Powszechnie uznaje się, że warunkiem koniecznym do wykształ-cenia w człowieku IKK jest wrażliwość interkulturowa (intercultural sensitivi-ty). Jej zalążki tkwią we wrażliwości na normy społeczne własnej grupy oraz w umiejętności odróżniania zachowania, percepcji i uczuć innych (McClel-land 1958: 241). Hart, Carlson i Eadie (1980) utożsamiają wrażliwość inter-kulturową z określoną mentalnością czy nastawieniem jednostki (mindset).
Cechuje ją akceptacja złożoności każdego człowieka, unikanie odwoływania się do sztywnych ram w komunikacji i świadomość różnic kulturowych, a w czasie trwania interakcji, uznanie dla wymiany argumentów i tolerancja dla celowego poszukiwania przez interlokutora własnych racji. Wszystkie te elementy wpisują się w kognitywny, afektywny i behawioralny wymiar interakcji interkulturowej.
Według Chen i Starosty (1996: 362) wrażliwość interkulturowa to „afek-tywna umiejętność rozpoznawania, uznawania i szanowania różnic kultu-rowych”. Hammer, Bennett i Wiseman (2003: 422) definiują ją jako „zdolność do rozróżniania i doświadczania istotnych różnic kulturowych”. Ich zda-niem, „większa wrażliwość interkulturowa wiąże się z większym potencjałem do wykazywania się kompetencją interkulturową”. Warunkiem rozwinięcia wrażliwości interkulturowej jest zdobycie umiejętności konstruowania i do-świadczania różnic kulturowych w sposób bardziej złożony (Hammer et al.
2003: 423).
Wrażliwość interkulturowa dotyczy przede wszystkim emocji rodzących się w konkretnych sytuacjach, wśród określonych ludzi. Dlatego można za-łożyć, iż osoba posiadająca ją, potrafi demonstrować pozytywne emocje i budzić takie same reakcje interlokutorów przed, w trakcie i po kontakcie międzykulturowym (Adler i Towne 1974). Wymaga to jednak odpowiedniej integracji procesów afektywnych i kognitywnych, które pomagają najpierw zrozumieć własne emocje i zachowanie, a później – przedstawicieli kultur obcych. Osoba wrażliwa interkulturowo, pragnąca uznać i zrozumieć różni-ce kulturowe, musi charakteryzować się m.in.: poczuciem własnej wartości, zdolnością monitorowania siebie, otwartością umysłu, empatią, zaangażo-waniem interakcyjnym i umiejętnością odraczania oceny (Gudykunst i Kim 1992; Houghton 2012).
Ludzie o wysokim poczuciu własnej wartości zwykle z optymizmem pa-trzą w przyszłość, a tym samym wprowadzają do interakcji zaufanie. Po-nadto dobrze myślą o innych i oczekują ich akceptacji. Wysoka samoocena zwiększa pozytywne nastawienie do szans na właściwe rozpoznanie i usza-nowanie różnic kulturowych, czyli udaną komunikację interkulturową (Borden 1991). Zdolność do monitorowania siebie pozwala regulować własne zachowanie odpowiednio do sytuacji. Osoby z taką umiejętnością są bardziej uważne, zwracają uwagę na innych uczestników interakcji i sku-teczniej dostosowują się do kontekstu. Lepiej też radzą sobie z wywieranym naciskiem, pójściem na kompromis, odwoływaniem się do emocji interloku-tora czy zyskiwaniem jego sympatii (Spitzberg i Cupach 1984).
Otwartość umysłu dotyczy gotowości do tłumaczenia przedstawicielom innych kultur własnych racji, kryjących się za określonym zachowaniem oraz akceptowania różnorodności kulturowej. Bennett (1986) zauważył, że osoba wrażliwa interkulturowo charakteryzuje się „poszerzonym postrze-ganiem świata”. Wyróżnia ją chęć poznania, akceptowania i uznania róż-nych poglądów. Ponadto jest wrażliwa na zróżnicowanie ludzkich zacho-wań i potrafi przełożyć własne emocje na konkretne działanie. Otwartość umysłu motywuje ją do uznania i zrozumienia potrzeb innych ludzi, ułatwia adaptowanie się do kulturowo różnorodnych sytuacji oraz sprzyja wywie-raniu pozytywnego wrażenia (Yum 1989).
