58
Właścicielami Kłaczyny byli wówczas członkowie rodu Bierchin. Konstrukcję szkieletową wznie-siono na murowanym przyziemiu i wsparto o mur obronny, wzmocniony skarpami. Górną kondygnację nadwieszono na wspornikach, wysuniętych poza lico ściany dolnej. Dość gęsta kratownica ryglowa posiadała dekoracyjnie opracowane zastrzały w kształcie litery K.
Późnośredniowieczną metrykę miał też tzw. „stary zamek” w Wigancicach, przedstawiony na kolejnej rycinie Dorsta von Schatzberg, pochodzącej również z pierwszej połowy XIX wie-ku (il. 5). Od XV wiewie-ku do wojny trzydziestoletniej Wigancice należały do rodu Bibersteinów z Frydlandu. Oni też zapewne wznieśli tę budowlę. „Stary zamek” związany był stylowo ze szkieletową architekturą łużycką. Na jego obronny charakter wskazywały pozostałości fosy, z przerzuconym nad nią mostkiem. Na murowanym przyziemiu, mieszczącym wejście do piwnic, wznosiła się wykonana w technice szkieletowej, malowniczo ukształtowana bryła, utworzona z kondygnacji wysokiego parteru i nadwieszonych nad nim dwóch wyższych pięter. Smukłe proporcje całości podkreślał wysoki dach dwuspadowy oraz ganek wejściowy z nadwieszonym wykuszem.
Kolejne rezydencje szkieletowe znane z ikonografii mają już rodowód renesansowy. Z lat 40. XVI wieku pochodził dwór o nieznanej lokalizacji, przedstawiony na portrecie wrocławskie-go patrycjusza z 1549 roku3. Zwartą bryłę piętrowej budowli krył wysoki dach dwuspadowy z naczółkiem i lukarnami. W konstrukcji szkieletowej zastosowano figury dzikiego męża i krzyże św. Andrzeja. Do dworu należał folwark otoczony murem, również szkieletowym. Uzupełniająca kompozycję scenka polowania stanowić miała pochwałę wiejskiego życia, sławionego przez renesansowych twórców, takich jak modny wówczas Krescentyn4.
Renesansowy charakter miał również stary dwór w podwrocławskich Machnicach, przed-stawiony na obrazie nieznanego artysty, pochodzącym z 1773 roku (il. 6). Wzniesiono go za-pewne w XVI wieku, gdy właścicielami wsi byli Prizelwitzowie i Hertelowie. Znacznie rozczłon-kowaną bryłę parterowego dworu kryły wysokie, gontowe dachy. Z repertuaru figur ryglowych
3 O portrecie wrocławskiego patrycjusza z 1549 roku zob.: H. Górska, Podmiejskie siedziby wrocławskiego mieszczaństwa XVI - XIX wieku. W: Mieszczaństwo wrocławskie. Red H. Okólska. Wrocław 2003, s. 73.
4 O pismach teoretycznych Petrusa de Crescentiis, sławiącego ideał „domu pańskiego” zob.: T. Jakimowicz,
59
5 K. Degen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau. Frankfurt am Mein 1965, s. 204. 6 Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk. Red. i oprac. S. Brzezicki, C. Nielsen. Warszawa 2006, s. 1052.
7 Data umieszczona na portalu zewnętrznym.
zastosowano tu, dość schematycznie przedstawione, krzyże św. Andrzeja. Budowla stała nad rozległym stawem, a po przeciwległej stronie usytuowany był folwark. Wzbogacające kompozycję scenki rodzajowe, związane z życiem na wsi, tak jak na renesansowym portrecie patrycjusza, tak i tu, w dobie baroku, sławiły wiejską sielankę.
Z czasów renesansu pochodzą też zachowane do dziś trzy dwory szkieletowe w okolicach Wrocławia. Dwór w Bielanach, pochodzący z początku XVII wieku, należał do wrocławskiego patrycjusza Hansa Heinricha Uthmanna (il. 7). Jest to budowla założona na planie prostokąta, z dwutraktowym układem wnętrz i sienią przelotową na osi. Posadowiono ją na kamiennym, oskarpowanym cokole. Do wejścia prowadzi mostek, przerzucony nad suchą dziś fosą. Jest to dwór piętrowy o zwartej bryle, krytej dachem czterospadowym. Jej horyzontalizm pod-kreślają figury ryglowe w postaci pasów parapetowych utworzonych z krzyży św. Andrzeja. Dynamiki przydają kompozycji umieszczone między oknami figury przypominające kształtem literę K, składające się z pojedynczego słupa i połączonych z nim dwóch zastrzałów.
