Wydział Zarządzania
Katedra Handlu Międzynarodowego
Rozprawa doktorska
Barbara Jankowska
Międzynarodowa konkurencyjność
polskiej branŜy budowlanej
Promotor:
prof. dr hab. Marian Gorynia
Spis Treści ...2
Wstęp ...4
1. BranŜa jako mezosystem gospodarczy ...9
Wprowadzenie... 9
1.1. Mezoekonomia – nowy obszar analiz naukowych ... 9
1.1.1. Poziomy analizy w ekonomii... 9
1.1.2. Przedmiot zainteresowań mezoekonomii ... 17
1.1.3. Kierunki badań mezoekonomii a poprawa konkurencyjności gospodarki ... 19
1.1.4. Ekonomia branŜy – geneza i przedmiot badań ... 29
1.2. BranŜa - byt realny czy konstrukcja poznawcza... 34
1.2.1. Definicje branŜy w literaturze... 34
1.2.2. Dowód na realne istnienie branŜy... 37
1.2.3. Ujęcie branŜy w opracowaniach statystycznych... 45
1.3. Metodologia studiów branŜowych ... 46
1.3.1. Paradygmat systemowy ... 46
1.3.2. Systemizm... 48
1.3.3. System... 51
1.3.4. Systemy gospodarcze... 52
Podsumowanie – załoŜenia co do przedmiotu i metody ... 54
2. Międzynarodowa konkurencyjność branŜy – pojęcie, determinanty i mierniki ...56
Wprowadzenie... 56
2.1. Konkurencyjność branŜy– aspekt konceptualny... 57
2.1.1. Pojęcie konkurencyjności ... 57
2.1.2. Wybrane koncepcje konkurencyjności a specyfika poziomu mezoekonomicznego... 59
2.1.3. Konkurencyjność branŜy – próba konceptualizacji ... 70
2.2. Determinanty międzynarodowej konkurencyjności branŜy... 72
2.2.1. Interakcje wewnątrzbranŜowe ... 72
2.2.2. Przedsiębiorstwa – uczestnicy branŜy ... 93
2.2.3. BranŜe pokrewne i wspierające ... 99
2.2.4. Instytucje... 102
2.3. Mierniki mezokonkurencyjności - konkurencyjność wynikowa ... 115
Podsumowanie... 123
3. Diagnoza międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej – aspekt poznawczo-empiryczny ... 124
Wprowadzenie... 124
3.1. Koncepcja empirycznej części rozprawy... 125
3.1.1. Delimitacja polskiej branŜy budowlanej... 125
3.1.2. Przedmiot badań... 127
3.1.3. Metoda badawcza... 130
3.2. Pomiar międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej... 132
3.2.1. Próba badawcza ... 132
3.2.2. Ocena międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej – mierniki cząstkowe ... 135
3.2.3. Ocena międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej – mierniki syntetyczne ... 147
3.3. Determinanty międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej . 157 3.3.1. Czynniki mikroekonomiczne ... 157
3.3.2. Czynniki mezoekonomiczne... 162
3.3.3. Zewnętrzne uwarunkowania konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej na rynkach Unii Europejskiej ... 194
3.3.4. Czynniki makroekonomiczne ... 203
Podsumowanie... 206
4. Poprawa międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej – aspekt normatywny ... 208
Wprowadzenie... 208
4.1. Trudności związane z funkcjonowaniem na poszczególnych rynkach – punkt wyjścia zaleceń normatywnych ... 209
4.2. Rekomendacje dla strategii przedsiębiorstw... 209
4.3. Zalecenia dla instytucji samorządu gospodarczego ... 239
4.4. Polityka gospodarcza ... 245
Podsumowanie... 254
Zakończenie...255
Bibliografia... 258
Spisy ... 266
Załącznik 1: Ankieta dla firm ...269
Przemiany polityczne, jakie miały miejsce w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych, przyniosły ze sobą zmianę realiów funkcjonowania polskiej gospodarki, o czym moŜe świadczyć pojawienie się na polskim rynku konkurencji zarówno pomiędzy firmami krajowymi, jak i krajowymi a zagranicznymi. ZaangaŜowanie gospodarki polskiej w sferę biznesu międzynarodowego jest niewątpliwie zjawiskiem poŜądanym. Jednak o tym, czy gospodarka będzie czerpać korzyści z umiędzynarodowienia decyduje jej konkurencyjność.
Dla konkurencyjności gospodarki-makrosystemu ogromne znaczenie ma konkurencyjność mikrosystemów-przedsiębiorstw oraz mezosystemów-branŜ. Poziom mezo, a więc poziom pośredni między mikro a makro, jest nowym poziomem analiz ekonomicznych, który stopniowo zyskuje na znaczeniu. Otoczenie branŜowe jest przecieŜ jedną z determinant zachowań przedsiębiorstw. Analizy branŜowe są wykorzystywane przez przedsiębiorstwa w procesie budowy strategii, natomiast państwo posługuje się nimi przygotowując koncepcje prywatyzacji bądź wytyczne dla polityki przemysłowej.
Przedmiotem niniejszej rozprawy jest problem międzynarodowej konkurencyjności na poziomie branŜy, którą naleŜy rozumieć jako grupę firm konkurujących ze sobą i oferujących identyczne bądź bardzo zbliŜone do siebie produkty czy usługi. Zbadanie międzynarodowej konkurencyjności branŜy sprowadza się do rozpoznania, jak radzą sobie przedsiębiorstwa-uczestnicy branŜy z konkurencją międzynarodową, a więc w analizowanym przypadku konkurencją generowaną przez firmy pochodzące z ich rynku macierzystego oraz rynków zagranicznych.
Dyskusja zostaje ograniczona do kwestii międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej, którą utoŜsamia się z 45 działem Europejskiej Klasyfikacji Działalności (zakres wspomnianego działu EKD pokrywa się z 45 działem Polskiej Klasyfikacji Działalności), który obejmuje przedsiębiorstwa świadczące usługi budowlano-montaŜowe. Wybór branŜy budowlanej jako przedmiotu badań nie był przypadkowy. Budownictwo jest tą
branŜą gospodarki narodowej, która ma istotny wpływ na rozwój gospodarczy kraju. Wyniki badań empirycznych na terenie UE dowodzą, Ŝe jedno miejsce pracy w budownictwie, kreuje dwa dodatkowe w branŜach pokrewnych.
Przed rozprawą postawiono dwie kategorie celów – cele poznawcze i cele normatywne. W zestawie celów poznawczych wyszczególniono jeden cel główny - pierwszoplanowy oraz cele pomocnicze – drugoplanowe, które mają przyczynić się do zrealizowania celu głównego. Celem głównym rozprawy jest:
1 po pierwsze, identyfikacja determinant międzynarodowej konkurencyjności polskiego budownictwa,
2 po drugie, ocena międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej. Wśród celów pomocniczych wyróŜnia się cele poznawcze i normatywne.
a) Cele poznawcze:
1 prezentacja systemowych własności branŜy;
2 próba opracowania aparatu pojęciowego odnośnie do konkurencyjności branŜy na bazie istniejącego analogicznego aparatu dotyczącego poziomu makro i mikro i co się z tym wiąŜe zaproponowanie mierników międzynarodowej konkurencyjności branŜy;
3 zbadanie obecnych warunków polsko-niemieckiej „współpracy” w zakresie budownictwa; 4 próba nakreślenia warunków dalszej polsko-niemieckiej kooperacji w zakresie
budownictwa po przystąpieniu Polski do UE. b) Cele normatywne:
1 rekomendacje dla przedsiębiorstw budowlanych oraz branŜowych instytucji i stowarzyszeń „wspierających” funkcjonowanie firm budowlanych;
2 zalecenia dla polityki gospodarczej państwa słuŜące poprawie międzynarodowej konkurencyjności polskiego budownictwa.
W rozprawie ustosunkowano się równieŜ do hipotez badawczych, przyjętych na podstawie studiów literaturowych oraz własnych przemyśleń.
1 branŜa jest bytem realnym, a więc istnieje w sensie ontologicznym i co się z tym wiąŜe posiada w części cechy nieredukowalne do poziomu tworzących ją przedsiębiorstw– uczestników branŜy;
2 konkurencyjność branŜy zaleŜy nie tylko od konkurencyjności przedsiębiorstw branŜowych i aktywności „państwa”, ale kształtowana jest takŜe przez własności typowe dla poziomu mezoekonomicznego, np. bariery wejścia do i wyjścia z branŜy, relacje pomiędzy przedsiębiorstwami-uczestnikami branŜy, powiązanie danej branŜy z branŜami pokrewnymi, wspierającymi, występowanie instytucji „wspierających” branŜę.
studia literaturowe i badania empiryczne międzynarodowej konkurencyjności polskich firm budowlanych. Badania wśród przedsiębiorstw mają postać badań ankietowych przeprowadzanych w miarę moŜliwości w formie wywiadu bezpośredniego. Obok wywiadów wśród przedsiębiorstw budowlanych podejmuje się rozmowy z przedstawicielami organizacji samorządu gospodarczego. Wydźwięk badań prowadzonych wśród instytucji samorządowych ma charakter normatywny, gdyŜ mają one prowadzić do sformułowania dyrektyw praktycznych wskazujących na sposoby poprawy międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej. Podejmowane przez autorkę pierwotne badania empiryczne mają cechy analizy wielopoziomowej i diachronicznej.
