Dynamika i poziom rozwoju gospodarczego stanów

Analiza przestrzennego zróżnicowania wzrostu gospodarczego w Indiach zostanie przeprowadzona w oparciu o podział kraju na stany. Nie zostały jednak uwzględnione wszystkie stany. Osiem niewielkich obszarowo oraz ludnościowo stanów leżących w północno-wschodniej części kraju (w pobliżu granic z China-mi, Birmą, Bangladeszem, Bhutanem i Nepalem) ujęto łącznie pod nazwą Trój-kąta Assamskiego (Arunachal Pradesh, Assam, Manipur, Meghalaya, Mizoram, Nagaland, Sikkim i Tripura)40. Z uwagi na bardzo małe znaczenie dla gospodarki indyjskiej pominięto także – z jednym wyjątkiem Delhi (od 1991 roku Delhi NCT) – terytoria unijne41. Podstawowe wskaźniki do tej analizy zestawiono w tab. 2.13.

Analizując tab. 2.13, nietrudno dostrzec, że dynamika gospodarcza indyj-skich stanów w latach 80. była istotnie zróżnicowana. Najwyższymi wskaźnikami wzrostu produktu społecznego netto (PSN) legitymują się Rajasthan oraz Delhi – w obu tych jednostkach nastąpiło jego podwojenie (wskaźniki wzrostu powy-żej 200 proc.). Do drugiej grupy zaliczają się te stany, w których tempo wzrostu gospodarczego przekracza średni przyrost PSN dla całych Indii (67,2 proc.). Są to według kolejności stóp wzrostu: Haryana (88,6), Andhra Pradesh (85,4), Goa (80,3), Maharashtra (79,5), Tamil Nadu (72,1) i Punjab (68,7). Trzecią grupę two-rzą stany, których tempo wzrostu PSN kształtuje się na poziomie nieco niższym niż średnie krajowe, ale przewyższa 60 proc. Są to: Gujarat (65,6), Karnataka (63,1), Uttar Pradesh (62,6) oraz Bihar (61,1). Najniższymi przyrostami PSN le-gitymują się natomiast: Himachal Pradesh (59,2), stany Trójkąta Assamskiego (58,6), Madhya Pradesh (53,4), West Bengal (50,7), Kerala (37,6), Jammu & Ka-shmir (29,5) oraz Orissa (26,2).

Z analizy wskaźników dynamiki PSN w tab. 2.13 wynika, że znacznie szyb-ciej rozwijały się północno-zachodnie i południowo-wschodnie stany Indii. Sta-ny wykazujące szybszy niż średni krajowy wzrost gospodarczy zwiększyły swój udział w gospodarce Indii (produkcie krajowym). Należą do nich przede wszyst-kim takie stany, jak: Maharashtra (przyrost o 1,0 punkt procentowy), Rajasthan (0,9), Andhra Pradesh (0,8), Haryana i Delhi (po 0,3), Tamil Nadu (0,2) oraz Pun-jab (0,1). Są to głównie stany leżące w północno-zachodniej części kraju. W przy-padku pozostałych stanów mamy do czynienia albo z utrzymaniem dotychcza-sowego udziału w tworzeniu produktu krajowego, albo też z jego obniżeniem

40 Nazwa „Trójkąt Assamski” jest często używana w ekonomicznej i geograficznej literaturze indyjskiej na oznaczenie tych właśnie 8 małych stanów. Są bardzo często wyłączane z regionalnej analizy indyjskiej gospodarki z uwagi na ich nietypowość dla struktury terytorialnej Indii: admi-nistracyjną (specjalne regulacje), małą powierzchnię i liczbę ludności oraz niewielkie gospodarki.

