Systemizm

Na gruncie wykształconego w XX wieku podejścia systemowego wyrósł systemizm, który współcześnie obok indywidualizmu oraz holizmu stanowi jedną z dominujących konwencji metodologicznych w naukach społecznych. Systemizm zaproponowany przez M. Bunge jest swego rodzaju kompromisem w sporze pomiędzy zwolennikami indywidualizmu i holizmu.¹³⁶ Okazuje się on takŜe właściwą konwencją metodologiczną w przypadku badania branŜ, co pozostaje w ścisłym związku z jego załoŜeniami ontologicznymi i metodologicznymi. Zanim jednak zostaną one przedstawione warto zastanowić się, z czego wynika nieadekwatność indywidualizmu oraz holizmu.

Indywidualizm, inaczej atomizm, redukcjonizm, elementaryzm traktuje zbiorowość jako prostą sumę jednostek, dlatego teŜ wszelkie moŜliwe cechy zbiorowości zasadzają się na cechach tworzących ją elementów i są toŜsame z efektem ich prostej agregacji. Redukcjoniści nawołują by przedmiotem badania uczynić pojedyncze jednostki funkcjonujące w ramach

135

Por. W. Gasparski, Ujęcie systemowe jako styl, „Projektowanie i systemy” 1985, tom VII.

136

Por. M. Bunge, A System Concept of Society. Beyond Individualizm and Holism, „Theory and Decision”1979, vol.10, s. 13-30.

danej zbiorowości, np. gospodarki, branŜy czy nawet przedsiębiorstwa. Chodzi więc o rozbicie badanej zbiorowości na moŜliwie najmniejsze części, co wydaje się dla ekonomistów oznaczać konieczność zejścia do poziomu mikro-mikro. JeŜeli badana zbiorowość zmienia się to znaczy, Ŝe zmieniają się wszystkie jej elementy, dlatego teŜ wystarczy tylko obserwować zachowania indywidualne, by móc wyciągać wnioski odnośnie do zachowań zbiorowych. W związku z tym preferuje się tok rozumowania od „szczegółu do ogółu”. Zwolennicy indywidualizmu abstrahują więc od interakcji, jakie mogą zachodzić pomiędzy poszczególnymi jednostkami i konsekwencji, jakie mogą one przynieść dla całości.

Myślenie atomistyczne postulując konieczność rozbicia określonej całości na części i procesy elementarne, okazało się nie nadąŜać za postępującą złoŜonością rzeczywistości. Wzrost tej złoŜoności wyraŜał się tak w pojawianiu się coraz większej liczby elementów składowych jak i coraz większej liczby wzajemnych relacji pomiędzy nimi. Nieprzydatność podejścia atomistycznego została jednoznacznie stwierdzona w latach 30-tych XX wieku przez statystyka R.A. Fishera, który podkreślał, Ŝe badanie poszczególnych części całości w oderwaniu od siebie nie pozwala na identyfikację wzajemnych między nimi oddziaływań.¹³⁷

Holizm, inaczej kolektywizm narodził się nieco później niŜ indywidualizm. Zwolennicy holizmu koncentrują uwagę na badaniu pewnych zbiorowości jako całości, podkreślając Ŝe cech zbiorowości nie da się zredukować do poziomu jednostek tworzących ową całość. Przyjmuje się, Ŝe jakiekolwiek zmiany mogą zachodzić tylko i wyłącznie na poziomie całej zbiorowości, a więc na poziomie globalnym. Sposób rozumowania holistów to przechodzenie „od ogółu do szczegółu”. Na podstawie wiedzy o całości próbuje się wnioskować o charakterystykach części. Holiści przeczą tezie jakoby poszczególne jednostki mogły oddziaływać na całość. Podobnie jak zwolennicy indywidualizmu nie analizują wnętrza całości, a więc jej struktury, której nieodłącznym elementem są relacje pomiędzy elementami składowymi całości.

