szkie-letowych w tym opracowaniu. Podkreślić należy, że opisane budowle o drewnianej konstrukcji szkieletowej, pochodzące ze średniowiecza i czasów nowożytnych, reprezentowały cechy grupy środkowo-niemiecko-frankońskiej14. Kratownica ryglowa tych budowli, w porówna-niu ze szkieletową architekturą centralnych i zachodnich Niemiec, prezentowała się raczej skromnie. Charakteryzowała się podziałem na pola zbliżone do kwadratu, z wypełnieniami szachulcowymi (słomiane powrósła oplatające drewniane patyczki, obrzucone gliną, czasem z sieczką) lub ceglanymi, w obu przypadkach pokrytymi jasnym tynkiem. Stosowano tu kilka rodzajów figur ryglowych, z których najpopularniejsze były krzyże św. Andrzeja, często zwie-lokrotnione w postaci pasów parapetowych, co miało miejsce na przykład w „starym zamku” w Wigancicach i dworze w Bielanach. Występowały też tzw. figury dzikiego lub frankońskiego męża, zwłaszcza na ścianach szczytowych, jak na przykład w dworze w Oporowie. Stosowa-no też figury zbliżone do litery V lub K, jak w Bielanach, a także tzw. trójStosowa-nogi, jak w Sieniawce. One to wszystkie nadawały architekturze śląskiej o drewnianej konstrukcji szkieletowej swo-istego charakteru. W wieku XIX, w dobie historyzmu, poszerzono zakres stosowanych figur o motywy ryglowe z dalszych terenów europejskich, przede wszystkim z Anglii. Przykładem tego był zameczek myśliwski w Promnicach i rezydencja Charlottenheim, w których zasto-sowano figurę zwaną rybią ością.
Wspomnieć jeszcze należy, jak potoczyły się dalsze losy owych rezydencji. W większości nie dotrwały one czasów najnowszych. Jeszcze w latach 80. XX wieku zburzone zostały dwory szkieletowe w Wierzchowicach, Szyszkowej i Grabownie Wielkim. W stanie ruiny stoi dwór w Marcinowiczkach, Opawie i Pruszowicach. Niedługo ruiną stanie się dwór na wrocław-skim Oporowie. W większym lub mniejszym stopniu działań konserwatorskich wymagają dwory w Bielanach, Cieszynie, Koźlej, Olszance i Sieniawce. Optymizmem napawa obecny stan zachowania jedynie dworów w Grabinie, Olszance, Mniszkowie oraz pałaców w Kątach,
und Leipzig 1905, s. 132; G.W. Von Ebertz, Hundertjahrige Geschichte des Grenadier-Regiments König Friedrich III. Stuttgart 1908, s. 520; „Zentralblatt der Bauverwaltung” 1903, Band 23, s. 178.
66
Promnicach i Karpaczu. Ich dzisiejszy widok zadowala zarówno właścicieli, jak historyków architektury śląskiej oraz jej miłośników.
Bibliografia
#)%6', Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau, Frankfurt am Mein 1965.
>F#$8-%M'@'%AB), Hundertjahrige Geschichte des Grenadier-Regiments König Friedrich III. Stuttgart 1908. M"IB$5*0%C', Zamki, pałace i dwory Ziemi Strzeleckiej. Opole 2005.
MN$5*"%/', Dwory i pałace szkieletowe w Polsce. Wrocław 2011.
MN$5*"%/', Dwór w Pruszowicach. Studium historyczno-architektoniczne. Wrocław–Bonn 1991-2001.
MN$5*"%/', Podmiejskie siedziby wrocławskiego mieszczaństwa XVI – XIX wieku. W: Mieszczaństwo wrocławskie. Red. .*N:5*"%/' Wrocław 2003.
MN$5*"%/', Podwrocławskie dwory ryglowe w ikonografii Friedrich Bernharda Wernera. „Roczniki Sztuki Śląskiej” 2011, r. XX.
G"*0EBI03-%;', Dom pański jako ma być postawion. W: Renesans. Sztuka i ideologia. Red. ;'T'%G"$B5-#I5*0, Warszawa 1976.
6:ӧ3*)#$%6', Alte Fachwerkbauten. Geschichte einer Skelettbauweise, München 1978. 6B-0)"%=', Pałace i zamki na pruskim Górnym Śląsku w latach 1850-1914. Katowice 2001.
6$23-#*%G', Zamek myśliwski Promnice. W: Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie, t. V. Red. Ziembiński J. Pszczyna 1988.
