4.1. Cel i zakres projektu
4.1.4. Narzędzia pomiaru
Aby zweryfikować stawiane hipotezy badawcze dotyczące oceny stanu rozwijania kompetencji interkulturowej w kontekście polskim, skon-struowano i wykorzystano jako instrument badawczy dwa standaryzowane
kwestionariusze w języku polskim. Złożoność badanej materii i szeroki za-kres postawionych sobie celów szczegółowych (hipotez badawczych) stwo-rzyły konieczność zbudowania specyficznego, autorskiego kwestionariusza.
Przełożenie szerokiego zakresu projektu na język badania ilościowego sta-nowiło dla autora duże wyzwanie.
Pierwszy kwestionariusz, obejmujący 21 pytań: 14 zamkniętych i 7 otwar-tych, pozwolił na zebranie informacji o uczniach oraz ich edukacji językowej z uwzględnieniem ich historii i sposobów kształcenia interkulturowego, jakiego doświadczyli. Znalazły się tam pytania, m.in. o liczbę języków ob-cych, których się uczą, częstotliwość tych lekcji, treści kształcenia interkultu-rowego oraz jego metody, wyjazdy zagraniczne czy szkolne wymiany ze szkołami za granicą (aneks 1, część A). Drugi kwestionariusz składał się z 24 stwierdzeń pozwalających ocenić najistotniejsze elementy nauczania interkulturowego (aneks 1, część B). Kwestionariusz powstał po gruntownej analizie dostępnej literatury z zakresu nauczania w perspektywie interkul-turowej i odwołaniu się do własnych doświadczeń autora – nauczyciela języka angielskiego z ponaddwudziestoletnim stażem pracy. Przy jego kon-struowaniu starano się o jak najszersze ujęcie problematyki interkulturowo-ści i włączenie treinterkulturowo-ści wymienianych jako dominujące w literaturze przed-miotu.
Użyte w drugim kwestionariuszu stwierdzenia można podzielić na pięć kategorii odzwierciedlających różnorodne, ważne aspekty podejścia inter-kulturowego. Pierwsze pięć dotyczy zagadnień związanych z językiem jako narzędziem poznania oraz wejścia w zakodowany w nim nowy świat, w tym także nieznaną uczniom kulturę obcą (zdania 1-5). Druga grupa zdań obejmuje kwestie podnoszenia w procesie nauczania świadomości uczniów istnienia różnic kulturowych i potrzebę rozwijania strategii radzenia sobie z nimi, szczególnie w kontaktach z przedstawicielami obcych kultur (zdania 6-9). Następnie znajdziemy stwierdzenia zajmujące się psychologiczną stro-ną potencjalnych spotkań międzykulturowych i koniecznością rozwijania tzw. umiejętności miękkich, niezbędnych do skutecznego przeżywania kon-taktów z przedstawicielami nieznanych uczniom kultur (zdania 10-15). Ko-lejne pięć zdań dotyczy odwoływania się na lekcjach do kultury rodzimej uczniów, którego celem jest diagnozowanie ich świadomości bycia produk-tem enkulturacji, czyli wychowania w kulturze polskiej (zdania 16-21).
Ostatnie trzy stwierdzenia obejmują ważne elementy wspierające rozwój kompetencji interkulturowej uczniów – podręczniki, nauczyciela, postrze-ganego jako mediatora interkulturowego oraz wyjazdy zagraniczne – nieja-ko poligon, pozwalający uczniom sprawdzić własne umiejętności radzenia sobie z nieznanymi kulturowo sytuacjami w sytuacjach życia codziennego (zdania 22-24).
W trakcie tworzenia kwestionariusza uwzględniono zalecenia metodo-logiczne odnoszące się do konstruowania ankiet z użyciem skali dyskretnej (DeVellis 1991). Uczniów poproszono o zaznaczenie, w jakim stopniu zga-dzają się z zawartą w nich treścią. Wszystkie stwierdzenia wyrażały różne aspekty podejścia interkulturowego w zakresie proporcjonalnym do pre-zentowania ich w części teoretycznej pracy. Użyto pięciostopniowej skali Likerta, w której 1 oznacza „zdecydowanie nie zgadzam się”, 2 – „nie zga-dzam się”, 3 – „jestem neutralny”, 4 – „zgazga-dzam się”, 5 – „zdecydowanie zgadzam się”.
Zbadano rzetelność i wiarygodność drugiego kwestionariusza zarówno pod względem jego treści, jak i konstrukcji. W tym celu, zgodnie z meto-dologią, roboczą wersję kwestionariusza poddano ocenie dwóch ekspertów – nauczycieli akademickich ze stopniem doktora w dziedzinie językoznaw-stwa, zajmujących się problematyką nauczania interkulturowego. Obie oso-by zrecenzowały przygotowany kwestionariusz pod kątem przejrzystości, struktury zdań i ewentualnych niejasności. Wypowiedziały się także w kwe-stii ważności każdego stwierdzenia dla rozwijania kompetencji interkultu-rowej uczniów. Kryterium włączenia danego stwierdzenia do ostatecznej wersji kwestionariusza było uzyskanie akceptacji obu ekspertów. W wyniku podjętej procedury z pierwotnej ankiety wyeliminowano sześć stwierdzeń.
Określono też rzetelność kwestionariusza, tj. stopień dokładności, z jaką skala oddaje naturalne zróżnicowanie badanego zjawiska – dokonano bada-nia wewnętrznej spójności skali. Badane skale charakteryzowały się warto-ścią współczynnika α Cronbacha 0,84, a więc wyższą niż wartość graniczna 0,7, uznawaną za warunek wewnętrznej spójności skali – spełniają zatem kryterium Nunnally’ego (1994).
