Wol-ności4. Jedną z pierwszych realizacji w tym miejscu była siedziba firmy braci Goldstein. W XIX wieku powstał nowy typ domu mieszkalnego – pałac oraz willa fabrykancka, prze-znaczone dla elity handlowo-przemysłowej miast industrialnych. Dwa typy rezydencji cha-rakteryzowały się nie tylko przynależnością do właściciela fabryki, ale także bezpośrednim sąsiedztwem z zakładem fabrycznym oraz programem ideowym wystroju, związanym ściśle z przemysłem. Idea pałacu fabrykanckiego miała na celu demonstrację nowo zdobytej wła-dzy gospodarczej5. Nowy typ rezydencji lub willi miejskiej otoczony był ogrodami i płotem. Miał przez to stać się kontrastem dla przemysłowego świata i symbolem tęsknoty za wiej-skim stylem życia właścicieli ziemskich. Budynki były wznoszone w stylach historyzujących, wykorzystując najczęściej motywy neorenesansowe i neobarokowe6.
Poza willą braci Goldstein, w Katowicach powstawało wiele innych budynków tego typu, m.in. willa Rossego-Grundmanna (ulica Warszawska 10), willa Haasego (ulica Warszawska 42), willa Necka, willa Richarda Holtzego (ulica Warszawska 31), Ignacego Grünfelda (ulica Warszawska 12), Salomona Hammera (narożnik ulicy Dworcowej i ulicy Mielęckiego) oraz willa Allendorf (ulica Dworcowa 5). W katowickim budownictwie willowym wzorowano się na willach berlińskich, co reprezentowało przy okazji „przegląd” wszystkich nurtów w tym zakresie: klasycyzmu, neorenesansu oraz historyzmu, bez charakterystycznych cech stylo-wych. Ponadto willom towarzyszyły małe fabryki i zakłady przemysłowe, a także niewielkie założenia ogrodowe z pergolami, alejkami i drobnymi budowlami7.
Jedną z katowickich willi miejskich była willa8, należąca do braci Goldstein, wybudowana w latach 1874-1875 w stylu neorenesansu włoskiego, według projektu nieznanego architekta.
4 G. Hofman, Historia miasta Katowice. Katowice 2003, s. 146.
5 B. Błachuta, Pałac Goldsteinów w Katowicach. W: Wiadomości konserwatorskie województwa śląskiego, t. II:
Zamki. Pałace. Red. B. Klajmon. Katowice 2010, s. 107.
6 M. Błahut, Wille miejskie na terenie Katowic przełomu XX i XIX wieku. W: O sztuce Górnego Śląska i przyległych
ziem małopolskich. Red. E. Chojecka. Katowice 1993, s. 165.
7 W. Komorowski, Architektura Katowic wczesnego okresu miejskiego (trzecia ćwierć XIX wieku). W: Sztuka
Górne-go Śląska na przecięciu dróg europejskich i regionalnych. Red. E. Chojecka. Katowice 1993, s. 373; M. Błahut: Wille miejskie…, s. 165.