Praca składa się z czterech rozdziałów. Gdyby podjąć próbę bardzo lapidarnego przedstawienia struktury rozprawy, to moŜna stwierdzić, Ŝe:
1 po pierwsze, podejmuje się próbę opracowania metodyki badania międzynarodowej konkurencyjności branŜy,
2 po drugie, przeprowadza się kompleksową ocenę międzynarodowej konkurencyjności jednej z branŜ polskiej gospodarki, a mianowicie branŜy budowlanej,
3 po trzecie, zamieszcza się wnioski normatywne wskazujące na sposoby poprawy międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej.
Pierwszy rozdział pracy jest poświęcony prezentacji kontekstu prowadzonych rozwaŜań poprzez wskazanie ich miejsca w naukach ekonomicznych oraz poczynieniu ustaleń dotyczących przedmiotu i metody prowadzonych badań. Na początku charakteryzuje się mezoekonomię, która stanowi względnie nowy obszar analiz naukowych. Autorka wskazuje na miejsce mezoekonomii w systematyce nauk ekonomicznych, szeroko omawiając przedmiot jej zainteresowań. Następnie dyskutuje się przydatność tej subdyscypliny naukowej w studiach nad poprawą konkurencyjności gospodarki, skupiając uwagę na trzech kwestiach, a mianowicie na społeczno-politycznych aspektach działania grup interesów, na konsekwencjach istnienia w gospodarkach narodowych branŜ oraz na problemie konkurencyjności w wymiarze regionalnym. Dalej omawia się genezę i przedmiot badań ekonomii branŜy, która bezpośrednio wiąŜe się z problematyką podejmowaną w rozprawie. Istotne miejsce zajmują rozwaŜania odnośnie do wybranych aspektów branŜy. Krytycznej analizie poddaje się występujące w literaturze definicje branŜy, a w szczególności kryteria jej delimitacji. Przedstawia się takŜe ujęcie branŜy w opracowaniach statystycznych i konfrontuje się spojrzenie „statystyków” z ustaleniami na gruncie ekonomii branŜy. Na zakończenie przedyskutowana zostaje metodologia studiów branŜowych ze szczególnym uwzględnieniem systemizmu jako właściwej perspektywy badawczej w studiach nad konkurencyjnością na poziomie mezoekonomicznym.
Drugi rozdział pracy słuŜy opracowaniu aparatu pojęciowego odnośnie do konkurencyjności branŜy. Najpierw ma miejsce krytyczna analiza występujących w literaturze koncepcji konkurencyjności dotyczących poziomu mikro- i makroekonomicznego. Wskazuje się na te elementy wspomnianych koncepcji, które mogą okazać się przydatne w toku konceptualizacji i operacjonalizacji pojęcia międzynarodowej konkurencyjności branŜy. Wśród przytaczanych podejść do kwestii konkurencyjności znajdują się: koncepcja S. Flejterskiego, koncepcja badania międzynarodowej konkurencyjności produkcji przemysłowej A. Lipowskiego i A. Wziątek-Kubiak, koncepcja konkurencyjności systemowej, koncepcja konkurencyjności instytucjonalnej, koncepcja konkurencyjności M. Goryni oraz koncepcja konkurencyjności M.J. Stankiewicza. Szczególne miejsce zajmuje prezentacja i krytyka diamentu M. Portera oraz dyskusja nad wymienianymi w literaturze miernikami międzynarodowej konkurencyjności branŜy. Efektem prowadzonej dyskusji jest opracowanie modelu mezokonkurencyjności, który wskazuje na czynniki sprawcze określonego poziomu międzynarodowej konkurencyjności branŜy oraz zestawu mierników mezokonkurencyjności (mierniki cząstkowe i syntetyczne), który umoŜliwia ocenę międzynarodowej konkurencyjności branŜy. Próba zidentyfikowania determinant międzynarodowej konkurencyjności branŜy i zaprojektowania modelu mezokonkurencyjności wymaga odwołania się do analizy redukcyjnej, autonomicznej i kontekstualnej. Analiza prowadzona w drugiej części pracy ma więc znamiona analizy wielopoziomowej.
Rozdział trzeci jest obszerną relacją z przeprowadzonych przez autorkę badań empirycznych odnośnie do międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej. Ma on wydźwięk poznawczy. Badania mają charakter wtórny i pierwotny. W pierwszym przypadku wiąŜą się z oceną międzynarodowej konkurencyjności branŜy przy pomocy zaproponowanych w drugim rozdziale pracy mierników syntetycznych. W związku z tym, wykorzystuje się dane statystyczne dotyczące produkcji branŜy, strumieni wpływów z tytułu eksportu polskich usług budowlanych oraz wypływów z tytułu importu usług budowlanych do Polski. Jeśli chodzi o badania pierwotne, to polegały one na przeprowadzeniu wywiadów bezpośrednich z menedŜerami polskich (w sensie lokalizacji) przedsiębiorstw budowlanych. Wywiad miał postać ustrukturalizowaną, gdyŜ za kaŜdym razem był przeprowadzany według opracowanego przez autorkę kwestionariusza ankiety. Badania przeprowadzono wśród 40 polskich firm budowlanych, przy czym zaproszenie do udziału w badaniach skierowano do ponad 500 podmiotów z branŜy. Zakres czasowy prowadzonych badań obejmuje okres od 1994 do 2001 wraz z elementami prognozy do 2006 roku. Zakres przestrzenny badań empirycznych obejmuje rynek krajowy, rynek niemiecki i pozostałe rynki. Szczególne miejsce rynku niemieckiego uzasadnia się stosunkowo duŜym zaangaŜowaniem polskich
firm budowlanych w działalność na tym rynku. W strukturze trzeciego rozdziału pracy moŜna wyróŜnić część poświęconą prezentacji koncepcji badań empirycznych (przedmiot badania, metoda badawcza), pomiarowi międzynarodowej konkurencyjności polskiej branŜy budowlanej i charakterystyce determinant tejŜe konkurencyjności w podziale na zmienne poziomu mikro-, mezo i makroekonomicznego. W ramach tej części pracy prezentuje się polsko-niemieckie warunki współpracy w branŜy budowlanej i próbuje się wskazać, jakie będą implikacje przystąpienia Polski do Unii Europejskiej.
W ostatnim rozdziale pracy przedstawia się wnioski normatywne, które opierają się na sugestiach i opiniach menedŜerów firm budowlanych oraz reprezentantów samorządu gospodarczego, a takŜe na szerokich studiach literaturowych autorki. Prezentuje się wyniki badań przeprowadzonych wśród wybranych instytucji samorządu gospodarczego odnośnie do międzynarodowej konkurencyjności branŜy. Wywiadów udzielili przedstawiciele czterech organizacji samorządu gospodarczego, które są związane z branŜą budowlaną. Punktem wyjścia dyrektyw praktycznych są problemy, z jakimi spotkały się badane przedsiębiorstwa na poszczególnych rynkach. Trudności te sygnalizowali respondenci w trakcie prowadzonych badań ankietowych. Najpierw pojawiają się rekomendacje pod adresem badanych firm oraz pozostałych z branŜy budowlanej, potem dyskutuje się o działaniach samorządu gospodarczego, które mogą słuŜyć poprawie międzynarodowej konkurencyjności branŜy. Następnie przedstawia się instrumenty polityki gospodarczej, które mogłyby wpłynąć pozytywnie na wspomnianą konkurencyjność.
W ostatnim rozdziale pracy przedstawia się wnioski normatywne, które wypływają zarówno z badań empirycznych, jak i ze studiów literaturowych. Prezentuje się wyniki badań przeprowadzonych wśród wybranych instytucji samorządu gospodarczego odnośnie do międzynarodowej konkurencyjności branŜy. Wywiadów udzielili przedstawiciele czterech organizacji samorządu gospodarczego, które są związane z branŜą budowlaną. Punktem wyjścia dyrektyw praktycznych są problemy, z jakimi spotkały się badane przedsiębiorstwa na poszczególnych rynkach. Trudności te sygnalizowali respondenci w trakcie prowadzonych badań ankietowych. Najpierw pojawiają się rekomendacje pod adresem badanych firm oraz pozostałych z branŜy budowlanej, potem dyskutuje się o działaniach samorządu gospodarczego, które mogą słuŜyć poprawie międzynarodowej konkurencyjności branŜy. Następnie przedstawia się instrumenty polityki gospodarczej, które mogłyby wpłynąć pozytywnie na wspomnianą konkurencyjność. Wnioski normatywne opierają się na sugestiach i opiniach menedŜerów firm budowlanych oraz reprezentantów samorządu gospodarczego, a takŜe na szerokich studiach literaturowych przeprowadzonych przez autorkę.
Wprowadzenie
Zadaniem pierwszego rozdziału pracy jest przybliŜenie tła, kontekstu podejmowanych rozwaŜań poprzez wskazanie ich miejsca w naukach ekonomicznych oraz poczynienie ustaleń odnośnie do przedmiotu i metody prowadzonych badań, gdyŜ to warunkuje sposób wyjaśniania rozpatrywanych problemów.