90#*":5*0%G', Wczesne domy mieszczan w Europie Środkowej. Geneza – funkcja – forma. Wrocław 2004. Regell P., Das Riesen und Isergebirge. Bielefeld und Leipzig 1905.
67
Abstrakt
Ogólnym zamysłem opracowania jest opis katalogowy i analiza najciekawszych rezydencji śląskich wzniesionych na przestrzeni wieków w drewnianej konstrukcji szkieletowej oraz wskazanie wspólnych, charakterystycznych cech owej grupy. Drewniana konstrukcja szkieletowa dotarła na Śląsk przed połową XIII wieku, wraz z przybysza-mi z krajów nieprzybysza-mieckich. Wznoszono w tej konstrukcji budowle sakralne, architekturę użyteczności publicznej, a także domy mieszkalne – zarówno w miastach, jak i na wsi. W tej ostatniej grupie szczególne miejsce zajmo-wała architektura rezydencjonalna. Fragmenty zabudowań zamków, szkieletowe dwory i pałace budowano na Śląsku od czasów średniowiecznych, poprzez epokę nowożytną i dziewiętnastowieczny historyzm, aż po wiek XX. Prezentowane w artykule rezydencje średniowieczne i nowożytne o drewnianej konstrukcji szkieletowej należą do tzw. grupy środkowo-niemiecko-frankońskiej, którą charakteryzują zbliżone do kwadratu pola kratow-nicy ryglowej, wypełnione jasno otynkowanymi kwaterami szachulcowymi lub ceglanymi. Do dziś przetrwały na Śląsku tylko nieliczne rezydencje szkieletowe, na ogół w złym stanie. Optymizmem napawa jednak obecny, dobry stan zachowania dworów w Grabinie, Olszance i Mniszkowie oraz pałaców w Kątach, Promnicach i w Karpaczu.
Summary
The general idea is to develop a description and analysis of the most interesting Silesian mansion built over the centuries in a timber frame and an indication of common characteristics of this group. Wood frame construction reached Silesia before the mid thirteenth century, with the settlers from the German states. Public and religious architecture as well as residential buildings were made in this form, both in urban and rural areas. From medieval times through the modern era and the XIX century historicism to the twentieth century, fragments of castles, manors and palaces were built with the wooden frames. To this day, in Silesia survived only a few of frame-con-structed residences, generally in a poor condition. Encouragingly, however, mansions in Grabina, Olszanka and Mniszków and palaces in Kąty, Promnice and Karpacz present a good state of preservation.
Pałac Młodzieży w Katowicach powstał jako placówka państwowa pod nadzorem Mini-sterstwa Oświaty. Kierowały nią władze oświatowe w porozumieniu z organizacjami mło-dzieżowymi Związku Młodzieży Polskiej oraz Związku Harcerstwa Polskiego. Pisano o nim: „Pałac Młodzieży uzupełnia i pogłębia pracę szkoły i organizacji młodzieżowych w zakresie wychowania socjalistycznego dzieci i młodzieży, realizuje wszechstronny ich rozwój przez organizację kształcenia politechnicznego, wychowania estetycznego, fizycznego oraz po-głębiania i rozszerzania wiedzy”2. Gmach Pałacu Młodzieży był nie tylko pierwszą, dużą inwestycją w Katowicach po II wojnie światowej, ale, jak podkreślano, pierwszym tego typu budynkiem w Polsce3. Inicjatywa jego budowy wyszła w lipcu 1947 roku od generała Aleksandra Zawadzkiego – ówczesnego wojewody śląsko-dąbrowskiego4. Wybrano Śląsk
1 Autorka niniejszego opracowania dołączyła materiał ilustracyjny, który znajduje się na kolejnych stro-nach i jest oznaczony podpisami il. 19 – il. 50 [przyp. red.].
2 Cele, zadania i formy pracy Pałacu Młodzieży. W: Pałac Młodzieży im. Bolesława Bieruta. Jedniodniówka Komitetu
Budowy Pałacu Młodzieży im. Bolesława Bieruta. Katowice 1951, s. 44.
3 B. Jaszczuk, Otwarta droga. W: Pałac Młodzieży im. Bolesława Bieruta…, s. 3.
4 Według relacji Jerzego Ziętka w lipcu 1947 roku na jednym z posiedzeń Wydziału Wojewódzkiego w Ka-towicach Aleksander Zawadzki opowiedział historię o górniku z Dąbrowy Górniczej Andrzeju Fuchsie, który poprzez brak możliwości edukacji zmarnował wielki talent techniczny. Wskazał na przykład Domów