Wykształcenie IKK poprzedza rozwinięcie krytycznej świadomości interkulturowej, którą tworzy właściwa samoocena dokonywana w konfron-tacji z przedstawicielami innych kręgów kulturowych. Rodzi to potrzebę refleksji w trakcie takich kontaktów, jak również później (Rathje 2007: 257).
Monitorowanie i odpowiednie kierowanie własnymi emocjami, refleksja nad uczuciami własnymi i Innego wymagają wrażliwości w stosunku do uczuć innych, empatii i stosowania odpowiednich strategii komunikacyjnych w celu zachowania twarzy własnej i rozmówcy.
W komunikacji interkulturowej odwoływanie się do nawykowych wzor-ców zachowania i wąskie skupianie uwagi na wybranych fragmentach kon-tekstu oraz odwoływanie się do stereotypowego myślenia o przedstawicie-lach innych kultur prowadzi często do nieporozumień i różnego rodzaju problemów. Dlatego zwiększoną uwagę, skierowaną na indywidualne cechy charakterystyczne interlokutora, można uznać za „imperatyw skutecznych kontaktów interkulturowych, gdyż w takich sytuacjach trzeba być przygo-towanym na nieprzewidywalne zachowania własne i innych, a także
adap-tować się do nowych sposobów wykonywania określonych zadań” (Hajek i Giles 2009: 947).
Wiele modeli IKK opisuje mniej lub bardziej dokładnie jej elementy składowe, pomijając jednak fakt, że nabywanie tej kompetencji jest procesem zachodzącym w wyniku powtarzających się kontaktów z przedstawicielami innych kultur. Dogłębną analizę jej rozwoju zaprezentowali Holmes i O’Neill (2012). Według nich w trakcie pierwszych spotkań z cudzoziemcami zwra-camy uwagę na podobieństwa i różnice oraz komplementarność i dysonanse pomiędzy nami. Budzą one często strach i niechęć wobec Innego, uze-wnętrzniające się w demonstrowaniu wyższości. Wstępne oceny są zwykle powierzchowne, gdyż opierają się na stereotypowym postrzeganiu zarówno siebie, jak i obcych. Stopniowo uświadamiamy sobie, że nasze zachowania są schematyczne i uwarunkowane kulturowo, co w kontaktach międzyna-rodowych może utrudniać interakcję i być źródłem nieporozumień. Z cza-sem sytuację zaczynamy oceniać bardziej kompleksowo – dokonujemy jej rekonstrukcji oraz renegocjujemy wcześniejszy redukcjonistyczny i uprosz-czony obraz Innego. W konsekwencji zaczynamy mu okazywać szacunek.
Tworzenie nowych wzorów zachowania czy renegocjowanie starych nie zawsze jest konieczne. Nabycie IKK nie musi wymagać kompromisu, rekon-strukcji zasad czy wzorów interakcji obowiązujących w kulturze własnej albo zmiany tożsamości kulturowej. Wystarczy zrozumieć i uznać różnice oraz uświadomić sobie tzw. poczucie sprawstwa, czyli kontrolę nad włas-nym działaniem17.
Rozbudowany model kompetencji interkulturowej, postrzeganej jako nieustanie dokonujący się proces, zaproponowali Hajek i Giles (2009) (wy-kres 1). Uwzględnili w nim różne grupy uczestników: imigrantów, osoby przebywające krócej i dłużej za granicą oraz gospodarzy – ludność lokalną, czyli osoby urodzone i zamieszkujące dany kraj. Wprowadzony podział jest o tyle trafny, iż w zależności od planowanej długości pobytu za granicą jed-nostka różnie podchodzi do kwestii adaptowania się do kultury gospoda-rzy. Kolejnymi czynnikami różnicującymi uczestników komunikacji inter-kulturowej są: narodowość, przynależność etniczna, płeć i wiek.
Model bierze także pod uwagę orientację kulturową określonego kraju.
Obejmuje ona ideologię polityczną, stosunek do akulturacji i tzw. parametry
______________
17 Holmes i O’Neill (2012: 715), opisując złożoność kompetencji interkulturowej, odwołują się do przykładu studiującej w Anglii muzułmanki. Dziewczyna w trakcie dyskusji z niemu-zułmańskimi kolegami na temat chodzenia po klubach (clubbing), picia alkoholu i umawiania się z chłopcami, zrezygnowała z renegocjowania własnej tożsamości, gdyż uświadomiła sobie, jak ważne są dla niej hidżab i utrzymanie własnych wartości religijnych. Mimo to nadal czuła się dobrze w czasie spotkań ze wspomnianymi kolegami.