Najpierw zostanie więc krótko scharakteryzowana jedna z subdyscyplin nauk ekonomicznych – mezoekonomia. Następnie zostanie podjęty problem definicji branŜy, stanowiącej przypadek mezosystemu gospodarczego. W tej części pracy będzie takŜe dyskutowana kwestia, czy branŜa jest bytem realnym czy tworem intencjonalnym. Realne istnienie branŜy podkreśla znaczenie tego mezosystemu gospodarczego dla budowania konkurencyjności gospodarki jako całości. Na zakończenie pojawią się deklaracje metodologiczne.
1.1.
Mezoekonomia – nowy obszar analiz naukowych
1.1.1. Poziomy analizy w ekonomii
Tradycyjnie w ekonomii wyróŜnia się dwa podstawowe poziomy analizy: makro i mikro. Podział ten, mający uzasadnienie historyczne, dominuje takŜe współcześnie, ale trzeba podkreślić, Ŝe najnowsze trendy myśli ekonomicznej nie mieszczą się w ramach tej klasyfikacji.
XVIII) była w zasadzie nurtem mikroekonomicznym.1 Jednak bardziej słuszne wydaje się stwierdzenie M. Blauga, Ŝe dopiero począwszy od okresu ekonomii neoklasycznej daje się zauwaŜyć autonomiczność poziomu mikroekonomicznego.2 Wyraźne podjęcie kwestii mikroekonomicznych moŜna dostrzec w dziele jednego z czołowych przedstawicieli ekonomii neoklasycznej - A. Marshalla, który w „Zasadach ekonomiki” podkreślał, Ŝe jego zainteresowania dotyczą nie ekonomii politycznej, ale ekonomiki. Ta druga w centrum zainteresowań postawiła zjawiska zachodzące na rynkach poszczególnych dóbr.3 Przedmiotem dociekań naukowych stała się ekonomika przedsiębiorcy-producenta, ekonomika kupca oraz ekonomika konsumenta.4
Współczesny ekonomista P.A. Samuelson określa mianem mikroekonomii „analizy mające do czynienia z zachowaniami indywidualnych elementów gospodarczych...”.5 Mikroekonomia badając zachowania gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, próbuje określić czynniki determinujące dokonywane przez uczestników rynku wybory i często nazywana jest teorią cen, gdyŜ na decyzje wspomnianych podmiotów istotny wpływ wywierają ceny.6 Zakłada się, Ŝe zarówno gospodarstwa domowe jak i przedsiębiorstwa postępują jak homo oeconomicus, a więc posiadając określone preferencje i moŜność swobodnego podejmowania decyzji działają racjonalnie, dąŜąc do maksymalizacji zysków bądź uŜyteczności. W przypadku przedsiębiorstw pomija się fakt, Ŝe ich nieodłącznym elementem jest struktura organizacyjna i w zaleŜności od układu hierarchicznych więzi organizacyjnych róŜnie mogą przebiegać procesy decyzyjne.7 Podkreślane w mikroekonomii dąŜenie uczestników rynku do podejmowania optymalnych decyzji, a więc działanie w pełni racjonalne okazuje się tylko pewnym załoŜeniem upraszczającym analizy na tym szczeblu. Postępująca złoŜoność warunków gospodarowania sprawia, Ŝe w rzeczywistości gospodarczej trudno mówić o pełnej racjonalności w przypadku decyzji alokacyjnych. H.A. Simon wprowadził więc koncepcję racjonalności proceduralnej, która uwzględnia fakt, Ŝe podmioty gospodarujące nie posiadają pełnej informacji i dlatego ich decyzje oraz zachowania mogą prowadzić co najwyŜej do rozwiązań satysfakcjonujących.8
1
Por. Cz. Bywalec, Mezoekonomia i megaekonomia-nowe wymiary ekonomii, w: Rola mezoekonomii w rynkowym systemie
zarządzania, red. K. Górka, AE Kraków 1996, s.19.
2
Por. M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994, s. 30.
3
Por. A. Marshall, Principles of Economics, Macmillan&Co Ltd, London 1961, s. 36, 287.
4
Por. Cz. Bywalec, Mezoekonomia i megaekonomia..., op.cit.
5
Por. P.A. Samuelson, W. Nordhaus, Micoreconomics, Mc Graw-Hill, New York 1989, s. 631.
6
Por. Z. Wiszniewski, Mikroekonomia współczesna, Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1994, s.7-10.
7
Brak zainteresowania wnętrzem przedsiębiorstw uwidacznia się w neoklasycznej teorii firmy, która traktuje przedsiębiorstwo jak czarną skrzynkę (black box), nieistotne są procesy zachodzące wewnątrz przedsiębiorstwa, a tylko przepływy pomiędzy przedsiębiorstwem i otoczeniem. Rozwinięcie neoklasycznej teorii firmy moŜna znaleźć w: M. Gorynia, Zachowania przedsiębiorstw w okresie transformacji. Mikroekonomia przejścia, AE Poznań 1998, s. 13-22.
8
Por. H.A. Simon, Theories of Decision Making in Economics and Behavioral Science, „American Economic Review” 1959, nr 3. Racjonalność proceduralna została przeciwstawiona racjonalności rzeczowej (substancjalnej) – wybór prowadzi do rozwiązania optymalnego.
Ogólnie rzecz ujmując, moŜna stwierdzić, Ŝe przedmiotem badań mikroekonomistów są:
• czynniki determinujące ceny poszczególnych dóbr i usług,
• czynniki wpływające na wielkość produkcji poszczególnych przedsiębiorstw i branŜ,
• determinanty płac, stóp procentowych i zysków otrzymywanych przez odpowiednio pracowników, poŜyczkodawców, przedsiębiorców,
• oddziaływania środków polityki gospodarczej na ceny i poziom produkcji na poszczególnych rynkach.9
Mikroekonomia dostarcza podstaw do zrozumienia zagadnień natury makroekonomicznej i mówi się, Ŝe „makroekonomia jest tylko na tyle dobra, na ile dobra jest mikroekonomia, która leŜy u jej podstaw”.10 Pierwszych problemów makroekonomicznych moŜna doszukiwać się juŜ u fizjokratów, m.in. u F. Quesnay’a, którego „Tablica ekonomiczna” była swego rodzaju modelem gospodarki, składającej się z trzech sektorów powiązanych szeregiem zaleŜności. Kwestie, które dziś określono by mianem makroekonomicznych podejmowali takŜe merkantykliści. Wskazywali oni na potrzebę ingerencji państwa w Ŝycie gospodarcze w celu zapewnienia nadwyŜki bilansu płatniczego, która w końcu umoŜliwiłaby całkowitą rezygnację z importu i wykreowanie gospodarki autarkicznej.
Jednak w literaturze podkreśla się, Ŝe o makroekonomii jako wykrystalizowanej subdyscyplinie ekonomii moŜna mówić dopiero od lat trzydziestych XX wieku.11 Wyraźne wyodrębnienie poziomu makro w analizach ekonomicznych, dokonało się w znacznej mierze za przyczyną J.M. Keynes’a, który zanegował regeneracyjne właściwości mechanizmu rynkowego i zaszczepił wśród ekonomistów idee interwencjonizmu państwowego. Miano twórcy makroekonomii przypisuje się jednak nie Keynesowi, a R. Frischowi.12 Bodźcem rozwojowym makroekonomii w wydaniu keynesowskim stał się wielki kryzys gospodarczy 1929-1933, który dotknął wszystkie działy gospodarki światowej i doprowadził do niespotykanego wcześniej obniŜenia się wskaźników wzrostu gospodarczego.13
Z etymologicznego punktu widzenia makroekonomia to inaczej ekonomia duŜej skali. Przedmiotem badań na gruncie makroekonomii jest zachowanie gospodarki jako całości, które stanowi wypadkową decyzji i zachowań poszczególnych uczestników Ŝycia
9
Por. D.R. Kamerschen, R. B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarność, Gdańsk 1991, s. 2, 16.
10
Por. R.E. Hall, J.B. Taylor, Macroeconomics:Theory, Performance and Policy, W.W. Norton, New York 1991, s. 4 .
11 Por. Cz. Bywalec, Mezoekonomia, „śycie Gospodarcze” 1993, nr 23. 12
Por. Propagation Problems and Impulse Problems in Dynamic Economics’, w: „Economic Essays in Honour of Gustaw
Cassel”, George Allen and Unwin, London 1933, s. 171-205.
13
gospodarczego: gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i ośrodków władzy. Prymat zagadnień makroekonomicznych nad mikroekonomicznymi, który obserwowano przede wszystkim na początku XX wieku, nie przekreślił więc dorobku mikroekonomii. Nie da się wyjaśnić odchyleń gospodarki jako całości od stanu równowagi, bez zbadania zachowań przedsiębiorstw i gospodarstw domowych.14 Powiązania między tymi dwoma szczeblami analizy wyraŜają się takŜe w tym, Ŝe makroekonomia operuje zestawem danych, który powstaje w znacznej mierze w drodze agregacji informacji z poziomu mikroekonomicznego (poziom produkcji, zatrudnienia, majątku trwałego, inwestycji, itp.). Jednak dla zrozumienia funkcjonowania gospodarki jako całości nie wystarczy tylko proste zsumowanie wielkości dotyczących pojedynczych przedsiębiorstw czy gospodarstw domowych. Trzeba jeszcze uwzględnić zjawiska i działania podmiotów typowych dla szczebla makroekonomicznego.