Równie ważna w rozwoju interkulturowym jest empatia, czyli „wczucie się w punkt widzenia drugiego człowieka, aż do chwilowego myślenia o tym samym czy odczuwania identycznych emocji” (Adler i Proctor 2013:
95). Pozwala ona poczuć, co znajduje się we wnętrzu interlokutora, czyli wejść w jego skórę. To swoistego rodzaju telepatia, intuicja albo spojrzenie na rzeczywistość z jego perspektywy. Jak zauważa Houghton (2012: 33),
„empatia wymaga przynajmniej czasowego zawieszenia odwoływania się do własnych ram konceptualnych, obciążonych wartościami rodzimymi, jeśli postrzeganie świata przez innego człowieka pragnie się analizować z minimalnym odchyleniem od jego konceptualizacji”.
Osoby wrażliwe interkulturowo starają się przyjmować różne role, zgodnie z wymogami sytuacji. Są bardziej bezinteresowne i zwracają uwagę na uczucia innych uczestników interakcji oraz ich reakcje. Potrafią właściwie ocenić ich zachowanie i stan ducha. Empatia umożliwia demonstrowanie wzajemności w okazywaniu emocji, aktywne słuchanie i odpowiednie do sytuacji reakcje werbalne i niewerbalne, świadczące o zrozumieniu interlo-kutora. Umożliwia też nawiązanie swoistego rodzaju relacji interkulturowej (Barnlund 1975). Wszystkie cechy empatii, jak np. identyfikowanie się z rozmówcą czy zrozumienie i troska o innych, stanowią istotę wrażliwości interkulturowej i są niezbędne do wykształcenia IKK.
Zaangażowanie w interakcję, równie ważne dla skutecznej komunikacji, to zdolność dostrzegania tematu i sytuacji, obejmująca koncepcję siebie i nagradzanie. W jej skład wchodzą: umiejętność postrzegania, zwracania uwagi i odpowiedniego reagowania. Cechy te pozwalają jednostce odbierać i rozumieć docierające do niej przekazy, płynnie i właściwie inicjować oraz kończyć wypowiedzi czy w odpowiednim momencie włączać się do mó-wienia. Ludzie wrażliwi interkulturowo wiedzą, jak „radzić sobie z proce-durami budowania i podtrzymywania konwersacji” (Spitzberg i Cupach 1984: 46).
Odraczanie oceny to powstrzymywanie się przed zbyt pośpiesznym wy-ciąganiem wniosków, bez dostępu do odpowiednich danych o interlokuto-rach czy przebiegu spotkania i zachęta do szczerego słuchania wszystkich uczestników interakcji. Sprzyja to czerpaniu szeroko rozumianej przyjemno-ści z samego kontaktu z przedstawicielami innych kultur, z różnic kulturo-wych, nawiązanych relacji i z wykonywania określonych zadań w środowi-sku międzynarodowym (Hart i Burks 1972).