41 Z uwagi na wielokrotną reorganizację stanowego szczebla administracji państwa w la-tach wcześniejszych i częste zmiany granic stanów i terytoriów unijnych – co opisano w podroz- dziale 2.1 – analizą objęto tylko lata 80.

się. Dotyczy to w szczególności Uttar Pradesh, Orissy, Kerali, Biharu, Madhya Pradesh oraz Trójkąta Assamskiego. Są to (poza Keralą) stany leżące w środko-wo-wschodniej części kraju.

Powyższa analiza wskazuje, że w latach 80. nastąpiło pogłębienie się regio-nalnego zróżnicowania indyjskiej gospodarki. W wytwarzaniu produktu krajowe-go zwiększył się udział stanów północno-zachodnich, a zmniejszył stanów środ-kowych i północno-wschodnich.

Tabela 2.13. Wybrane wskaźniki zróżnicowania regionalnego indyjskiej gospodarki

Stany

Produkt społeczny netto stanów (PSN), ceny stałe

Produkt społeczny netto stanów (PSN) per capita, w rupiach,

ceny stałe wzrost 1980/81 –1990/91, w proc. udział w produkcie krajowym netto (PKN) Indii, w proc.* 1980/81 ^1990/91 wzrost 1980/81 –1990/91, w proc. 1980/81 1990/91 Andhra Pradesh 185,4 6,9 7,7 1380 2060 149,2 Bihar 161,1 6,0 5,8 917 1197 130,5 Delhi 205,5 2,3 2,6 4030 5447 135,2 Goa 180,3 0,3 0,3 3145 4883 155,3 Gujarat 165,6 6,2 6,1 1940 2641 136,1 Haryana 188,6 2,9 3,2 2370 3509 148,1 Himachal Pradesh 159,2 0,7 0,7 1704 2241 131,5

Jammu & Kashmir 129,5 1,0 0,8 1776 1784 100,5

Karnataka 163,1 5,3 5,2 1520 2039 134,1 Kerala 137,6 3,6 3,1 1508 1815 120,4 Madhya Pradesh 153,4 6,7 6,3 1358 1696 124,9 Maharashtra 179,5 14,4 15,4 2435 3483 143,0 Orissa 126,2 3,3 2,5 1314 1383 105,3 Punjab 168,7 4,2 4,3 2674 3730 139,5 Rajasthan 205,4 3,9 4,8 1222 1942 158,9 Tamil Nadu 172,1 6,8 7,0 1498 2237 149,3 Uttar Pradesh 162,6 13,3 12,9 1278 1652 129,3 West Bengal 150,7 9,1 8,3 1773 2145 121,0 Trójkąt Assamski 158,6 3,1 3,0 1284* 1544* 120,2 Indie – ogółem** 167,2 100,0 100,0 1543 2091 135,5

* uwzględniono tylko stan Assam, ** w obliczeniach PSN pominięto terytoria związkowe (unijne), na obszarze których wytwarza się ok. 0,5 proc. PKN Indii.

Źródło: opracowanie i część obliczeń własnych na podstawie [Indian Public Finance Statistics

Analiza dynamiki wzrostu gospodarczego stanów oraz wynikające z tego zmiany udziału stanów w PKN Indii umożliwiają poznanie miejsca i znaczenia danego stanu w indyjskiej gospodarce. Nie daje to jednak jeszcze podstaw do pełnej oceny sytuacji gospodarczej stanów ani relacji pomiędzy nimi pod tym względem. Taką wiedzę można uzyskać dopiero po analizie poziomu rozwoju gospodarczego i jego dynamiki, którego najlepszym, agregatowym miernikiem jest wielkość produktu społecznego na 1 mieszkańca [Bhattacharya, Sakthivel, 2004; Kohli, 2012, s. 317]. Wynika to z faktu, że tak mierzony poziom rozwoju gospodarczego jest wypadkową nie tylko rozmiarów i tempa wzrostu globalnego produktu społecznego w danym stanie, lecz także dynamiki zmian demograficz-nych. Poziom rozwoju gospodarczego podnosi się wówczas, gdy tempo wzrostu produktu społecznego przewyższa tempo zmian demograficznych. W przeciw-nym razie mamy do czynienia z regresem ekonomiczprzeciw-nym, czyli obniżaniem się poziomu rozwoju gospodarczego.