Makroekonomiści posługują się pojęciami produktu krajowego brutto, produktu narodowego brutto, zagregowanej podaŜy, zagregowanego popytu, stopy inflacji, itp.15
W obszarze zainteresowań makroekonomii znajdują się następujące zagadnienia:
• czynniki określające poziom i wzrost ogólnej produkcji w gospodarce w okresie krótkim i długim,
• cykliczny rozwój gospodarki, a zwłaszcza cykl koniunkturalny i antycykliczna działalność państwa,
• bezrobocie i zatrudnienie, a zwłaszcza przyczyny bezrobocia i sposób jego zmniejszania,
• ogólny poziom cen i tendencje inflacyjne, ich przyczyny i polityka antyinflacyjna państwa,
• powiązania gospodarki z zagranicą, bilans płatniczy kraju oraz kursy walutowe,
• rola polityki gospodarczej państwa w procesach gospodarczych, a zwłaszcza znaczenie polityki fiskalnej i pienięŜnej.16
Problemy makroekonomiczne dotyczą teŜ wzajemnych oddziaływań pomiędzy gospodarkami kilku krajów powiązanych strumieniami handlu zagranicznego. Obserwowane współcześnie wyraźne tendencje do zespalania się gospodarek kilku państw w drodze zawierania międzynarodowych porozumień, związków o charakterze politycznym czy unii gospodarczych, które uwidaczniają się m. in. poprzez międzynarodowy transfer kapitału, postępu technicznego czy usług, są niekiedy w literaturze przedmiotu takŜe obejmowane
14
Próbując wyjaśnić stan równowagi w gospodarce jako całości moŜna posłuŜyć się modelem równowagi ogólnej, który został zaproponowany przez L.Walrasa. W modelu tym uwzględnia się właśnie dwa rodzaje jednostek gospodarczych: gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, a więc mikropodmioty. Por. W. Kamiński, Współczesna teoria dobrobytu, PWE Warszawa 1980, s. 21-22
15
Por. J. Sachs, F. Larrain, Macroeconomics In the Global Economy, Prentice Hall, Inc., New Jersey 1993, rozdział 3, 11.
16
Por. E. Kwiatkowski, Główne kategorie i pojęcia makroekonomii. Produkt i dochód narodowy, w: Podstawy ekonomii, red. R. Milewski, PWN, Warszawa 1999, s. 331-332.
zakresem makroekonomii.17 Zdaniem autorki problemy wyŜej wymienione mogłyby się stać przedmiotem analiz megaekonomicznych, gdyŜ obiektem badania jest nie jedna gospodarka, lecz grupa kilku gospodarek narodowych.
W kontekście poczynionych rozwaŜań warto zastanowić się, czy dla wyjaśnienia przemian w sferze gospodarowania wystarczą teorie, koncepcje oraz paradygmaty mikro bądź makroekonomii. Okazuje się, Ŝe zmiany we współczesnym świecie są tak szybkie i głębokie,
Ŝe ekonomia, poszukując najlepszych dróg gospodarowania, napotyka coraz to nowe problemy, których źródła tkwią m.in. w rewolucji naukowo-technicznej i przemysłowej.18 Stopniowo do ekonomii zaczynają przenikać nowe nurty myślenia: holizm, który oznacza wnioskowanie odnośnie do „części” na podstawie wiedzy o „całości”; globalizm, podejmujący problemy dotyczące poziomu wyŜszego niŜ jedno państwo; ekologizm, postulujący zwrot ku kwestiom zanieczyszczenia i ochrony środowiska naturalnego; humanizm, modyfikujący sposób pojmowania człowieka w ekonomii i neotyzm, domagający się uwzględniania przesłanek etycznych takŜe w procesach gospodarowania.19 Istnienie nowych nurtów i problemów badawczych w ekonomii prowadzi do identyfikacji nowych poziomów analizy ekonomicznej. Zaliczają się do nich poziom globalny (mega), który jest związany z makroekonomią oraz poziomy mikro-mikro i mezo, które wywodzą się z nurtu mikroekonomicznego.20
Geneza pojmowania świata jako całości sięga do czasów I wojny światowej, gdy po raz pierwszy dostrzeŜono globalne następstwa działań o charakterze politycznym i militarnym.21 Natomiast wzrost zainteresowania problematyką globalną nastąpił w latach siedemdziesiątych XX wieku, gdy zaczęto dostrzegać zagroŜenia i dominujące trendy rozwojowe w skali całego
świata, które były efektem szybkiego postępu naukowego, technicznego i zmian demograficznych. W efekcie pojawił się nowy poziom analizy w naukach ekonomicznych: poziom globalny.22 Przedmiot badań na szczeblu globalnym obejmuje najbardziej palące problemy współczesnej ludzkości: wyczerpywanie się surowców naturalnych, wzrost zanieczyszczenia środowiska, bariery na drodze dalszego rozwoju demograficznego i
17
Por. Makro i mikroekonomia, red. S. Marciniak, PWN, Warszawa 1999.
18
Por. P. Jachowicz, W. Morawski, Przemiany strukturalne i cywilizacyjne w gospodarce światowej w latach 1945-1991, w:
Powszechna historia gospodarcza 1918-1991, red. W. Morawski, Wyd. FLOKS, Warszawa 1994, s. 156-157.
19
Wspomniane nowe nurty myślenia wiąŜą się z pojawieniem się nowego sposobu pojmowania świata. Kształtuje się
światopogląd ekologiczny, który jest próbą pokonania rozdarcia wewnętrznego współczesnego człowieka poprzez koncentrację na lepszym poznaniu otaczającej go rzeczywistości, uświadomienie sobie celu i sensu Ŝycia, co prowadzi do przedefiniowania pojęcia racjonalności. Działanie racjonalne to działanie zgodne z zasadą eko-aktywności , natomiast preferujące ego-aktywność to działanie nieracjonalne. Por. J. Stacewicz, Ekonomia na rozdroŜu, Zakład Narodowy im. Osslińskich, Wyd. PAN, Wrocław 1991, s. 99, 107.
20
Por. M. Gorynia, W. Otta, Regulacja sfery turystyki zagranicznej. Przyczynek do teorii regulacji systemów gospodarczych, Instytut Turystyki, TNOiK, Poznań 1991, s. 6.
21
Por. J. Stacewicz, op. cit., s. 110.
22
Por. S. Sztaba, W oczekiwaniu na teorię. Kierunki i problemy rozwoju problematyki globalnej, w: Przemiany we
przemysłowego świata, ład międzynarodowy. Główne koncepcje problematyki globalnej dotyczą:
• równowagi światowej,
• wzrostu organicznego
• nowego ładu międzynarodowego.23
Za koniecznością prowadzenia analiz ekonomicznych na szczeblu globalnym przemawiają równieŜ obserwowane obecnie tendencje internacjonalizacji i globalizacji działalności wielu przedsiębiorstw. Liczba korporacji międzynarodowych, a więc firm których skala operacji wykracza poza granice pojedynczych gospodarek narodowych i dla których świat stanowi jeden wspólny rynek zbytu, rośnie.24 Przyczynia się to do wzrostu powiązań między poszczególnymi gospodarkami narodowymi i natęŜenia wzajemnych oddziaływań. Analizy na poziomie globalnym dotyczą zjawisk wykraczających co prawda poza granice jednego państwa, ale ich wpływ na funkcjonowanie pojedynczych gospodarek narodowych jest niezaprzeczalny.25 Cz. Bywalec uzupełnił w związku z powyŜszym systematykę ekonomii o nowy wymiar – megaekonomię, której zaląŜki tkwią w pracach Klubu Rzymskiego oraz wielu organizacji i instytucji związanych z Klubem Rzymskim, a takŜe agendami ONZ.26
Badania na poziomie globalnym mają charakter interdyscyplinarny, gdyŜ wymagają korzystania równocześnie z dorobku socjologii, demografii i ekonomii. Procesów globalnych nie da się wyjaśnić przy wykorzystaniu aparatu pojęciowego czy narzędziowego tylko jednej z wymienionych dyscyplin naukowych. Analizowane zjawiska i tendencje rozwojowe przedstawia się w sposób całościowy, uwzględniając wzajemne związki między nimi.27 Pomocna okazuje się ogólna teoria systemów L.von Bertalanffy’ego. Wielu twórców, analityków i krytyków modeli globalnych, m.in. D.L. Meadows, M. Mesarović, E. Pestel podkreśla, Ŝe właściwym podejściem badawczym w modelowaniu globalnym jest właśnie podejście systemowe.28 Narzędziem metodologicznym są modele świata, za pomocą których prognozuje się określone scenariusze rozwoju w zaleŜności od kształtowania się załoŜeń wyjściowych, dotyczących poszczególnych poziomów modelu (kraje, regiony)29 Analizy na
23
Ibidem, s. 170.
24
Wartość globalnej sprzedaŜy wytworzonej przez około 300 filii zagranicznych w 1994 roku wynosiła ok. 6,4 tryliona USD, a w 1995 roku ok. 7 trylionów USD. Por. P. Bartkiewicz, Przedsiębiorstwa wielonarodowe i rynek globalny, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 1998, s. 19.