Drugim zachowanym zabytkiem z tych czasów jest dwór w Oporowie, znajdujący się dziś w granicach Wrocławia (il. 8). Według Karla Degena budowlę wzniesiono w wieku XVI5. Wieś należała wówczas do kapituły wrocławskiej (od 1245 do 1810 roku). Późniejsi badacze prze-suwają tę datę na wiek XVII, łącząc dwór oporowski z siedzibą sołtysa6. Jest to budowla z murowanym parterem i szkieletowym piętrem, założona na rzucie zbliżonym do litery L. Dwuspadowy dach, o wysuniętym nad fasadę okapie, krył niegdyś otwartą drewnianą galerię. Budowlę oplata gęsta kratownica ryglowa, w której zastosowano figury dzikich mężów, figury w kształcie litery K oraz krzyże św. Andrzeja. Szczególnie dekoracyjna pod tym względem jest ściana szczytowa dworu.
Typowe dla siedemnastowiecznej śląskiej rezydencji dworskiej cechy przedstawia zachowany do dziś dwór w Sieniawce, pochodzący z 1678 roku7 (il. 9). Jest to budowla piętrowa, w cało-ści szkieletowa, założona na rzucie prostokątnym. Posiada układ dwutraktowy z sienią na osi. Stanęła zapewne na pozostałościach wcześniejszego założenia obronnego, o czym świadczą
60
pozostałości fosy i grube mury części parteru. Budowlę kryje dość wysoki, gontowy dach dwu-spadowy. W gęstej kratownicy ryglowej dominują figury trójnogów oraz krzyże św. Andrzeja.
Ciekawą grupę śląskich rezydencji powstałych w kolejnej epoce – dobie baroku – stano-wią dwory szkieletowe przedstawione w ikonografii znanego wedutysty Friedricha Bernharda Wernera. Są to podkolorowane rysunki, wzbogacone krótkimi opisami, zamieszczone w jego dwóch rękopisach z połowy XVIII wieku: wielotomowej Topografii Śląskiej oraz Planach i wido" kach miast śląskich8. W obrębie Śląska Dolnego i Środkowego było ich razem trzydzieści trzy. Z obszaru Śląska Środkowego pochodzą między innymi Wernerowskie rysunki osiemna-stowiecznych dworów szkieletowych w dzisiejszym powiecie kluczborskim: w Ciecierzynie, Gołkowicach, Jakubowicach, Komorznie, Krzywiczynach, Miechowej i Proślicach oraz w po-wiecie namysłowskim: w Smarchowicach Wielkich i Smogorzowie. Z obszaru Śląska Dolnego aż dziewięć przedstawionych przez Wernera dworów pochodziło z najbliższych okolic Wro-cławia. Wzniesiono je w Bledzowie, Kiełczówku, Krzykach, Maślicach Małych, Pruszowicach, Rakowcu, Skarszynie, Trestnie i Żernikach Wielkich. Z dalszych, północnych i południowych okolic Dolnego Śląska pochodziły przedstawione przez Wernera dwory szkieletowe w Cieszy-nie (pow. Góra), Grodziszczu (pow. ząbkowicki), Istebce (pow. ząbkowicki), Kosinowie (pow. trzebnicki), Kozielnie (pow. nyski), Marciszowie (pow. kamiennogórski), Sławowicach (pow. wołowski), Wojcieszynie (pow. złotoryjski), Wrocisławicach (pow. średzki) i Wyszanowie (pow. nowosolski), oraz pałace w Cieślach (pow. oleśnicki) i Przerzeczynie (pow. dzierżoniowski).
Wśród owych siedzib były zarówno skromne dwory, jak i reprezentacyjne rezydencje. Sytuowane wśród pól i sadów, najczęściej nad strumieniem lub rzeką, sąsiadowały zwy-kle z folwarkiem stanowiąc samodzielną strukturę gospodarczą. Wznosiła je zarówno szlachta, a nawet arystokracja, jak duchowieństwo oraz zamożne mieszczaństwo. Każ-dy dwór posiadał własną historię, szczególnie ciekawą w przypadku bogatych założeń rezydencjonalnych, takich jak pałace w Przerzeczynie – należącym do rodu von Pfeil i w Cieślach – własności rodu von Salisch, oraz dwory Frankenbergów w Kiełczówku, Salischów w Pruszowicach, czy też von Saurma-Jeltsch w Smarchowicach Wielkich.
8 Rękopisy te przechowywane są w zbiorach wrocławskich i berlińskich; zob.: H. Górska, Podwrocławskie