Im większa jest świadomość subiektywności własnych poglądów bądź wyznawanych zasad, tym większe prawdopodobieństwo nawiązania relacji z ludźmi wyznającymi zupełnie inny światopogląd niż nasz. Równie istotna dla funkcjonowania w środowisku międzynarodowym jest wspomniana wcześniej elastyczność myślenia – gotowość do znajdowania nowych roz-wiązań, wychodzenia poza ograniczenia rodzimych ram kulturowych czy nawet tworzenie nowych. W literaturze przedmiotu uczeni opisują tę cechę jako elastyczność kognitywną (Langer, Bashner i Chanowitz 1985), myślenie nastawione na znajdowanie rozwiązań alternatywnych (Marsh 1982), my-ślenie dywergencyjne (Torrance 1966), utrzymywanie wielorakich interpre-tacji (Bonitatibus i Beal 1996) czy tolerancję dla niejednoznaczności (Sidanius 1978)4. Myślenie cechujące odwoływanie się do różnych schematów lub ram w procesie rozwiązywania problemu wydaje się niezwykle skuteczne w kontaktach międzynarodowych, gdyż rozwiązanie zadania wymaga cią-głego generowania różnych interpretacji czy opcji. Wynik zawsze będzie
______________
4 Niezwykle ważną kwestią determinującą udaną komunikację interkulturową jest sposób reagowania na rozbieżności pomiędzy docierającymi informacjami kulturowymi a zgroma-dzoną wcześniej wiedzą. Przetwarzanie tych informacji umożliwia utworzenie dokładniej-szego obrazu rzeczywistości, o ile oczywiście jednostka jest zainteresowana aktywnym ich przetwarzaniem i restrukturyzowaniem. Wraz z dokonującym się rozwojem kognitywnym w mózgu tworzą się nadrzędne konstrukty konceptualne, obejmujące niedające się wcześniej pogodzić elementy. Stają się one częścią bardziej złożonych struktur kognitywnych (Houghton 2012: 28-29). W konsekwencji pozwala to jednostce minimalizować znaczenie różnic i skupiać uwagę na podobieństwach kulturowych.
lepszy, gdy będziemy mieć dostęp do różnorodnych alternatyw, gdyż to zwiększa prawdopodobieństwo właściwej oceny5.
Bennett (1986) przedstawił nabywanie wrażliwości interkulturowej jako proces, w trakcie którego zachodzą w człowieku trzy rodzaje zmian: afek-tywna, kognitywna i behawioralna, prowadzące od stanu etnocentrycznego do etnoobojętności. Uczony szczegółowo opisuje poszczególne etapy prze-chodzenia od stanu braku wrażliwości interkulturowej do jego wysokiego poziomu. Model ma charakter rozwojowy, tzn. jest płynny i trudno jedno-znacznie ocenić, czy ktoś jest wrażliwy, czy nie oraz w jakim zakresie. Po-zwala natomiast stwierdzić, że rozwija wrażliwość interkulturową, wkłada-jąc w to olbrzymi wysiłek.
Etnocentryzm, nazywany krótkowzrocznością kulturową (Wiseman et al.
1989: 364), oznacza niezdolność do postrzegania rzeczywistości innej niż własna czy „założenia istnienia podobieństw” (Barna 1998: 173). Wobec bra-ku wiedzy, interpretując zachowanie przedstawiciela bra-kultury obcej, jednost-ka odwołuje się do informacji przechowywanych w mózgu, w efekcie czego ocenia go, odwołując się do własnych ram kulturowych, co może rodzić nieporozumienia, a nawet niezrozumienie. Etnocentryzm implikuje ocenę sytuacji interkulturowej z punktu widzenia kultury własnej i często prowa-dzi do odrzucenia luprowa-dzi należących do innych grup niż nasza, uznawanych zwykle za gorszych (Gudykunst 2004). Dzieje się tak, gdyż, zdaniem Hewstone i Giles (1986), mamy tendencję do pamiętania pozytywnych in-formacji o członkach własnej grupy i mniej pozytywnych o ludziach spoza niej. Co więcej, jesteśmy skłonni nietrafnie przewidywać ich zachowania (Gudykunst i Hammer 1988).