25
Występowanie owych zjawisk i interakcji uzasadnia istnienie megaekonomii jako jednej z subdyscyplin ekonomii. Por. Cz. Bywalec, Mezoekonomia i megaekonomia..., op.cit., s.20-21.
26
Ibidem, s. 23.
27 Por. J. Stacewicz, op.cit., s. 111. 28
Por. B. Kamiński, M. Okólski, Granice modelowania globalnego, PWN, Warszawa 1982, s. 42, 109. Podejście systemowe w modelowaniu globalnym zostało po raz pierwszy wykorzystane przez J.W. Forrestera w modelach dynamiki świata.
29
poziomie globalnym są poddawane częstym krytykom i napotykają na liczne problemy. Trudności w modelowaniu globalnym są powodowane przez brak adekwatnych informacji i właściwego aparatu narzędziowego. DuŜo problemów nastręcza takŜe charakter obiektów badawczych. Są one niezwykle złoŜone, a zmiany w obrębie ich części składowych dokonują się w sposób przypadkowy. Przyszłość badań na poziomie globalnym zaleŜy w związku z tym od dostępności danych statystycznych i postępu w zakresie narzędzi niezbędnych dla modelowania globalnego.
Oprócz analiz dotyczących zjawisk globalnych, które od stosunkowo niedawna zajmują ekonomistów, próbuje się takŜe prowadzić analizy związane z pojedynczymi uczestnikami
Ŝycia gospodarczego, a więc schodzi się na najniŜszy poziom w hierarchii podmiotów gospodarujących: poziom mikro-mikro. Prekursorem analiz na tym szczeblu jest H. Leibenstein.30 W konwencjonalnej mikroteorii za podstawowe podmioty podejmowania decyzji i głównych uczestników gry rynkowej uwaŜa się gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Jednak w rzeczywistości decyzje są podejmowane przez pojedyncze jednostki, a więc załoŜenia mikroteorii są adekwatne tylko wówczas, gdy gospodarstwo domowe bądź przedsiębiorstwo jest tworzone przez jedną osobę. W związku z tym, Ŝe podmiotami decyzyjnymi są pojedynczy ludzie, wskazane jest posługiwanie się pojęciem mikroekonomii „atomistycznej”, którą H. Leibenstein przeciwstawia tradycyjnej mikroekonomii – mikroekonomii „molekularnej”.31 Mikroekonomia „atomistyczna” pozwala lepiej niŜ mikroekonomia tradycyjna zrozumieć zachowanie przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, które jest rezultatem decyzji i zachowań elementów składowych. Te poddawane są presji róŜnorodnych czynników, które dotyczą struktury organizacji bądź interakcji między jej elementami. W analizach na poziomie mikro-mikro uwzględnia się, Ŝe zbadanie problemów dotyczących jakiejkolwiek organizacji, wymaga wyjścia od problemów odnoszących się do jej części składowych. W przypadku przedsiębiorstw odchodzi się więc od koncepcji „czarnej skrzynki”(black box) i uwzględnia konflikty, jakie mogą się zdarzyć wewnątrz firmy pomiędzy pracodawcą (pryncypałem) a pracobiorcą (agentem). Konwencjonalna mikroteoria to teoria zachowań pryncypałów. Cele przedsiębiorstwa wydają się więc być celami pryncypałów. Jednak, gdy uwzględnimy, Ŝe w transakcjach biorą udział agenci, wówczas nie moŜemy zakładać, Ŝe ich cele będą analogiczne z celami pryncypałów.32 RozbieŜności pomiędzy motywacją, celami i zachowaniami członków gospodarstw domowych i przedsiębiorstw skłaniają więc ku podjęciu badań na poziomie pojedynczych
30 Por. H. Leibenstein, Poza schematem homo oeconomicus, PWN, Warszawa 1988, s. 18. 31
Por. H. Leibenstein, Ekonomia atomistyczna versus ekonomia molekularna, w: Ponad ekonomią, PIW, Warszawa 1985, s. 287-289.
32
jednostek w celu ustalenia motywacji, celów i zachowań całych organizacji. H. Leibenstein postulując rozwój analiz na poziomie mikro-mikro zwrócił takŜe uwagę na to, Ŝe straty gospodarcze z powodu nieefektywności alokacyjnej, a więc nieefektywności wynikającej z braku zasobów bądź ich nieprawidłowego rozdzielenia pomiędzy uczestników rynku są niewielkie, podczas gdy do znacznie większych ubytków dobrobytu przyczynia się tzw. nieefektywność X, która oznacza brak wydajnego wykorzystania posiadanych zasobów.33 Pojedynczy ludzie i całe przedsiębiorstwa nie pracują tak wydajnie, jakby mogli w rzeczywistości i źródeł takiego stanu rzeczy naleŜy szukać poza płaszczyzną produkcyjną. Istotne znaczenie ma m.in. charakter zarządzania, a szczególnie motywacja pracowników.34
Przedmiot zainteresowań kierunku mikro-mikro okazuje się być zbieŜny z kwestiami podejmowanymi przez teoretyków organizacji i zarządzania, którzy zajmując się naturą organizacji zwracają uwagę na relacje pomiędzy jej członkami, odmienne, a nawet niekiedy sprzeczne interesy jej uczestników i inne róŜnorodne determinanty ostatecznego kształtu decyzji całego przedsiębiorstwa. Do nurtu mikro-mikro moŜna więc zaliczyć m.in. menedŜerskie teorie firmy, behawioralną teorię firmy, teorię agencji, teorię praw własności czy teorię kosztów transakcyjnych.
Podczas prowadzenia badań na poziomie mikro-mikro wskazane jest zastosowanie podejścia interdyscyplinarnego, a więc koniecznym jest czerpanie równocześnie z warsztatu narzędziowego ekonomii, socjologii i psychologii.
Począwszy od lat pięćdziesiątych XX wieku moŜna zauwaŜyć wzrost zainteresowania ekonomistów kolejnym nowym poziomem analizy w naukach ekonomicznych, a mianowicie poziomem mezo.35 Zgodnie z dotychczas stosowaną nomenklaturą, moŜna w związku z tym mówić o mezoekonomii. Przyczyn powstania mezoekonomii moŜna doszukać się w zmianach, jakie dokonały się w strukturach organizacyjnych gospodarek wysokorozwiniętych, jak i gospodarek postsocjalistycznych. Państwo jako jeden z podmiotów gospodarowania musiało, w obliczu postępujących w gospodarkach wysokorozwiniętych procesów liberalizacji gospodarczej oraz procesów decentralizacji w gospodarkach postsocjalistycznych, a takŜe nasilającej się autonomizacji regionów oraz lokalnych społeczności, ustąpić miejsca strukturom branŜowym czy teŜ regionalnym. Przedstawiciele strony podaŜowej i popytowej gospodarki tworzą obecnie róŜnego rodzaju stowarzyszenia i
33
Por. H. Leibenstein, Allocative Efficiency versus „ X-Efficiency”, „American Economic Review” 1966, vol. 56, nr 3.
34
Por. T.Y. Shen, Worker Motivation and X-Efficiency, „Kyklos” 1985, vol. 38, nr 3.
35
związki, aby skuteczniej artykułować swoje interesy.36
Okazuje się, Ŝe na gruncie makroekonomii nie da się wyjaśnić obserwowanego współcześnie szybkiego rozwoju „średniego szczebla gospodarowania”. Podobnie metodologia mikroekonomii okazuje się niewłaściwa ze względu na ontologiczne cechy podmiotów szczebla mezo. Konieczne jest więc poszerzenie systematyki ekonomii o mezoekonomię.
1.1.2. Przedmiot zainteresowań mezoekonomii
Konieczność rozwijania badań mezoekonomicznych i uznania mezoekonomii za jedną z subdyscyplin nauk ekonomicznych postulowali jako pierwsi ekonomiści francuscy, a wśród nich F. Perroux oraz niemieccy, m.in. H.R. Peters.37 Pierwsze analizy mezoekonomiczne dotyczyły branŜ czy sektorów przedsiębiorstw. Obecnie zakres badań mezoekonomicznych, w związku z zasygnalizowanymi zmianami warunków gospodarowania, obejmuje wszelkie podmioty stanowiące ogniwo pośrednie pomiędzy szczeblami mikro i makro.38
Mezoekonomia bywa niekiedy nazywana „ekonomią środka” czy „ekonomią średniego szczebla”, gdyŜ przedmiotem badań są podmioty bądź struktury gospodarcze, umiejscawiane ponad poziomem pojedynczych instytucji i przedsiębiorstw, ale poniŜej poziomu całej gospodarki. Zalicza się do nich: branŜe, sektory gospodarki, kartele, zrzeszenia, związki pracodawców i pracobiorców, organizacje róŜnych grup interesów (np. partie, stowarzyszenia), organizacje wspierające rozwój poszczególnych regionów, samorządy gospodarcze.39
Podstawowe problemy badawcze dotyczą ekonomiki sektorów, działów i branŜ gospodarek narodowych oraz regionów i grup społecznych. Bada się wzajemne powiązania pomiędzy podmiotami i strukturami szczebla pośredniego oraz ich związki z otoczeniem mikro- i makroekonomicznym. Przedmiotem dociekań naukowych są takŜe sposoby wydzielania w całej gospodarce mezopodmiotów. Dyskutuje się w związku z tym o sposobach ich delimitacji.40
Mezoekonomia duŜo uwagi poświęca procesom współpracy i kooperacji, jakie mają miejsce w granicach mezopodmiotów, odchodząc od postrzegania relacji między jednostkami
36
Przedsiębiorstwa zrzeszają się w np. izbach gospodarczych, pracobiorcy tworzą związki zawodowe, konsumenci organizacje konsumenckie. W gospodarkach postsocjalistycznych odrodziła się takŜe instytucja samorządu terytorialnego. Por. S. Wykrętowicz, Samorząd jako wyraz demokracji obywatelskiej, w: Samorząd w Polsce. Istota, formy, zadania, red. Z. Mikołajewska, K. Sobkowicz, WSB Poznań 1998, s. 34-39.