Efekty psychologiczne i komunikacyjne Świadomość złożoności elementów kultury gospo- darzy Oduczenie się starych nawyków kulturowych Zmniejszenie uprzedzeń Obniżony poziom stresu Satysfakcjonujące relacje z mieszkańcami Właściwe i odpowiednie użycie języka Ukończenie zadania Wytrwanie za granicą zgodnie z planem Wykres 1. Dynamiczny model IKK (zaadaptowany na podstawie: Hajek i Giles 2009: 950)
Zarządzanie komunikacją Utrzymanie optymalnego poziomu pomiędzy indywi- dualizacją osób z innych kręgów kulturowych a od- woływaniem się do stereo- typów Zmniejszone ryzyko niepo- rozumień w komunikacji i uprzedzeń
Uczenie się i rozwój własny Nabywanie nowego języka Wiedza z zakresu – historii – polityki – prawa – zwyczajów (własnych i innych) Sprawności interkulturowe Rozumienie własnej moty- wacji i postawy w stosunku do przedstawicieli innych kultur
Uczestnicy interakcji imigranci, osoby przeby- wające za granicą tym- czasowo, gospodarze, wg narodowości, przyna- leżności etnicznej, płci i wieku Orientacja kulturowa – ideologia kulturowa – stosunek do akulturacji – parametry Hofstedego Przygotowanie kogni- tywne – zmysł obecności – uważność – świadomość sytuacyj- na – otwartość na zmiany
Hofstedego. Według autorów modelu obcokrajowców można traktować na cztery sposoby. Postawę pluralistyczną cechuje wspieranie imigrantów i wartości wyznawanych przez mniejszości. W niektórych krajach nie inge-ruje się w ich sprawy, równocześnie finansując programy zorientowane na ich integrację z mieszkańcami oraz wydaje się prawa przeciwdziałające dys-kryminacji. W innych zachęca się imigrantów do porzucania własnych war-tości i adaptowania norm kultury gospodarzy. Kolejną możliwością jest oczekiwanie od cudzoziemców porzucenia własnej tożsamości kulturowej albo odrzuca się ich niezależnie od podejmowanych prób integrowania się z rdzenną ludnością.
W kwestii stosunku do akulturacji zarówno imigrantów, jak i rodzimych mieszkańców wymienia się integrację, asymilację, segregację, wykluczenie i indywidualizm. Zaś opisane przez Hofstedego (1980) parametry różnicują-ce kultury to: opozycja indywidualizm – kolektywizm i kobiecość – męskość oraz dystans władzy i unikanie niepewności.
Trzecim istotnym elementem fazy wstępnej omawianego modelu jest przygotowanie kognitywne uczestników interakcji. Wpływa ono w znacz-nym stopniu na ich zdolność i skłonność do dopasowywania się czy dostro-jenia do cech typowych dla osób pochodzących spoza ich grupy kulturowej.
Obejmuje monitorowanie siebie pod kątem stopnia otwartości na zmiany, a także wspomniane wcześniej zmysł obecności, uważność i świadomość sytuacyjną (Hajek i Giles 2009: 949). Istotna dla skuteczności kontaktów in-terkulturowych jest także świadomość samego siebie każdego z uczestników (self-awareness) oraz znajomość własnej tożsamości. Pozwalają one uświa-domić sobie, że własne zachowanie jest nacechowane kulturowo i są o tyle ważne, iż powinny ułatwić zauważanie i interpretowanie niezrozumiałych zachowań przedstawicieli innych kręgów kulturowych.
Uzasadnione wydaje się dodanie czwartego elementu, nieujętego przez Hajka i Gilesa, tj. dystansu kulturowego, istniejącego między dwiema kultu-rami, z których wywodzą się uczestnicy interakcji (Kupka, Everett i Wil-dermuth 2007). Badania prowadzone w obszarze interkulturowości pokazu-ją, że różnice pomiędzy kulturami zwiększają trudności w interakcji, gdyż jej uczestnicy mają mniejszą wiedzę o sobie i motywację do komunikowania się. Równocześnie wzrasta poziom niejednoznaczności takich kontaktów, napięcia i częściej się ich unika (Thomas i Mueller 2000). Kealey i inni bada-cze (2005) twierdzą, że zwiększona świadomość dystansu kulturowego albo istnienia barier kulturowych pozwala lepiej zarządzać wyzwaniami, jakie takie kontakty ze sobą niosą. Dlatego tak ważne jest, aby dystans kulturowy włączyć do definicji IKK.
Równie ważne dla IKK wydaje się tzw. powinowactwo czy pokrewień-stwo interkulturowe (intercultural affinity). Naukowcy określają je jako
„sto-sunek emocjonalny do kultury własnej i wybranych kultur obcych” (Kupka, Everett i Wildermuth 2007: 24). Randolph, Landis i Tzeng (1977) zauważyli istnienie korelacji pomiędzy przebiegiem komunikacji interkulturowej a pozytywnymi emocjami odczuwanymi w stosunku do kultury obcej i jej przedstawicieli. Istotnym elementem tego rodzaju interakcji jest wzajemne ujawnianie informacji o sobie, co w przypadku negatywnego powinowac-twa dwóch kultur może być ograniczone, a nawet hamowane. Wówczas rozmówcy odczuwają większą niepewność i niepokój, a tym samym zmniej-sza się prawdopodobieństwo powodzenia komunikacji.
