arkadą (il. 51), wspartą na parach metalowych kolumn. Ich podstawę stanowią bazy w formie ośmiobocznych kolumienek, stojących na wspólnej „półce” (il. 52).
Najważniejszym elementem dekoracyjnym sali jest arkada z trzech łuków półkolistych, udekorowanych koronką z motywem owocu granatu. Pachy łuków są wypełnione ornamen-tem geometryczno-roślinnym, o obecnych w spójnej dekoracji sali motywach plecionki, pal-mety i owocu granatu. Te same elementy powtarzają się w podłuczach, które są podzielone koronkami na trzy pasy (il. 53). Różnego rodzaju stylizowane palmety dominują w dekoracji środkowej osi pasów zewnętrznych, znajdujących się bezpośrednio nad kapitelami. Towarzy-szą im mniejsze owoce granatu, umieszczone po bokach. Czerwone tło wypełnia malowana na złoty kolor wić roślinna. Zielone tło środkowego pasa, niezwiązanego z kapitelami, wypeł-nia także wić roślinna. Oś wyznacza dekoracja z wici, której szersze rozgałęziewypeł-nia stanowią kontur palmety, a węższe go wypełniają.
Forma arkady z Krowiarek wykazuje podobieństwo do potrójnej arkady, zdobiącej pałac Generalife w Alhambrze, różni się jednak od niej brakiem wyróżnienia środkowego łuku oraz kolorystyką. O ile łuk wykonany przez Maurów jest monochromatyczny, o tyle ten w Krowiar-kach odznacza się bogatą kolorystyką.
Barwy arkady powtarzają kapitele (il. 54), połączone z łukami impostami, dekorowanymi maureską. Ich kostki charakteryzują się dekoracją o symetrycznej kompozycji, a w jej cen-trum znajduje się liść palmety. Otacza go wić roślinna z motywem owocu granatu. Kostki wsparte są na stylizowanych, wydłużonych liściach palmy, które od gładkiego, malowanego na złoty kolor trzonu, oddziela złoty pierścień.
Całe pomieszczenie obiega fryz (il. 55) z dwoma pasami dekoracji: górny, z motywem mu-karnasu, jest węższy, stanowi około połowę dolnego, który wydaje się być powiększeniem tego samego motywu. Granicę fryzu wyznacza wąski, wypukły pasek, o dekoracji geometrycznej.
Wykonany ze stiuku, polichromowany sufit z kasetonami, tłoczonymi w metalu, jest zapew-ne wzorowany na drewnianych stropach zwanych artesanado, typowych dla budownictwa mauretańskiego i, później, hiszpańskiego. Kasetony przybierają formę ośmioramiennych gwiazd, złożonych z dwóch splecionych ze sobą regularnie kwadratów, tak że każdy kąt kwadratu wypada w połowie boku drugiego. Powstałe w ten sposób gwiazdy wypełnione
114
są wklęsłymi ośmiobokami, których środki zaznaczono również ośmiobocznymi guzami. Kasetony oddzielone są w rogach krzyżami greckimi, zakończonymi palmetami (il. 56). Cała ta dekoracja utrzymana jest w zielonkawo-złotej kolorystyce, a tło stanowi czerwony strop z regularną dekoracją w formie cienkiej wici roślinnej. Całość obramowana jest pasem bordiu-ry w regularną kratkę, dekorowaną małymi koszykami kwiatów na przecięciu linii. Pomiędzy gwiazdami znajdują się skrzyżowane gałązki, zakończone palmetami.
Nadproża drzwi (il. 57) były dekorowane malowidłami. Ich kompozycja składała się z pięciu pionowych prostokątów, obramowanych złotym pasem. Wewnątrz każdego z nich namalowa-no rodzaj „okna” wypełnionego wicią roślinną. Skojarzenie z oknem wywołują podkowiaste łuki oraz błękitno-zielone tło. Na osi każdego z „okien” wić łączy się w cztery kształty, które budzą odległe skojarzenie z palmetami w środkowym pasie dekoracji podłuczy arkady. Wyróżniono je czerwonym tłem.
Do dziś zachowała się boazeria płycinowa z wysokimi deskami przypodłogowymi i dekora-cyjnym gzymsem. Podłogę wyłożono parkietem ułożonym „w jodełkę”.
W dekoracji sali mauretańskiej pałacu w Krowiarkach można znaleźć wiele analogii do deko-racji Alhambry. Być może stosowanie owocu granatu nie jest przypadkowe ze względu na to, że słowo, które oznacza granat, dało nazwę miastu, w którym znajduje się Czerwona Twierdza. Dekorację wnętrz Alhambry przypomina w Krowiarkach zarówno forma półkolistych łuków z koronką, jak i strop z kasetonami. Charakterystyczna jest tutaj powtarzająca się we fryzie forma mukarnasu. Nie stanowi już ona w tym przypadku elementu konstrukcyjnego, jest je-dynie odwołaniem do charakterystycznego stalaktytu, który można spotkać w mauretańskich kopułach, kapitelach i fryzach.
