Zatrudnienie

O charakterze i dynamice przemian gospodarczych Indii po 1991 roku świad-czą także przekształcenia w poziomie i strukturze zatrudnienia. Zatrudnienie i w ogóle sytuacja na indyjskim rynku pracy przekłada się bowiem nie tylko na dochody i warunki życia Indusów, lecz także ma dla nich szczególny wymiar społeczno-kulturowy.

W podrozdziale 5.2 scharakteryzowano zmiany struktury zatrudnienia w przekroju sektorów gospodarki (rolnictwo – przemysł – usługi). Poniżej nato-miast zajmiemy się dokładniej tym zagadnieniem, ale w innej skali i odmiennych układach klasyfikacyjnych.

Analiza zatrudnienia w Indiach komplikuje się niestety z powodu braku przejrzystych i wiarygodnych danych statystycznych z tego zakresu dla całej gospodarki. Wynika to głównie ze słabej regulacji prawnej rynku pracy i braku odpowiednich instytucji publicznych (rządowych i stanowych), które w sposób rzetelny nadzorowałyby cały rynek pracy, a w tym także prowadziły rejestrację ruchu zatrudnionych. Dlatego też nie jest możliwa pełna, wyczerpująca analiza oraz rozpoznanie tego zagadnienia ani w skali całego kraju, ani też w poszczegól-nych stanach czy sektorach gospodarki.

W większości rozwijających się krajów, a w Indiach szczególnie, wyodręb-nia się dwa segmenty gospodarki: nowoczesny (zorganizowany albo formalny) oraz tradycyjny (niezorganizowany albo nieformalny). Są one różnie definiowane i w dodatku granice między nimi nie są wyraźnie oznaczone, mają najczęściej charakter umowny oraz przyjmują różne wielkości w poszczególnych segmentach gospodarki i w dodatku nieustannie zmieniają się. W dalszej analizie używamy terminów: sektor zorganizowany (organised sector) oraz sektor niezorganizowa-ny (unorganised sector). W każdym z tych sektorów można wyróżnić zatrudnie-nie formalne (formal employment) oraz zatrudnie-nieformalne (informal employment). To pierwsze istnieje w zasadzie tylko w sektorze zorganizowanym. Jest to zatrudnie-nie regulowane – wraz z określezatrudnie-niem warunków pracy i wynagrodzenia – przez prawo (federalne, stanowe, branżowe, spółdzielcze itp.) lub umowy (zbiorowe, cywilnoprawne). Natomiast zatrudnienie nieformalne dominujące w sektorze

nie-zorganizowanym nie jest objęte tego typu regulacjami i opiera się z reguły na prawie zwyczajowym oraz umowach ustnych, a najczęściej ma charakter samoza-trudnienia (rolnictwo, rzemiosło, usługi itp.) [Ghose, 2011, s. 116]15.

Skala zatrudnienia nieformalnego jest w Indiach bardzo wysoka. Istnieją-ce dane statystyczne nie są w tej dziedzinie jednolite, są to właściwie szacunki i znacząco różnią się w zależności od źródeł16. Według jednego z nich [Mehro-tra, Gandhi, Sahoo, 2012, s. 6], w roku 1999/2000 łączne zatrudnienie w indyj-skiej gospodarce wyniosło 396,7 mln osób, z tego w sektorze niezorganizowa-nym pracowało 342,6 mln (86,4 proc.), a w sektorze zorganizowaniezorganizowa-nym 54,1 mln (13,6 proc.). W roku 2009/10 na ogólną liczbę 460,2 mln zatrudnionych, na sektor niezorganizowany przypadło 387,3 mln (84,2 proc.), a na sektor zorganizowany – 72,9 mln osób (15,8). Oznacza to, że szybciej rosło zatrudnienie w sektorze zor-ganizowanym i jego udział w globalnym zatrudnieniu nieznacznie zwiększył się, ale jest ogólnie bardzo niski.