Rozwojowy model wrażliwości interkulturowej Bennetta (Developmen-tal Model of Intercultural Sensitivity – DMIS) opiera się na założeniu, że wyzwania interkulturowe powodują, że z czasem różnice kulturowe zaczy-na się doświadczać w sposób bardziej złożony. W konsekwencji prowadzi to do wzrostu kompetencji w komunikacji. Proces transformacji od etnocentry-zmu do etnorelatywietnocentry-zmu składa się z sześciu stadiów. Każdy kolejny etap odzwierciedla zwiększającą się wrażliwość, wyczucie oraz dokładniej
okreś-______________
5 Znaczenie takiego myślenia dla właściwej interpretacji zachowania przedstawicieli obcych kultur ujawnia przykład nauczyciela, którego uczeń nie patrzy mu w oczy w trakcie prowadzonej rozmowy. Według standardów kultury europejskiej można by to uznać za prze-jaw braku szacunku dla niego ze strony ucznia. Jednak odwołanie się w interpretacji tego zachowania do jego rodzimego skryptu kulturowego pozwoli nauczycielowi wnioskować, że wynika ono z zupełnie innej pozycji w danym kraju ucznia w relacji do nauczyciela. Szacunek okazywany jest tam poprzez unikanie kontaktu wzrokowego. Uczeń prawdopodobnie poczuł się zakłopotany czy przerażony uwagą nauczyciela skierowaną wyłącznie na siebie, a to uze-wnętrzniło się wbiciem wzroku w podłogę (Endicott et al. 2003: 407).
lone nastawienie kognitywne, ujawniające się w postawach i zachowaniach wobec różnic kulturowych. Trzy pierwsze fazy etnocentryczne (1-3) cechuje doświadczanie rzeczywistości przez pryzmat kultury rodzimej, traktowanej jako swoistego rodzaju centralny punkt odniesienia. W następnych trzech, etnorelatywnych (4-6), kulturę własną zaczynamy doświadczać z punktu widzenia innych (Bennett 1993).
Faza etnocentryczna obejmuje: 1) wyparcie, 2) obronę przed różnicami kulturowymi oraz 3) minimalizowanie różnic. Najpierw odrzuca się istnie-nie różnic kulturowych między ludźmi, czego wyrazem są następujące stwierdzenia: „Społeczeństwo miałoby się lepiej, gdyby różne kulturowo grupy trzymały się razem” albo „Nie lubię za bardzo kontaktować się z ludźmi wywodzącymi się z innych kultur”. Na tym etapie unika się obco-krajowców i nie wykazuje się żadnego zainteresowania różnicami kultu-rowymi.
W fazie drugiej próbuje się bronić własnego spojrzenia na świat, nega-tywnie oceniając różnice i krytykując zagrożenia, jakie one rodzą. Świat po-strzega się dualistycznie, na zasadzie relacji my – oni, a do jego opisu używa się stereotypów, dzieląc otoczenie na swoich – lepszych i obcych – gorszych.
Przykładem tego są konstatacje: „Sposób życia obowiązujący w mojej kultu-rze powinien być modelem dla reszty świata” albo „Ludzie z innych kultur nie są tak otwarci jak moi rodacy”.
Na etapie trzecim podejmuje się próby ochrony własnego światopoglą-du: akcentuje się podobieństwa kulturowe, trywializując różnice. Oddają to wypowiedzi: „Ludzie są tacy sami pomimo zewnętrznych różnic w wyglą-dzie”, „Jestem chory, gdy ciągle słyszę o tym, co nas różni, musimy uznać, że ostatecznie wszyscy jesteśmy ludźmi” (Bennett 1993: 34).
Etnorelatywizm to: 4) akceptacja, 5) adaptacja oraz 6) integracja różnic kulturowych. Na etapie czwartym uznaje się odmienność ludzkiego zacho-wania wypływającą z różnic pomiędzy kulturami. Analizuje się je zawsze w odniesieniu do danej jednostki, wychodząc od relatywizmu kulturowego, zgodnie z którym żadna kultura nie jest z założenia lepsza czy gorsza od innej, a jedynie jedną z wielu możliwych sposobów doświadczania rzeczy-wistości. Na tym etapie rozwoju wrażliwości interkulturowej stosunek do różnorodności werbalizuje się w następujący sposób: „Ogólnie podobają mi się różnice istniejące pomiędzy mną a ludźmi z innych kultur” lub „To do-brze, że ludzie z innych kultur niekoniecznie wyznają takie same wartości i mają inne cele niż moi rodacy”.