37
Por. H.R. Peters, Funktionen der Mesooekonomik, „Jahrbuch fuer Sozialwissenschaft” 1977, Band 28, Heft 3.
38 Por. Cz. Bywalec, Mezoekonomia, op.cit. 39
Por. Cz. Bywalec, Mezoekonomia i megaekonomia..., op.cit.
40
Por. M. Gorynia, Delimitacja systemów gospodarczych w naukach ekonomicznych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i
gospodarczymi tylko w kategoriach konkurencji.41
Szczególne miejsce wśród analiz mezoekonomicznych zajmują analizy odnoszące się do branŜ. Na gruncie mezoekonomii moŜna wyróŜnić kilka podstawowych nurtów związanych z problematyką branŜową. NaleŜą do nich:
• teoria organizacji branŜy (industrial organization), która podejmuje kwestie dotyczące cech strukturalnych rynków branŜowych i dynamiki przemian strukturalnych na tychŜe rynkach; analizuje się procesy konkurencji monopolistycznej posługując się modelami m. in. duopolu i oligopolu;
• nurt strategicznego zachowania się (strategic behaviour), który bada m.in. odpowiedzi branŜy na nowe wejścia (nowe zagroŜenia konkurencyjne);
• nurt zarządzania strategicznego, który jeszcze nie jest co prawda wyraźnie wyodrębniony, ale zdaniem autorki zasługuje na uwagę i mógłby poszerzyć prezentowaną klasyfikację. Wyrasta on na bazie koncepcji konkurencji niedoskonałej.42 W centrum zainteresowania znalazłyby się zagadnienia podejmowane przez M. Portera. Zaproponowany przez niego model 5 sił konkurencyjnych pozwala ustalić natęŜenie konkurencji w branŜy i następnie zaprojektować adekwatną strategię konkurencji.43 Za wspomnianym poszerzeniem klasyfikacji przemawia takŜe istnienie w zarządzaniu strategicznym jeszcze innych niŜ porterowskie koncepcji wywodzących się z ekonomii branŜy. Zalicza się do nich m.in. koncepcje A. Chandlera, M. Gorta czy C. Montgomery’ego;44
• nurt branŜ globalnych (global industries), który podobnie jak poprzedni dopiero się krystalizuje. Jednak naleŜy oczekiwać, Ŝe wreszcie dojdzie do jego wyraźnego wyodrębnienia, gdyŜ obecność branŜ globalnych w gospodarce świata jest coraz bardziej zauwaŜalna w związku z postępującymi procesami internacjonalizacji i globalizacji, które prowadzą do zacierania administracyjnych granic państw;
• nurt normatywny formułujący dyrektywy pod adresem branŜowej polityki gospodarczej (industrial policy).45
W tradycji amerykańskiej mówi się o industrial organization, theory of industry
organization, a w tradycji brytyjskiej o industrial economics, co naleŜy rozumieć jako „teorię
organizacji branŜy” lub „ekonomię branŜy”. Słowo industrial nie oznacza jednak, Ŝe badania
41
Por. M. Gorynia, Wybrane aspekty teoretyczne mezoekonomii, w: Rola mezoekonomii..., op.cit., s. 27.
42 Por. M. Gorynia, Modele samoregulacj branŜy, „Ekonomista” 1995, nr 5-6, s. 831. 43
Por. M. Porter, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa 1999, s. 21-22.
44 Por. A. Chandler, Strategy and Structure, The MIT Press, Cambridge 1962. M. Gort, Diversification and Integration in
American Industry, Princeton University Press, Princeton 1962. C. Montgomery, Diversification, Market Structure and Firm Performance, Purdue University 1979.
45
nad podejmowaną kwestią ogranicza się do problematyki przemysłu. Industrial naleŜy rozumieć jako branŜowy i dlatego utoŜsamianie nurtu industrial organization tylko i wyłącznie z ekonomiką przemysłu oraz industrial policy z polityką przemysłową sensu stricto jest nieuzasadnionym zawęŜaniem przedmiotu ich zainteresowań.
1.1.3. Kierunki badań mezoekonomii a poprawa konkurencyjności gospodarki
Jednym z głównych problemów badawczych nauk ekonomicznych jest współcześnie problem konkurencyjności. Zarówno teoretycy jak i praktycy gospodarczy szukają coraz to nowych dróg poprawy konkurencyjności przede wszystkim na szczeblu mikro, a więc przedsiębiorstw, instytucji oraz makro czyli na poziomie poszczególnych gospodarek narodowych. Mniej uwagi poświęca się obiektom i cechom poziomu mezo.
Wyodrębnianie nowych poziomów analizy w ekonomii, a wśród nich znajduje się poziom mezo, skłania do zastanowienia się, czy w identyfikacji czynników sprawczych konkurencyjności gospodarki uzasadnione jest ograniczanie się tylko do zjawisk i charakterystyk typowych dla mikro- czy makropodmiotów. Wydaje się, Ŝe celowym jest rozwaŜenie, jaka jest rola nowych subdyscyplin ekonomii, a wśród nich mezoekonomii w studiach nad konkurencyjnością gospodarki.46
Przydatność mezoekonomii w badaniach nad konkurencyjnością gospodarki wynika przede wszystkim z zakresu i charakteru problemów badawczych tej subdyscypliny ekonomii. Mezoekonomia ogniskuje uwagę badaczy na dotąd niedostrzeganych bądź co najmniej niedocenianych determinantach konkurencyjności gospodarki. Mezoanalizy dotyczą – ujmując rzecz w sposób uproszczony - zagadnień związanych z:
• branŜami,
• regionami,
• grupami interesów, 47 które moŜna identyfikować z określonymi mezosystemami. Wobec tego przydatność mezoekonomii w studiach nad konkurencyjnością moŜna rozpatrywać na trzech płaszczyznach:
• społeczno-polityczne aspekty działania grup interesów,
• konsekwencje istnienia w gospodarce narodowej branŜ,
• występowanie regionalnego podziału obszaru geograficznego danego państwa i problem konkurencyjności w wymiarze regionalnym.
46
Cecha konkurencyjności moŜe przysługiwać podmiotom poziomu mikro-mikro, mikro, mezo oraz makro. NaleŜy podkreślić, Ŝe konkurencyjność podmiotów niŜszych szczebli słuŜy budowie i podtrzymywaniu konkurencyjności podmiotów wyŜszych szczebli, choć i one mogą do pewnego stopnia takŜe samodzielnie kształtować swoją konkurencyjność i co jest zgodne z systemową naturą gospodarki wpływać na konkurencyjność niŜszego szczebla.
47
Coraz bardziej zauwaŜalna w Ŝyciu gospodarczym obecność podmiotów i struktur szczebla pośredniego pozwala wysunąć hipotezę o ich niebagatelnym znaczeniu dla konkurencyjności gospodarki. W związku z tym, warto podjąć próbę stwierdzenia, na ile badania nad ogniwami pośrednimi między szczeblem mikro i makro przyczyniają się odkrycia nowych sposobów i czynników oddziaływania na konkurencyjność gospodarki.
Grupy interesów48
Rozwój przemysłowy i cywilizacyjny doprowadził do sytuacji, w której ludzie podzielający określony system przekonań czy wartości bądź dąŜący do jednakowych celów podejmują próby zorganizowania się przede wszystkim po to, aby skuteczniej artykułować swoje interesy. Dochodzi do formowania tzw. grup interesów. NaleŜą do nich m.in. związki zawodowe, grupy biznesmenów, partie polityczne, stowarzyszenia branŜowe, zrzeszenia
środowisk religijnych czy etnicznych, itp. W literaturze przedmiotu moŜna znaleźć teorie wyjaśniające, dlaczego ma miejsce tworzenie grup interesów. P.A. Sabatier zaproponował nawet pewną klasyfikację tych teorii, przyjmując za kryterium wydzielania klas sposób organizowania grup interesów:
• teoria porządku i zaburzeń Trumana: kreowanie grup interesów to konsekwencja naturalnych interakcji i zaburzeń społecznych;
• teoria produktu ubocznego Olsona: grupy formują się tylko w sytuacji istnienia niewielu beneficjentów wymiany politycznej oraz niskich kosztów organizacyjnych;
• teoria wymiany Salisbury’ego: grupy są organizowane przez działaczy, którzy poszukują posady i korzyści materialnych;
• szersza teoria wymiany: grupy interesów organizują się pod wpływem aktywności wielu podmiotów, tj. przedsiębiorców, organizacji rządowych i fundacji;
• teoria zaangaŜowania: tworzenie grup interesów to wynik świadomej, celowej działalności jednostek ludzkich lub organizacji, których aktywność grupowa wynika z „wiary w słuszną sprawę”.49
Grupy interesów mogą wywierać tak negatywny, jak i pozytywny wpływ na konkurencyjność gospodarki. Ich działalność utoŜsamiana w literaturze z lobbingiem, kształtuje instytucjonalno-prawne otoczenie pojedynczych podmiotów gospodarczych, na których konkurencyjności opiera się konkurencyjność gospodarki. 50 Otoczenie to moŜe
48
Fragment rozprawy na temat wpływu grup interesów na konkurencyjność gospodarki bazuje na artykule autorki – B. Jankowska, Wpływ grup interesów na konkurencyjność w świetle koncepcji rent-seeking, „Gospodarka Narodowa” 2001, nr 1-2.