Elementy dekoracyjne: maureskę, wić roślinną, palmetę i owoc granatu, twórcy dekoracji zaczerpnęli zapewne niebezpośrednio z dekoracji Alhambry. Najprawdopodobniej są to frag-menty stworzone na podstawie ilustracji z wzornika Owena Jonesa. Motywy nie wydają się być dokładnie odwzorowane. Prawdopodobnie powszechnie znany w XIX wieku wzornik stał się w tym przypadku jedynie inspiracją, podczas gdy kolorystyka sali wykazuje wyraźne związki z wzornikiem Jonesa. Znamienne jest użycie materiałów, innych niż zastosowane w Alhambrze. Najważniejszym tego przykładem są tłoczone w metalu kasetony, imitujące drewniany strop.
115
i projektantów, a także jej pierwotnego przeznaczenia. Sala mogła powstać podczas zmian,jakim pałac w Krowiarkach został poddany w latach 1852-1877, gdy właścicielem zamku był Hans II von Gaschin23. Drugim możliwym fundatorem sali byłby Hugo II Henckel von Donnersmarck, który wybrał pałac w Krowiarkach na swoją siedzibę po tym, jak został on przekazany mu przez hrabinę Fanny von Gaschin24 jako część wiana jej córki, Wandy. Hugo II dokonał przebudowy pałacu po pożarze w 1892 roku, nadając mu ostateczny kształt25.
Ze względu na położenie sali na parterze pałacu, w sąsiedztwie sal o wyraźnym przezna-czeniu reprezentacyjnym, przypuszcza się, że mogła ona pełnić funkcję mniejszego pomiesz-czenia do przyjmowania gości bądź antykamery.
Kierunki dalszych badań
Wstępne rozpoznanie dotyczące sali mauretańskiej w pałacu w Krowiarkach nie wyczer-puje tematu. Nie udało się ustalić dokładnych okoliczności i pobudek, związanych z po-wstaniem sali. Nie odnaleziono także pierwotnego projektu i nie ustalono, czy w kształcie i dekoracji pomieszczenia zachodziły zmiany.
Ciekawym kierunkiem badań może okazać się powojenna historia sali mauretańskiej, zwłaszcza że jest jednym z najlepiej zachowanych pomieszczeń pałacu. Być może warto zadać sobie pytanie, jaką funkcję pełniła sala w czasie, gdy w pałacu mieszkali pracow-nicy i wychowankowie Państwowego Domu Dziecka, a po 1963 roku pacjenci Szpitala Rehabilitacyjno-Ortopedycznego.
Problemem w uzyskaniu odpowiedzi na te pytania jest dotarcie do odpowiednich źródeł. Prawdopodobnie zasadne byłoby przeprowadzenie kwerendy archiwalnej w Niemczech oraz uzyskanie dokumentacji pałacu od prywatnego właściciela, co nie udało się autorce tego tekstu.
23 J. A. Krawczyk, A. Kuzio-Podrucki, Śląskie zamki i pałace Donnersmarcków. Radzionków 2011, s. 55. 24 A. Kuzio-Podrucki, Henckel von Donnersmarckowie. Kariera i fortuna rodu. Bytom 2003, s. 77. 25 J. A. Krawczyk, A. Kuzio-Podrucki, Śląskie zamki…, s. 55.
116
Podsumowanie
Sala mauretańska pałacu w Krowiarkach jest przykładem zastosowania dziewiętnasto-wiecznego stylu neomauretańskiego w rezydencji. Świadczy o tym przede wszystkim forma dekoracji: łuki dekorowane koronką, charakterystyczne ornamenty z elementami wici roślinnej, palmety i owocu granatu oraz geometryczna dekoracja sufitu. Wzorce do wykonania dekoracji zostały zaczerpnięte z dekoracji i architektury kompleksu pałacowego Alhambry, jednak najprawdopodobniej drogą pośrednią – poprzez wzornik Owena Jonesa. Świadczy o tym kolorystyka dekoracji.
Najprawdopodobniej forma pomieszczenia, odwołująca się do architektury arabskiej, a szczególnie do kompleksu pałacowego Alhambry, wynikała z panującej powszechnie w XIX wieku w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki mody, nazywanej „nową falą orien-talizmu”. Jednym z jej elementów był wspominany już wzornik Jonesa. Na popularność związanych z Maurami tematów i form miała wpływ literatura romantyczna, pobudzająca wyobraźnię fundatorów.