120
Żydowscy przemysłowcy, bracia Abraham i Józef Goldstein, przybyli do Katowic z Królestwa Polskiego około 1866 roku, w celu uruchomienia w tym mieście tartaku. W latach 70. XIX wieku byli właścicielami tartaków w Częstochowie, Lublińcu, Herbach, Piotrkowie, Skiernie-wicach oraz filii w Warszawie i Łodzi. W KatoSkiernie-wicach, na terenie swojego przedsiębiorstwa usytuowanego w kwartale pomiędzy linią kolejową a dzisiejszym Placem Wolności, ulicą Sądową, ulicą Młyńską oraz ulicą Matejki, wybudowali luksusową willę, w której zamiesz-kali9. W katowickim archiwum znajduje się pismo z 9 maja 1874 roku, gdzie Goldsteinowie zwracają się z prośbą o zgodę na budowę domu, do której dołączono sześć rysunków i plan sytuacyjny. Plan sytuacyjny jest sygnowany przez Juliusa Haasego, co potwierdza udział tego mistrza budowlanego przy realizacji. Haase dokonał inspekcji działki, prezentując stan robót w formie raportu, sygnowanego datą 25 czerwca 1875 roku10. Od strony zachodniej willi znajdował się podworzec, częściowo drewniany budynek stajni z wozownią, szklarnia i drew-niany kurnik. Na południe założono ogród z altaną, przecięty chodnikiem, który prowadził do oficyny, tj. budynku biurowego, który początkowo mieścił siedzibę zarządu firmy (istnieje do dzisiaj). Na wschód od obecnej ulicy Matejki założono ogród warzywny. Ulica Matejki została wytyczona na planie miasta w 1875 roku. Autor projektu pałacu dostosował układ budynku do nieistniejącej jeszcze ulicy, która wtedy była dopiero w planach. Jednak braciom Goldstein planowane „przecięcie” ich działki na dwie części nie odpowiadało i po długich ustaleniach między miastem a przemysłowcami ulica Matejki powstała w 1895 roku, kiedy Goldsteinowie już nie mieszkali w Katowicach. Pożar, który zniszczył tartak w 1892 roku, stał się przyczyną przeniesienia braci Goldstein wraz z centralą firmy do Wrocławia. Działka należała do nich jeszcze do 1900 roku, po czym przeszła na własność firmy Kohlen Produzenten Georg von Giesches Erben & Co. Zabudowania tartaku rozebrano ostatecznie w 1904 roku. W później-szym czasie część pomieszczeń na piętrze pełniła funkcje reprezentacyjne, wynajmowane od 1913 roku przez Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych (Oberschlessicher Berg und Hüttenmänischer Verein), którego siedziba znajdowała się w sąsiedztwie pałacu (Plac
9 B. Kmiecik, Dawna willa Goldsteinów w Katowicach przy Pl. Wolności. „Kronika Katowic” 1986, t. II, s. 64. 10 I. Kozina, Chaos i uporządkowanie…, s. 61–62.
121
Wolności 12). W latach 1920-1932 Związek stał się już właścicielem obiektu11. W momencie,kiedy Katowice znalazły się w granicach Polski w 1922 roku, zmieniono nazwę Wilhelmplatz na Plac Wolności oraz numerację. Adres pałacu, do tej pory noszący numer 13, zmienio-no na 12a12. W tym czasie została ostatecznie zmieniona funkcja pałacu z mieszkalnej na biurową. Wtedy też zaadaptowano poddasze. Po 1932 roku budynek został nabyty przez Izbę Przemysłowo-Handlową, która miała tutaj swoją siedzibę, z przerwą w trakcie okupacji, do 1950 roku. W latach 1939-1945 użytkownikami obiektu była organizacja Industrie Und Handels Kammer Kattowitz13. W 1950 roku budynek został przejęty przez Skarb Państwa i od tego czasu w budynku mieściła się siedziba Centrali Obrotu Księgarskiego Dom Książki. Od 1952 roku budynek był w użytkowaniu Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, które zostało jej wieczystym użytkownikiem w 1983 roku. W tym czasie, w dawnej sali obrad, otwarto Kino Przyjaźń, mieszczące zaledwie sto czterdzieści pięć miejsc, na parterze zlo-kalizowana była mała kawiarenka oraz biblioteka. W latach 60. XX wieku w budynku działał również Wojewódzki Ośrodek Kulturalno-Oświatowy, a w jego ramach działał Dyskusyjny Klub Filmowy „Kino Oko”. Od lat 70. XX wieku do 1983 roku w piwnicach obiektu mieścił się Studencki Klub Pracy Twórczej „Puls”. Po zmianach ustrojowych w 1989 roku w budynku mieściły się instytucje i firmy usługowe, m.in. bankowe (Łódzki Bank Rozwoju)14. 3 grudnia 1983 roku budynek został wpisany, na mocy decyzji administracyjnej, do rejestru zabytków województwa katowickiego.