Holizm stanowił próbą rozwikłania jednego z dylematów filozoficznych, a mianowicie dylematu związanego z relacją części i całości. Pomimo przyjęcia krańcowo odmiennych załoŜeń niŜ indywidualizm, okazało się to niemoŜliwe. Rozwiązaniem właściwym okazał się systemizm, który pokonuje ograniczenia tak indywidualizmu, jak i holizmu.

Jego załoŜenia ontologiczne są następujące:¹³⁸

• społeczeństwo nie jest ani prostą suma zagregowanych jednostek, ani teŜ ponadjednostkową całością – jest ono systemem wzajemnie powiązanych jednostek;

• z faktu, Ŝe społeczeństwo jest systemem wynika, iŜ przysługują mu systemowe lub

137

Por. J.M. Szymański, śycie systemów, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna” Warszawa 1991, s. 42.

138

globalne właściwości. Niektóre z tych charakterystyk dają się zredukować do poziomu jednostek tworzących społeczeństwo, inne wynikają z ich interakcji bądź pewnego złoŜenia ich cech, ale im nie przysługują;

• społeczeństwo nie moŜe oddziaływać na swoich członków, ale członkowie grupy społecznej mogą wpływać na pojedyncze jednostki tworzące społeczeństwo. Zachowanie się jednostki jest zdeterminowane przez jej indywidualne cechy oraz rolę, jaką pełni w społeczeństwie. Interakcje pomiędzy społecznościami dokonują się w drodze wzajemnych oddziaływań pomiędzy członkami tych społeczności. Zmiana społeczna dotyczy zmiany w strukturze społeczeństwa, a więc dokonuje się tak na poziomie pojedynczej jednostki jak i całej społeczności.

Natomiast metodologia systemizmu opiera się na następujących załoŜeniach:¹³⁹

• właściwe badania społeczeństwa sprowadzają się do badania cech jednostki istotnych dla społeczności oraz badania charakterystyk i zmian na poziomie społeczności jako całości;

• wyjaśnianie faktów społecznych musi być przeprowadzane w odniesieniu do pojedynczych jednostek jak i grup społecznych oraz ich interakcji. Zachowanie się jednostki jest wyjaśnialne przez pryzmat jej wszystkich cech – biologicznych, psychologicznych i społecznych;

• hipotezy i teorie społeczne weryfikuje się w oparciu o dane historyczne, które powstają na bazie obserwacji jednostek i małych grup, gdyŜ tylko takie mogą być częściowo obserwowalne.

M. Bunge posłuŜył się koncepcją systemu, która pozwoliła mu na przyjrzenie się całości bez pominięcia charakterystyk części, a więc udało mu się dostrzec istnienie pewnych całościowych cech zbiorowości z równoczesnym wyjaśnieniem przyczyn ich występowania.

Podsumowując, naleŜy stwierdzić, Ŝe opracowana przez M Bunge koncepcja systemizmu koncentrowała uwagę na społeczeństwie i traktowała je w kategoriach systemu, ale z powodzeniem moŜe być wykorzystywana w odniesieniu nie tylko do społeczeństwa, lecz takŜe do systemów gospodarczych utoŜsamianych z pewną zbiorowością jednostek powiązanych ze sobą za pomocą więzi regulacyjnych i realnych. Zgodnie z tezami systemizmu, badania systemowe wymagają prowadzenia analiz na róŜnych poziomach oraz uwzględniania wzajemnych interakcji pomiędzy podsystemami gospodarki oraz pomiędzy określonym podsystemem gospodarki a gospodarką jako całością. Dodatkowo zakłada się, Ŝe relacje zachodzą takŜe pomiędzy systemem a jego otoczeniem, a więc np. pomiędzy

139

gospodarką a jej otoczeniem. Przechodząc o jeden szczebel niŜej w hierarchii systemów gospodarczych, analogiczne ustalenia moŜna poczynić w odniesieniu do branŜy.