Sala mauretańska w Krowiarkach powstała w końcu XIX wieku, w części reprezentacyjnej pałacu, w czasie, gdy jego właścicielami byli przedstawiciele rodu Henckel von Donnersmarck. Jest jednym z wielu, niszczejących niestety, fragmentów rezydencji, wpisanej w 2009 roku do rejestru zabytków. Pozostaje nadzieja, że w ramach prowadzonych w pałacu w Krowiarkach prac konserwatorskich, także sala mauretańska odzyska dawny splendor.
Przeprowadzenie dalszych badań nad historią sali mauretańskiej w pałacu w Krowiarkach będzie mogło wesprzeć prace konserwatorskie, a także pozwoli uzupełnić luki w historii całego kompleksu.
Bibliografia
M$"F"$%.', Alhambra. Tłum. Zagórski B. Warszawa 1990.
G"$B5-#I5*0%;'T', Orient w architekturze polskiej XIX w. W: Orient i orientalizm w sztuce. Materiały Sesji
Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków, Grudzień 1983. Red. 6"$IBI5*"%>' Warszawa 1986.
117
62-0BP9BJ$23*0%+', Henckel von Donnersmarckowie. Kariera i fortuna rodu. Bytom 2003.7")5B)%M'O%;2QQ$"2%9', Historia literatury francuskiej w zarysie. Tłum. Bieńkowska W. Warszawa 1963. Machcewicz P., Miłkowski T., Historia Hiszpanii. Wrocław 2009.
Oborny A., Polański A., Ziemia raciborska: informator. Warszawa 1958.
Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Red. 62F":5*"PT2:*0#I03-%6'%0%0)' Warszawa 2007.
@4#:")%+', Kórnik, Alhambra i romantyczny ideał. „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 21. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986.
@0JB*%R', Kronika parafii Krowiarki (1614-1948). Opole 2010.
Żygulski Z. Jun., Sztuka mauretańska i jej echa w Polsce. Warszawa 2005.
Abstrakt
W dziewiętnastym wieku artyści, architekci i pisarze zainteresowali się egzotycznym urokiem Alhambry w Gre-nadzie, a co za tym idzie, stylem mauretańskim. Charakterystyczne dla niego detale, m.in. maureski, mukarnasy oraz zdobione koronką łuki, szybko stały się inspiracją dla rysowników, a następnie dla projektantów wnętrz i rze-miosła artystycznego. Nowy styl, nazwany neomauretańskim, rozprzestrzenił się w Europie i Ameryce Północnej. Celem artykułu jest przedstawienie sali mauretańskiej pałacu w Krowiarkach na tle „nowej fali orientalizmu” oraz wykazanie najważniejszych inspiracji i wzorców dla twórców projektu.
Summary
In the nineteenth century artists, architects and writers fell under the spell of the exotic architecture of Alhambra in Granada and got interested in the Moorish style. Its characteristic elements became an inspiration for draftsmen, interior designers and craftsmen. A new style, called ”neomoorish”, spread all over Europe and North America. The object of the article is to present the Moorish room in the Krowiarki palace in the light of the new wave of Orientalism and to render the most important inspirations and models for the projects’ creators.
Dzięki rozwojowi przemysłu, zmianom społecznym i politycznym oraz poprowadzeniu w 1846 roku linii kolejowej łączącej Wrocław z Mysłowicami, dotychczasowa wiejska osada Kato-wice mogła otrzymać w 1865 roku prawa miejskie i dalej się rozwijać2. Jednak już dziesięć lat wcześniej zarządca dóbr Wincklera Friedrich Wilhelm Grundmann oraz główny architekt dworski Heinrich Moritz August Nottebohm stworzyli pierwszy plan urbanistyczny Katowic. Wytyczono wówczas dwie główne arterie – Friedrichstrasse (dzisiejsza ulica Warszawska) i Industriestrasse (obecnie ulica 3 Maja) oraz dwa place – Friedrichsplatz (obecnie Rynek) i Wilhelmsplatz (dzisiejszy Plac Wolności). W momencie otrzymania przez osadę praw miej-skich Friedrich Wilhelm Grundmann stworzył programowy plan rozbudowy nowopowstałego miasta. Zakładał on budowę, wzdłuż dzisiejszej ulicy Warszawskiej i 3 Maja z poprzeczny-mi ulicapoprzeczny-mi oraz Placu Wolności i Rynku, domów poprzeczny-mieszkalnych o charakterze murowanych will z ogrodami dla urzędników Tiele-Wincklera, robotników i innych nowych mieszkańców3.
1 Autorki niniejszego opracowania dołączyły materiał ilustracyjny, który znajduje się na kolejnych stronach i jest oznaczony podpisami il. 58 – il. 67 [przyp. red.].
2 W. Długoborski, W. Mrozek, Katowice, ich dzieje i kultura na tle regionu. Warszawa 1976, s. 57. 3 I. Kozina, Chaos i uporządkowanie. Dylematy architektoniczne na przemysłowym Górnym Śląsku w latach
1763-1955. Katowice 2005, s. 43–45.