Zgodnie z przyjętą metodologią na próbie liczącej 12 osób przeprowa-dzono badanie pilotażowe, którego celem było sprawdzenie jasności in-strukcji, treści poszczególnych zdań, określenie czasu niezbędnego do wy-pełnienia obu kwestionariuszy oraz użycie wartości skrajnych w drugiej ankiecie (1 i 5). Okazało się, iż respondenci nie unikali używania wartości skrajnych, co pozwoliło stwierdzić, iż pięciostopniowa skala wystarczająco różnicuje uzyskane odpowiedzi. Ponadto określono, iż uczniowie potrzebują od 20 do 25 minut na wypełnienie obu kwestionariuszy.
Pierwszy kwestionariusz użyty w badaniu nauczycieli składał się z 31 pytań: 13 zamkniętych oraz 18 otwartych i pozwolił zebrać takie infor-macje, jak: wykształcenie, postawy względem kształcenia interkulturowego, metody stosowane do rozwijania kompetencji interkulturowej uczniów czy rola nauczyciela w przygotowaniu uczniów do używania języka obcego w zglobalizowanym świecie (aneks 2, część A). Drugi kwestionariusz użyto w celu oceny, zdaniem ankietowanych, stanu rozwijania kompetencji
inter-kulturowej na lekcjach języków obcych. Merytorycznie był on identyczny do kwestionariusza, jaki wypełniali uczniowie (aneks 2, część B). Określono jego rzetelność metodą badania wewnętrznej spójności skali. Badane skale charakteryzowały się wartością współczynnika α Cronbacha nieco wyższą niż w przypadku próby uczniowskiej – 0,91, wyższym niż wartość granicz- na 0,7, a więc spełniającym kryterium Nunnally’ego (1994).
W trakcie hospitacji lekcji użyto dzienniczka obserwacji oraz dwóch arkuszy obserwacyjnych, opracowanych przez Aleksandrowicz-Pędich (2005:
53-55), zmodyfikowanych na potrzeby niniejszego badania (aneks 3). Oba kwestionariusze miały charakter wykazu kryteriów (checklist). Jeden umoż-liwiał notowanie rodzaju, częstotliwości i źródeł odniesień do kultury, a drugi pozwalał rejestrować występowanie ćwiczeń mających cechy trenin-gu interkulturowego, co pozwoliło na dokonanie oceny ilościowej zebranego materiału. Pierwszy kwestionariusz obejmował informacje dotyczące zakre-su tematyki interkulturowej oraz jej źródeł. Zakres tematyczny obejmował:
1. Literaturę piękną, muzykę klasyczną i sztukę (tzw. kulturę wysoką), 2. Film, muzykę i media (tzw. kulturę popularną), 3. Historię i politykę oraz instytucje życia publicznego, 4. Geografię i atrakcje turystyczne, 5. Życie codzienne oraz zwyczaje, 6. Tradycję, folklor i święta narodowe oraz 7. Gru-py etniczne i kulturę młodzieżową.
Drugim narzędziem badawczym użytym w trakcie obserwacji bezpo-średniej była lista kryteriów uznawanych za elementy treningu międzykul-turowego, zawierająca elementy kształcenia interkulmiędzykul-turowego, rozumianego jako rozwijanie zdolności obserwacyjnych, podnoszenie świadomości różnic i stereotypów oraz ćwiczenie umiejętności dostosowywania własnego za-chowania do odmiennych sytuacji kulturowych. Lista obejmowała następu-jące kategorie: porównywanie obyczajów dotyczących życia codziennego i świąt, porównywanie sytuacji społecznej, politycznej i ekonomicznej, po-sługiwanie się formami grzecznościowymi, komunikacja niewerbalna, prze-strzeń osobista, koncepcja czasu, szok kulturowy, wartości (rodzina, religia, patriotyzm), sposoby okazywania zadowolenia, wdzięczności, żalu i żałoby oraz krytyki, stereotypy narodowe i etniczne, humor oraz akceptowane i zakazane tematy rozmów.
Kwestionariusz uwzględniał źródła stosowanych na lekcji materiałów lub podawanych informacji: używany podręcznik główny, materiały dodatkowe zaczerpnięte z innych książek oraz inne źródła (wiedza nauczyciela, zasoby Internetu, telewizja, materiały autentyczne przywiezione z zagranicy). Użyte narzędzia pozwoliły określić, w jakim stopniu tematyka kulturowa występuje na lekcji z inicjatywy nauczyciela, a na ile wynika z zawartości stosowanego podręcznika oraz jak często pojawia się przypadkowo w ćwiczeniach grama-tycznych, leksykalnych lub rozwijających sprawności językowe.
Obydwa kwestionariusze wypełniano w czasie trwania obserwowanych lekcji, a dodatkowo prowadzono dzienniczek, co zwiększyło rzetelność ba-dania. Wszystkie obserwowane lekcje zostały nagrane na dyktafon, aby móc wracać do zapisu tych, na których pojawiły się elementy kształcenia inter-kulturowego i je dogłębnie analizować (Silverman 2011: 247). Dołożono wszelkich starań, aby badanie było zgodne ze standardami etycznymi, tj. przede wszystkim gwarantowało anonimowość jego uczestnikom, stosu-jąc się do wskazówek opisanych przez McDonough i McDonough (1997), Cohena i innych badaczy (2000) i Creswella (2003).
Do przeprowadzenia wywiadów z nauczycielami, których lekcje obser-wowano, użyto indywidualnego kwestionariusza skategoryzowanego, po-szerzonego o pytania otwarte (aneks 4).