Theory, Applications and Policy, McGraw-Hill Book Company, London 1997, s. 4.
89
ZaleŜnościom ujętym w triadzie J. Baina nadano interpretację deterministyczną. Najczęściej przyjmowano, Ŝe pomiędzy jej elementami występuje łańcuch zaleŜności przyczynowo-skutkowych. Warunki wyjściowe, bądź inaczej bazowe (basic conditions) determinują zgodnie z paradygmatem strukturę rynku branŜowego. Struktura wpływa z kolei na zachowanie firm na rynku, a to determinuje jego efektywność. Taka interpretacja byłaby do przyjęcia, ale tylko pod warunkiem, Ŝe zakłada się niezmienność struktury rynkowej, co wiąŜe się z przyjęciem krótkiego okresu analizy. W rzeczywistości przedsiębiorstwa mają moŜność swobodnego podejmowania decyzji i mogą kształtować strukturę rynku branŜowego, stąd przeświadczenie o występowaniu jednokierunkowej zaleŜności pomiędzy strukturą, zachowaniem a efektywnością jest nieuzasadnione. Istnienie wspomnianych jednokierunkowych zaleŜności przyczynowo-skutkowych zostało równieŜ podwaŜone w toku licznych studiów empirycznych, które ujawniły, Ŝe w poszczególnych branŜach moŜna było obserwować róŜnice w wynikach przedsiębiorstw, których to róŜnic nie dało się wyjaśnić odmiennością struktur rynku.90 Wykazano takŜe, Ŝe miary zachowania i efektywności są silnie powiązane ze strukturą rynku na zasadzie regresji, a więc nie tylko struktura rynku determinuje zachowanie przedsiębiorstw branŜowych, które prowadzi do określonych rezultatów ekonomicznych, ale takŜe efektywność rynku branŜowego ma istotny wpływ na kształt struktury branŜy.91 Przemawiają za tym rezultaty badań przeprowadzonych przez K. Cowlinga i M. Watersona.92 Podjęli oni próbę nowego spojrzenia na związki pomiędzy strukturą branŜy, strategią-zachowaniem uczestników branŜy oraz wynikami osiąganymi przez branŜę. Weryfikacja opracowanego przez nich modelu potwierdziła hipotezę, Ŝe struktury rynku i wyniki są ze sobą skorelowane, a więc trudno doszukiwać się przyczyn i skutku.
Podsumowując trzeba podkreślić, Ŝe współcześnie paradygmat J. Baina jest dość szeroko stosowany na gruncie ekonomii branŜy, jednak uwzględnia się moŜność jego róŜnej interpretacji. Z jednej strony jest on ujmowany jako relacja przyczynowo-skutkowa, wówczas struktury wyjaśniają wyniki. Z drugiej strony, traktuje się go jako przedstawienie współistniejących i współzaleŜnych zjawisk, wtedy struktury, strategie i wyniki są wyznaczane jednocześnie, a więc Ŝadna ze zmiennych nie jest traktowana jako przyczyna innej zmiennej.
Niedostatki wykorzystywanego przez zwolenników obserwacji empirycznej paradygmatu J. Baina zostały napiętnowane przez przedstawicieli „tradycji chicagowskiej”,
90
Por. M. Rainelli, Ekonomia przemysłowa, PWN, Warszawa 1996, s. 14.
91
Por. J. Tirole, The Theory of Industrial Organization, The MIT Press, Massachusetts 1988, s. 1-2.
92
którzy postulowali zwrot ku analizie teoretycznej.93 Początkowo teoria słuŜyła tylko opisowi wyników badań statystycznych, ale w latach 70-tych wykrystalizował się kierunek czysto teoretyczny i wysoce sformalizowany.94 W ramach tego kierunku rozwija się teorie asymetrycznej informacji, dynamiki branŜy, niekooperacyjne teorie gier i modelowanie zachowań rynkowych z wykorzystaniem matematyki.
Obecnie podejmuje się próby łączenia modeli teoretycznych z badaniami empirycznymi, podkreślając potrzebę empirycznego testowania predykcji wywodzonych z teorii.95
Niekiedy podkreśla się takŜe, Ŝe rozwój ekonomii branŜy przebiegał róŜnie w róŜnych krajach. Zdaniem jednego z przedstawicieli ekonomii branŜy – M. Rainelliego obecnie naleŜałoby wydzielić dwa podstawowe modele, a mianowicie96:
• model anglo-amerykański, który wykorzystuje dorobek mikroekonomicznej teorii konkurencji niedoskonałej, ze szczególnym uwzględnieniem oligopolu. Badacze posługują się narzędziami matematycznymi, np. wspomnianą teorią gier, stąd model ten określa się mianem sformalizowanego. Próbuje się wyjaśniać wyniki gospodarcze przedsiębiorstw przez pryzmat teorii rynków. Równocześnie wykorzystuje się czysto teoretyczne hipotezy oraz wnioski płynące z prac empirycznych. Na jego bazie powstaje nowa ekonomia branŜy. Przedstawiciele modelu anglo-amerykańskiego opowiadają się za interwencją państwa, ale tylko w kontekście polityki konkurencji;
• model francuski, który opiera się tylko i wyłącznie na analizie empirycznej, a płynące z niej wnioski trudno jest ulokować w schematach teorii rynków, stąd nie podejmuje się rozwaŜań teoretycznych. W przeciwieństwie do modelu anglo-amerykańskiego podkreśla się potrzebę prowadzenia polityki przemysłowej.
Zaproponowany przez M. Rainelliego model anglo-amerykański łączy w sobie po części nurt bainowski, a więc paradygmat struktura – zachowanie – efektywność, postulat E. Masona, aby prowadzić badania empiryczne polegające na międzybranŜowych porównaniach w celu stwierdzenia, jak róŜne struktury rynku wpływają na wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw oraz wspomniany nowy, wysoce sformalizowany kierunek, który wykrystalizował się w latach 70 –tych.
93
Por. M.V. Reder, Chicago Economics, Permanence and Change, „Journal of Economic Literature” 1982, vol. XX, s. 1-38.
94
Por. J.Tirole, op.cit.
95 Por. G. Symeonides, Price Competition, Non-Price Competition and Market Structure: Theory and Evidence from the UK,
„Economica” 2000, vol. 67, nr 267.
96 Por. M. Rainelli, op. cit., s. 7. Rainelli posiłkuje się pojęciem modelu, mając na myśli pewien zestaw, system twierdzeń, a nie sformalizowane przedstawienie określonej teorii, co odpowiada definicji modelu zaproponowanej przez jednego z metodologów ekonomii - A. Leijonhufvuda. Por. A. Leijonhufvud, Models and Theories, „Journal of Ecomonic