Różne grupy uczestników, orientacja kulturowa, przygotowanie kogni-tywne jednostki, świadomość istnienia barier kulturowych oraz powinowac-two interkulturowe mają ogromny wpływ na świadome i nieświadome uczenie się i rozwój każdego uczestnika procesu komunikacji. Duże znacze-nie dla rozwoju IKK ma zdobywaznacze-nie wiedzy zarówno o kraju obcym, jak i własnym, tj. poznawanie historii, kwestii politycznych, obowiązującego prawa i zwyczajów. Równie ważne jest opanowanie sprawności interkultu-rowych. Obejmują one wiele umiejętności, takich jak: zdolność obserwacji, wyszukiwanie nowych informacji i interpretowanie ich oraz analizowanie nowych zjawisk kulturowych. Ważnymi umiejętnościami interkulturowymi są również rozwijanie świadomości kulturowej umożliwiającej ocenę róż-nych zjawisk, zawieszanie osądu i powstrzymywanie się od wartościowania oraz umiejętność radzenia sobie w sytuacjach nieporozumień (Komorowska 2006: 33-34).
Na tym etapie jednostka stara się zrozumieć własne motywy przemawia-jące za chęcią komunikowania się z przedstawicielami kultury obcej oraz swój stosunek do nich. Uczenie się i rozwój ujawniają się w potencjalnym przyswajaniu nowego języka. Można zatem stwierdzić, iż jednostka otwarta na zmiany, wykazująca zwiększoną uważność i poczucie obecności, dobrze znająca siebie i własną tożsamość oraz posiadająca pozytywne powinowac-two interkulturowe będzie lepiej przygotowana, by uczyć się i rozumieć wpływ, jaki historia, polityka, obowiązujące prawa, zwyczaje i język (za-równo ojczysty, jak i obcy) wywierają na procesy komunikacyjne w kontak-tach międzynarodowych i ich skuteczność. Będzie też lepiej tolerować i do-ceniać osoby pochodzące spoza własnego kręgu kulturowego.
Prezentowany model sugeruje, że omówione wcześniej zmienne wpły-wają w dużym stopniu na sposób prowadzenia komunikacji: znajomość historii, polityki, praw i zwyczajów oraz rozumienie własnej motywacji i postaw ułatwiają zarządzanie nią. Hajek i Giles (2009: 951) uważają, że zarządzanie komunikacją to „utrzymanie optymalnego poziomu pomiędzy indywidualizacją osób spoza własnej grupy kulturowej a postrzeganiem ich na podstawie stereotypów. Utrzymanie tej równowagi pozwala regulować
względne ryzyko błędów w przekazywaniu informacji i ogranicza uprze-dzenia”. Optymalne zarządzanie komunikacją wymaga wysokiego poziomu indywidualizacji pomiędzy interlokutorami. Co więcej, im w większym stopniu jednostka wykazuje poczucie obecności, uważność i świadomość sytuacyjną, tym bardziej zmniejsza się niebezpieczeństwo nieporozumień w komunikacji i częstotliwość odwoływania się do uprzedzeń.
Wszystkie wspomniane wcześniej elementy modelu zwiększają praw-dopodobieństwo osiągnięcia przez uczestników komunikacji interkulturo-wej dobrych wyników psychologicznych i komunikacyjnych. Potwierdze-niem sukcesu jest wytrwanie za granicą przez cały zakontraktowany okres studiów, stażu czy pracy, skuteczne radzenie sobie ze stresem czy nawiąza-nie relacji z przedstawicielami lokalnej społeczności. Świadczą o nim rów-nież poznanie elementów kultury kraju gospodarzy, oduczenie się starych nawyków kulturowych, a także posługiwanie się odpowiednio do sytuacji językiem, biegłość w komunikacji niewerbalnej oraz zwiększona empatia w stosunku do obcych i elastyczność w zachowaniu.
Proces nabywania IKK w omawianym modelu wykracza poza osiągnię-cie pozytywnych efektów psychologicznych i komunikacyjnych, gdyż te, wraz z upływem czasu, przyczyniają się do lepszego zarządzania komuni-kacją, dalszego uczenia się i rozwoju oraz do potencjalnych zmian w podej-ściu do kultury (na wykresie obrazują to strzałki skierowane w lewo). Model jest zarówno predyktywny, jak i normatywny (preskryptywny), tzn. pozwa-la przewidzieć warunki przyczyniające się do lepszej komunikacji interkul-turowej, a równocześnie zaleca określone zachowania ułatwiające ją.