W fazie adaptacji światopogląd jednostki rozszerza się i zaczyna obej-mować elementy innych. Jednostka zaczyna podchodzić z empatią do różnic kulturowych, przy rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji za-czyna używać alternatywnych sposobów myślenia do własnego. Ponadto,
świadomie próbuje przyjmować perspektywę przedstawicieli kultury obcej:
staje się dwu- lub wielokulturowa. Wyrazem tego są stwierdzenia: „Czuję, że identyfikowanie się z więcej niż jedną kulturą jest korzystne”, „Gdy kon-taktuję się z ludźmi z innej kultury, widzę, że zmieniam swoje zachowanie, by dostosować się do nich”.
Na etapie integracji człowiek przyswoił sobie więcej niż jedno spojrzenie na określone kwestie. Potrafi przekraczać własną tożsamość kulturową, swobodnie przechodzić z jednego systemu kulturowego wraz z jego warto-ściami do drugiego oraz staje na skraju kultur i doświadcza „różnicy jako podstawowego aspektu życia, będącego źródłem radości” (Bennett 1993: 34).
Jest bardzo elastyczny w rozwiązywaniu problemów interkulturowych, próbuje łączyć wiele odmiennych punktów widzenia oraz ciągle definiuje i weryfikuje własną tożsamość kulturową, stosownie do aktualnych do-świadczeń6.
Rozwój wrażliwości interkulturowej nigdy nie następuje w sposób line-arny ani nie jest gwarantowany – w konfrontacji z nieznaną rzeczywistością niektórzy mogą się wycofywać na terytorium dobrze znanego im etnocen-tryzmu. Przesunięcie odbywa się zawsze jednokierunkowo, w stronę po-ziomów wyższych, bardziej złożonych, jedynie okazjonalnie dochodzi do cofnięcia się do poziomu niższego. Innymi słowy, najczęściej mamy do czy-nienia z przejściem od poziomu doświadczania różnic kulturowych w spo-sób mniej złożony konceptualnie, do poziomu bardziej złożonego (Hammer et al. 2003: 423).
Model nabywania wrażliwości interkulturowej Bennetta, choć zajmuje się głównie afektem, gdyż dotyczy emocji, pokazuje, że sukces w kontaktach międzykulturowych wymaga stopniowej zmiany nie tylko w tym obszarze, ale również w sferze kognitywnej i behawioralnej. Równie ważna co emocje jest świadomość kulturowa i znajomość obszarów, w których kultura wpły-wa na język i jego użycie w interakcji. Bez pozytywnego nastawienia do kontaktów międzynarodowych, umiejętności zarządzania interakcją i włas-nym zachowaniem oraz odpowiednich umiejętności społecznych i elastycz-ności, zarówno w sferze werbalnej, jak i niewerbalnej, nie można osiągnąć wrażliwości interkulturowej.
Wszystkie trzy sfery współdziałają ze sobą – świadomość interkulturowa (sfera kognitywna) jest podstawą wrażliwości interkulturowej (sfera
afek-______________
6 Przytoczone zdania, ilustrujące kolejne etapy zdobywania wrażliwości interkulturowej, pochodzą z Zestawienia cech rozwoju interkulturowego (Intercultural Development Inventory) opra-cowanego przez Hammera i Bennetta (Hammer et al. 2003; Paige et al. 2003). Dla ostatniej fazy autorzy nie podają żadnych przykładów, gdyż, ich zdaniem, w kontaktach międzynarodo-wych do integracji w czystej postaci nigdy nie dojdzie.
tywna), ona zaś prowadzi do wykształcenia się kompetencji interkulturowej (sfera behawioralna). Wrażliwość interkulturową można zatem określić jako zdolność do rozwinięcia pozytywnych emocji, ukierunkowanych na zrozu-mienie i uznanie różnic kulturowych, co w efekcie końcowym ma umożli-wiać właściwe i skuteczne zachowanie w komunikacji interkulturowej. Poję-cie ma charakter dynamiczny i ukazuje, iż wrażliwa interkulturowo osoba musi wyróżniać się silnym pragnieniem ciągłego motywowania samej siebie do uznania, zrozumienia i akceptowania różnic pomiędzy kulturami oraz uzyskiwania pozytywnych, satysfakcjonujących ją rezultatów w kontaktach międzynarodowych.