49 P.A. Sabatier, Interest Group Membership and Organization: Multiple Theories, w: The Politics of Interest, red. M.
Petracca, Westview Press, Boulder, San Francisco Oxford 1992.
50
Por. K. Jasiecki, M. Molęda-Zdziech, U. Kurczewska, Lobbing, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2000, s. 16. Podmiotem prowadzącym lobbing moŜe być obok grup nacisku takŜe pojedyncze przedsiębiorstwo.
sprzyjać podnoszeniu konkurencyjności gospodarki bądź być źródłem powaŜnych barier utrudniających podnoszenie tej konkurencyjności. NiepoŜądana z punktu widzenia poprawy konkurencyjności gospodarki będzie aktywność grup nacisku w postaci rent-seeking, a więc pogoni za nieuzasadnioną rentą.
Lobbing to inaczej rzecznictwo interesów. Trudno znaleźć jedną uniwersalną definicję tego pojęcia, choć daje się wyodrębnić kilka elementów łączących poszczególne określenia.51 Po pierwsze, rzecznictwo interesów polega na wywieraniu wpływu na proces decyzyjny w instytucjach władzy państwowej. Po drugie, sprowadza się ono do przekonywania, dostarczania i pozyskiwania informacji w celu promocji określonych decyzji, działań lub rozwiązań. Po trzecie, adresatem takiej działalności są przede wszystkim decydenci i ich współpracownicy, piastujący funkcje publiczne. Tak zinterpretowane rzecznictwo interesów naleŜy odróŜnić od innych form wywierania nacisku na decydentów, które sprowadzają się do łamania prawa, odrzucania lub przekraczania norm moralnych (łapówki, handel wpływami, itp.).
Lobbing, podobnie jak inne formy aktywności grup interesów budzi najczęściej ambiwalentne skojarzenia. Przeciwnicy lobbystycznej aktywności grup nacisku podkreślają,
Ŝe:
• niekontrolowana działalność lobbystów moŜe uwikłać przedstawicieli władz w bezpośrednie zaleŜności od grup interesów, które nierzadko przybierają postać patologii instytucjonalnych – wykorzystywanie władzy dla celów prywatnych, korupcja, obniŜenie sprawności państwa, co w efekcie moŜe prowadzić nawet do kryzysu państwa przejawiającego się w niemoŜności kierowania administracją rządową;
• grupy interesów mogą podwaŜać ład demokratyczny, ograniczając dostęp do pewnych stanowisk i dóbr oraz powierzać podejmowanie decyzji strategicznych osobom, które nie są odpowiedzialne przed wyborcami;
• niebezpieczną sytuacją jest uzaleŜnienie państwa od zagranicznych grup nacisku, a więc np. inwestorów zagranicznych, którzy swoim interesom podporządkują lokalne rynki i potencjalne moŜliwości rozwoju danej gospodarki;
• nieliczna wpływowa grupa moŜe narzucić politykę sprzeczną z interesem większości, gdyŜ grupy nacisku są zainteresowane bardzo ograniczonym zakresem spraw, pomijając interes państwa jako całości.52
Negatywne konsekwencje działań grup nacisku, a więc działań tylko we własnym interesie, który nie rzadko jest sprzeczny z interesem większej części społeczeństwa, dają się
51
Ibidem, s. 17.
52
wyjaśnić przy wykorzystaniu teorii pogoni za rentą. Grupy nacisku podejmując określone działania mogą wpływać na kształt polityki gospodarczej, co umoŜliwia im czerpanie korzyści kosztem innych grup bądź nawet dobrobytu całego społeczeństwa. Instytucje państwa są wówczas wykorzystywane dla realizacji partykularnych celów.53 Badania teoretyczne i empiryczne dowodzą, Ŝe jeśliby ograniczyć straty powodowane przez pogoń za rentą, to doszłoby do znacznej poprawy efektywności gospodarki i dobrobytu społecznego.54
Istnienie grup nacisku i ich wpływ na konkurencyjność gospodarki poprzez mechanizm rent-seeking nie jest z pewnością zjawiskiem rzadkim. Przykładów dostarcza rzeczywistość gospodarcza: nierentowne przedsiębiorstwa sektora publicznego zrzeszają się i domagają się podwyŜszenia subwencji, firmy małe i średnie Ŝądają preferencyjnych kredytów, obawiający się utraty zatrudnienia pracownicy nierentownej branŜy gospodarki narodowej podejmują strajk, związki zawodowe domagają się podwyŜek płac dla pracowników, itp. Zjawiskiem często występującym w Ŝyciu gospodarczym są naciski ze strony producentów krajowych na administrację państwa w celu wprowadzenia instrumentów ochronnych przed konkurencją zagraniczną. Początkowo mówi się oczywiście tylko o ochronie przejściowej i minimalnej, która ma pozwolić producentom krajowym na poprawę własnej sytuacji finansowej i stopniowe przygotowanie się do podjęcia walki konkurencyjnej z zagranicznymi producentami. W rzeczywistości ochrona przejściowa przeradza się w permanentną, a chronione przedsiębiorstwa nie poprawiają jakości swoich wyrobów i daleko im do dyscypliny w zakresie kosztów. Ubytek w dobrobycie społeczeństwa jest więc zauwaŜalny. W obszarze konkurencyjności tych firm, a co za tym idzie gospodarki nie dokonują się pozytywne zmiany.55
Wymienione sytuacje i im podobne okoliczności stanowią powaŜną groźbę dla suwerennego procesu podejmowania decyzji w obszarze polityki gospodarczej państwa. Intensyfikacja działań grup interesów moŜe doprowadzić nawet do destrukcji rynku, a wpływając na wysokość kosztów przedsiębiorstw czy wydatków i wpływów budŜetowych odbije się negatywnie na konkurencyjności gospodarki.
Ujemne następstwa lobbingu ze strony grup interesów nazywa Olson blokadą grup interesów.56 Blokada grup interesów oznacza, Ŝe dobrze zorganizowane grupy nacisku
53
Pod pojęciem instytucji autorka ma na myśli nie tylko wszelkie organizacje, ale takŜe formalne i nieformalne reguły postępowania. Jest to definicja instytucji charakterystyczna dla nowej ekonomii instytucjonalnej.
54
Por. M. Raczyński, Implikacje pogoni za rentą dla teorii regulacji, „Gospodarka Narodowa” 1999, nr 1-2.
55
Na przykładzie krajów rozwijających widać, Ŝe ochrona branŜ będących w pierwszej ewentualnie drugiej fazie cyklu Ŝycia (tzw. infant industries) rzadko prowadziła do rzeczywistego wzmocnienia tych gałęzi na tyle, aby mogły podjąć w miarę wyrównaną walkę konkurencyjną z przedsiębiorstwami z zagranicy. D. Rosati, Polska droga do rynku, PWE, Warszawa 1998, s. 297. Potwierdzenia tej tezy moŜna się równieŜ doszukać w opracowaniu: A. Lipowski, J. Kulig, Państwo czy rynek,
Wokół źródeł „ cudu gospodarczego” w Korei Południowej, Poltext, Warszawa 1992.
56
A.S. McFarland, Interest Groups and the Policymaking process: Sources of Countervailing Power in America, w: The
przejmują kontrolę nad polityką rządu, przy czym kaŜda z nich oddziałuje w zakresie własnych zainteresowań.57 Wielość grup interesów utrudnia więc wypracowanie programów, które słuŜyłyby celom ogólnogospodarczym, np. poprawie konkurencyjności gospodarki.