W ostatnich trzech kolumnach tab. 2.13 zestawiono wielkości produktu słecznego netto stanów (PSN) per capita. Na tej podstawie można dokonywać po-równań poziomu rozwoju gospodarczego oraz jego zmian w latach 80.

Dane liczbowe w tab. 2.13 wskazują, że poziom rozwoju gospodarczego po-szczególnych stanów Indii był w obu badanych latach znacząco zróżnicowany. W roku gospodarczym 1980/81 regionem o najwyższym produkcie społecznym netto per capita było Delhi (4030 rupii) i wartość ta przekraczała 3,1-krotnie śred-nią krajową oraz 4,4-krotnie produkt społeczny netto w stanie najbardziej zaco-fanym – Biharze (917 rupii). W ciągu dekady, czyli do roku 1990/91, różnica w stosunku do średniej krajowej zwiększyła się do 3,5-krotności, a w odniesieniu do Biharu była 4,5-krotna (Delhi – 5447 rupii, a Bihar 1197 rupii).

Wielkości produktu społecznego netto poszczególnych stanów w obu ba-danych latach oraz wskaźniki ich zmian wskazują, że w latach 80. postępował w Indiach proces terytorialnego różnicowania się (dywergencji) poziomu rozwoju gospodarczego. Najwyższe przyrosty PSN per capita miały miejsce w zachod-nich (Rajasthan, Goa, Haryana, Maharashtra, Punjab, Gujarat i Karnataka) oraz południowych (Tamil Nadu i Andhra Pradesh) stanach Indii.

Jakkolwiek dane w tab. 2.13 umożliwiają porównywanie poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych stanów – co wyżej uczyniono, to jednak postępu-jąc w ten sposób, trudno byłoby sformułować generalną konkluzję o zmienności poziomu rozwoju w skali całego kraju. Aby móc to uczynić, należy wykorzystać niektóre statystyczne metody analizy zmienności struktur. W tym właśnie celu po-służono się takimi miarami, jak rozstęp oraz współczynnik zmienności. Wyliczeń dokonano na podstawie danych z tab. 2.1342.

42 Rozstęp jest – w naszym przypadku – różnicą pomiędzy najwyższą a najniższą wartością produktu społecznego netto per capita w badanych stanach w danym roku. W zapisie matematycz-nym ma on postać R_x = x_max – x_min. Natomiast współczynnik zmienności określony jest wzorem

Rozstęp, czyli odległość pomiędzy najwyższą a najniższą stanową warto-ścią produktu społecznego netto per capita, tj. pomiędzy Delhi a Biharem wy-niósł w roku gospodarczym 1980/91 3113 rupii, a w roku 1990/91 było to już 4250 rupii. Jeżeli uwzględnilibyśmy nie krańcowe stany (o najwyższej i najniż-szej wartości PSN per capita), ale zajmujące w tej klasyfikacji miejsca drugie od początku i drugie od końca (czyli przedostatnie), tj. w 1980/81 roku Goa oraz Ra-jasthan, a w 1990/91 – Goa i Orissa, to – jak widać w tab. 2.13 – różnice wynosiły odpowiednio 1923 rupie oraz 3500 rupii. Dyspersja jest więc bardzo wyraźna.

Ostatecznym weryfikatorem hipotezy o przestrzennym różnicowaniu się poziomu rozwoju gospodarczego Indii w latach 80. są rosnące wartości współ-czynnika zmienności. Wyniosły one: w 1980/81 roku – 32,3 proc., a w 1990/91 – 36,7 proc. Oznacza to, że tezę o narastającej w latach 80. dywergencji regional-nej poziomu rozwoju gospodarczego Indii można uznać za udowodnioną.