Pałac Goldsteinów nawiązuje do dojrzałego renesansu włoskiego, z typowymi dla nie-go formami trójarkady, serliany, loggi kolumnowej, eksponowaniem podziałów poziomych (tj. gzymsów działowych i koronującego), ujęciem okien w pilastry i kolumny oraz posłu-giwaniem się dekoracją rzeźbiarską typu putta w medalionach, groteską w tympanonie (pole archiwolty nad środkowym oknem pierwszego piętra elewacji od ulicy Matejki) oraz motywami zwierzęcymi w metopach (wieży), kimationami, ornamentem palmetowym15. In-spiracja dojrzałym renesansem była charakterystyczna dla architektów skupionych wokół
12 http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,35064,8969903,Palac_zmiennych_czasow.html [dostęp: 13.07.2012]. 13 B. Kmiecik, Dawna willa…, s. 72; B. Błachuta, Pałac Goldsteinów…, s. 106.
14 http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,35064,8969903,Palac_zmiennych_czasow.html [dostęp: 13.07.2012]. 15 B. Kmiecik, Dawna willa…, s. 65.
122
Gottfrieda Sempera – na przykład Josefa Durma16. Neorenesans włoski, a zwłaszcza motyw kolumnowo-arkadowych, trójosiowych loggi, był bardzo popularny w środowisku berlińskim, a także w całych Niemczech, za sprawą rozpowszechnionych w tym państwie wzorników i czasopism. Dlatego twórców tego budynku łączy się ze środowiskiem berlińskim17.
Neorenesans zyskał popularność dzięki publikacjom Éduarda Kolloffa, Jacoba Burckhard-ta, stając się jednym z najpowszechniejszych stylów, stosowanych głównie w budownictwie mieszkaniowym. Burckhardt zaznaczył zbieżność pomiędzy światem włoskiego renesansu a XIX-wiecznym kapitalizmem. Pisał, że Florentczycy stanowią „wzór i najwcześniejszy wize-runek Włocha i w ogóle nowoczesnego Europejczyka. Renesans powinien być matką i ojczy-zną nowoczesnego człowieka, nie tylko w myśleniu i odczuwaniu, ale także w obrazie form”. Plastyczność form dobrze nawiązywała do zamożności właścicieli. Człowiek renesansu i jego styl życia stał się wzorem dla współczesnego człowieka epoki kapitalizmu. Pierwsze budynki w stylu neorenesansu wznoszono już w latach 40. XIX wieku we Francji. Francuscy architekci uznali, że styl neorenesansowy jest najbardziej odpowiedni dla budownictwa świeckiego. W Niemczech za przykład można uznać twórczość Leo von Klenzego, Friedricha Gärtnera w Monachium; w Dreźnie – budynek loży Hörniga, wczesne prace Gottfrieda Sempera; w Ber-linie – Karla Friedricha Schinkla18. Formy neorenesansowe, a szczególnie motyw arkadowo -kolumnowych trójosiowych loggi, zdobyły uznanie w środowisku berlińskim w latach 70. XIX wieku. Formy charakterystyczne dla tego stylu były propagowane przez takie czasopisma jak: „Allgemeine Bauzeitung”, „Zeitschrift für Bauwesen”. Czasopisma te pełniły rolę wzorni-ków19. Do przykładowych realizacji tego typu zaliczamy: dom Lessinga przy Vosstrasse 17 (lata 1873-1874, projekt: Heinrich Joseph Kayser i Karl von Grossheim), dom dr Lucae przy Lützowplatz 9 (1873 rok, projekt: Richard Lucae).
Pałac Goldsteinów jest budynkiem murowanym, pierwotnie dwukondygnacyjnym. Trze-cia kondygnacja powstała w wyniku przekształcenia poddasza. Reprezentacyjność pałacu
16 I. Kozina, Chaos i uporządkowanie…, s. 61. 17 M. Błahut, Wille miejskie…, s. 173.
18 P. Krakowski, Teoretyczne podstawy architektury wieku XIX. W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Prace z historii sztuki. Kraków 1979, s. 64–71.