NaleŜy jednak zauwaŜyć, Ŝe negatywny wpływ grup nacisku na konkurencyjność gospodarki poprzez mechanizm rent-seeking nie jest moŜliwy bez choćby wymuszonej akceptacji po stronie państwa. Interakcje między grupami nacisku a agendami rządowymi, które określa się mianem mediatyzacji, mogą być zalegalizowane, a więc uprawomocnione bądź nieprawomocne.58
Formą legalizacji grup interesów jest korporatywizm (inne tłumaczenie – korporacjonizm, korporatyzm59), który zawęŜa zbiór uprawomocnionych, a więc w pewnym sensie uprzywilejowanych grup interesów oraz integruje te grupy z aparatem władzy w państwie. Według A. Cawsona „korporatywizm to szczególny proces społeczno-polityczny, w którym organizacje reprezentujące monopolistyczne interesy funkcjonalne wdają się z agendami państwowymi w polityczną wymianę przynoszącą efekt w postaci, z jednej strony, pewnych decyzji politycznych i z drugiej strony, nadania owym organizacjom dwoistej roli: reprezentantów interesów i realizatorów uzgodnionej polityki”.60 Korporatywizm moŜe rozwijać się na róŜnych poziomach, ale ostatnio podkreśla się, Ŝe coraz bardziej na znaczeniu zyskuje szczebel pośredni między mikro a makro. Mezokorporatywizm ogniskuje swoje zainteresowania na procesach reprezentacji i ochrony interesów, podejmowania decyzji politycznych i ekonomicznych dotyczących organizacji i zrzeszeń przedsiębiorstw branŜowych, sektorowych czy grup zawodowych.61 Współcześnie „silny” korporatywizm istnieje w Austrii, Szwecji oraz Norwegii, gdzie w negocjacjach dotyczących płac, cen, zasiłków oraz ubezpieczeń biorą udział najwyŜsze władze z grup interesów.62 W przypadku silnego korporatywizmu grupy interesów stają się elementem struktury administracyjnej państwa i pełnią funkcje, delegowane im przez państwo. Ich dodatni lub ujemny wpływ na konkurencyjność gospodarki będzie zaleŜał od tego, na ile waŜne będą dla nich własne interesy, a na ile interes ogólnogospodarczy.
57
Ibidem.
58
Por. W Jakóbik, Zmiany systemowe a struktura gospodarki w Polsce, PWN, Warszawa 2000, s. 89.
59
Por. M. Gorynia, Teoria i polityka regulacji mezosystemów gospodarczych a transformacja postsocjalistycznej gospodarki
polskiej, AE Poznań 1995. Rozwinięcie problematyki korporatywizmu moŜna znaleźć w : S. Ehrlich, Oblicza pluralizmów,
PWN, Warszawa 1985, s. 225. Ch. Moore, S. Booth, Managing Competition, Clarendon Press, Oxford 1989.
60
A. Cawson, Wprowadzenie. Wielość korporatywizmów: o konieczności mediatyzacji interesów na szczeblu pośrednim, w:
Władza i społeczeństwo, red. J. Szczupaczyński, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1995, s. 177.
61 A. Cawson twierdzi, Ŝe „RozróŜnienie pomiędzy makro, mezo- i mikro (korporatywizmem) dotyczy poziomu, na którym
funkcjonuje organizacja interesu”. Ibidem. Zdaniem autorki rozróŜnienie na makro-, mezo-, oraz mikrokorporatywizm moŜna przeprowadzić według szczebla, którego dotyczą cele działania danej grupy interesów i ten sposób spojrzenia jest preferowany; jeśli są to cele dotyczące gospodarki jako całości to mówimy o makrokorporatywizmie, analogicznie mikro- oraz mezokorporatywizm.
62
Zwolennicy lobbingu ze strony grup nacisku przytaczają szereg argumentów
świadczących o dobroczynnym wpływie tych zorganizowanych rzeczników grupowych interesów na konkurencyjność gospodarki:
• grupy interesów ułatwiają rozwiązywanie konkretnych problemów środowiskowych; zwracają uwagę na zagadnienia partykularne, które mogą mieć istotne implikacje społeczne i gospodarcze, a szczególnie przyczyniają się do podejmowania tzw. „niewygodnych problemów”,
• grupy nacisku przyczyniają się do stworzenia płaszczyzny kontaktów pomiędzy reprezentantami władzy państwowej, a liderami środowisk nie zaangaŜowanych bezpośrednio w sprawowanie władzy,
• lobbing ze strony grup interesów pozwala często na przełamanie podziałów partyjnych lub ideologicznych w toku rozwiązywania problemów.63
Istnieją sytuacje, w których nawet pogoń za rentą przez określone grupy interesów moŜe wpływać pozytywnie na konkurencyjność gospodarki. Niekiedy posunięcia grup nacisku mogą przyczynić się do zniesienia regulacji prawnych utrudniających swobodne działanie rynku. Przykładów dostarcza rzeczywistość gospodarcza, np. A.F. Abbott i G.L. Brady wykazali, Ŝe w dziedzinie kontroli zanieczyszczeń powietrza w USA obowiązywała regulacja wymagająca stosowania nieefektywnej technologii.64 Podjęcie przez określoną grupę firm aktywności lobbystycznej moŜe doprowadzić do, jak to określa M. Raczyński, korzystnej społecznie pogoni za rentą.65 Niekiedy roszczeniowe postawy grup nacisku identyfikujących się z określonymi branŜami mogą skłonić państwo do rozbudowy instytucji samorządu gospodarczego. Jego geneza moŜe więc tkwić w chęci czerpania rent przez wybrane grupy interesów, ale jego aktywność polegająca na np. działaniach promocyjnych na rzecz firm z branŜy będzie juŜ daleka od rent-seeking.
Wspomniany mezokorporatywizm moŜe prowadzić do pozytywnych następstw przede wszystkim w sytuacji załamań gospodarki, gdy np. porozumienie między szczególnie dotkniętymi recesją branŜami, na których jak dotąd opierała się konkurencyjność gospodarki, przewiduje przejściową i ograniczoną pomoc ze strony państwa.
Rozstrzygnięcie zasadności argumentów za i przeciw aktywności lobbystycznej grup nacisku wymagałoby uwzględnienia obok metod działania grup nacisku równieŜ określonego kontekstu instytucjonalnego, kulturowego oraz społecznego, w którym owa aktywność jest
63 Ibidem, s. 22. 64
Por. A.F. Abbott, G.L. Brady, Tollison Costs and Technological Innovation: The Case of Environmental Regulation,
„Public Choice” 1990, vol. 65, s.157-165.
65
podejmowana.66 Jednak jedno, co moŜna jednoznacznie stwierdzić, to fakt, Ŝe grupy nacisku oddziałują na konkurencyjność gospodarki, kształtując tym samym poziom dobrobytu społeczeństwa.
BranŜe
BranŜe stanowią przedmiot badań na gruncie ekonomii branŜy, która jest jedną z subdyscyplin mezoekonomicznych. Przydatność analiz branŜowych w studiach nad konkurencyjnością gospodarki uzasadnia się pojawieniem się stosunkowo duŜej rzeszy uŜytkowników tych analiz. Wzrost zapotrzebowania na analizy branŜowe moŜna obserwować w Polsce wraz z wprowadzeniem zasad gospodarki rynkowej. Wówczas okazało się potrzebne bliŜsze poznanie środowisk, w jakich działają poszczególne mikropodmioty gospodarcze.67 Rezultaty studiów branŜowych są wykorzystywane tak przez pojedyncze podmioty gospodarujące, jak i instytucje samorządu gospodarczego oraz organy władzy państwa. Wyniki tych analiz umoŜliwiają formułowanie programów, które w sposób pośredni bądź bezpośredni są nakierowane na poprawę konkurencyjności gospodarki.
Przedsiębiorstwa-uczestnicy branŜy są zainteresowani poznaniem - ujmując rzecz w sposób uproszczony – atrakcyjności swojego otoczenia. BranŜa stanowi otoczenie konkurencyjne firm, na których konkurencyjności opiera się konkurencyjność całej gospodarki. W literaturze mówi się nawet, Ŝe konkurencyjność gospodarki ma charakter wtórny w stosunku do konkurencyjności przedsiębiorstw.68 BranŜa, w której firma działa silnie wpływa na jej funkcjonowanie i moŜliwości rozwoju, co w sposób wyraźny podkreśla M. Porter w swojej ksiąŜce „Competitive Strategy” (1980). Propagowana przez M. Portera zaleŜność pomiędzy atrakcyjnością danej branŜy a jej dochodowością, a więc wynikami ekonomicznymi działających w branŜy przedsiębiorstw jest co prawda podwaŜana przez zwolenników teorii przewagi konkurencyjnej przyjmującej za punkt wyjścia zasoby firmy (resource based theory of competitive advantage)69, jednak wydaje się, Ŝe podejścia te winny być traktowane jako komplementarne. W rzeczywistości gospodarczej wybór i realizacja najbardziej dochodowej strategii nawet w przedsiębiorstwach dysponujących powaŜną przewagą „zasobową” są skorelowane z wymogami wynikającymi z otoczenia branŜowego. Poznanie branŜy – jej zyskowności, barier wejścia i wyjścia, fazy w cyklu Ŝycia zwiększa w
66
Niezwykle waŜne jest nastawienie społeczeństwa do korupcji i nepotyzmu, jak i powszechność takich zjawisk w danym państwie.
67 Por. J. Gajda, Nowa rola mezoekonomii, w: Rola..., op.cit., s. 11. 68
Por. M. Gorynia, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki a polityka ekonomiczna, „Ekonomista” 1996, nr 4.
69 Por. C. K. Prahalad, G. Hamel, The Core Competence of the Corporation, „Harvard Business Review” 1990, vol. 68,
May-June. G. Stalk, P. Evans, L.E. Shulman, Competing on Capabilities: The New Rules of Corporate Strategy, „Harvard
Business Review” 1992, vol. 70, March-April. G. Hamel, C.K. Prahalad, Przewaga konkurencyjna jutra, Business Press,