Poniższa analiza dotyczy zatrudnienia formalnego w sektorze zorganizowa-nym i obejmuje jego obie formy własnościowe – publiczną i prywatną. Podstawą badania są dane zestawione w tab. 5.13–5.15, oparte na informacjach pochodzą-cych z oficjalnych, rządowych źródeł statystycznych.

Z analizy danych w tab. 5.13 wynika, że formalne zatrudnienie w sektorze zorganizowanym jest – jak na kilkusetmilionowe indyjskie zasoby pracy – bardzo małe, bo w badanym okresie nie przekraczało 30 mln osób. W latach 1991–2012 liczba formalnie zatrudnionych w sektorze zorganizowanym ogółem nieznacznie się zwiększyła – z 26,8 do 29,6 mln, czyli o niespełna 2,8 mln (o 10,4 proc.).

15 Sektora nowoczesnego, czyli zorganizowanego (organised sector), nie da się jednoznacznie i precyzyjnie zdefiniować i tym samym wyznaczyć jego granic, tj. oddzielić od sektora tradycyjne-go (niezorganizowanetradycyjne-go). W Indiach zalicza się do nietradycyjne-go wszystkie podmioty tradycyjne-gospodarcze, które zostały urzędowo zarejestrowane i są objęte regulacjami prawa państwowego. W przybliżeniu będą to więc przedsiębiorstwa publiczne (państwowe, stanowe lub samorządu lokalnego), spółki oraz spółdzielnie. Natomiast na sektor niezorganizowany (unorganised sector) składają się podmioty o niezarejestrowanej działalności gospodarczej, czyli – z reguły – osoby fizyczne pracujące ze swo-imi rodzinami. Jest to najczęściej działalność prowadzona w małych, domowych pomieszczeniach, na straganach, a nawet na ulicach czy placach. Do tego sektora zaliczani są m.in.: taksówkarze, rikszarze, uliczni rzemieślnicy, uliczna gastronomia, pośrednicy handlowi, tragarze, służba hotelo-wa, służba domohotelo-wa, żebracy itp. Sektor niezorganizowany to także niemal całe indyjskie rolnictwo oparte na rodzinnych gospodarstwach i pracownikach najemnych. Skala tak rozumianej gospodarki niezorganizowanej jest w Indiach wyjątkowo duża.

16 W badaniach wielu zjawisk gospodarczych w krajach rozwijających się często zwraca się uwagę na nieadekwatność do tamtejszej rzeczywistości wielu pojęć przyjętych w światowej eko-nomii i statystyce. Dotyczy to w szczególności spraw zatrudnienia i bezrobocia. Wiele danych licz-bowych z tego zakresu jest po prostu nieprawdziwych bądź stanowią „grube” szacunki [Piasecki, 2007, s. 23]. Z tych właśnie względów zrezygnowano z analizy bezrobocia. W warunkach indyj-skich zdefiniowanie osoby bezrobotnej, a więc także określenie skali bezrobocia, w takim rozumie-niu jak w ekonomii zachodniej, jest prawie niemożliwe.

Przyrost ten jest oczywiście saldem pomiędzy napływem a odpływem do/z za-trudnienia. W dodatku dynamika tego wzrostu nie była jednakowa, w niektórych okresach, szczególnie w pierwszych latach bieżącego wieku, obserwowało się na-wet bezwzględne spadki liczby zatrudnionych, czyli pracę traciło więcej osób niż ją uzyskiwało.

Tabela 5.13. Zatrudnienie formalne w gospodarce zorganizowanej (organised sector) według sektorów własnościowych

Lata

Zatrudnienie* w mln osób _{W proc. zatrudnienia} ogółem ogółem

w tym: sektor

publiczny prywatny^sektor publiczny^sektor prywatny^sektor

1991 26,8 19,1 7,7 71,3 28,7 1995 27,5 19,4 8,1 70,5 29,5 1996 27,9 19,4 8,5 69,5 30,5 1997 28,3 19,6 8,7 69,3 30,7 1998 28,2 19,4 8,8 68,8 31,2 1999 28,1 19,4 8,7 69,0 31,0 2000 28,0 19,3 8,7 68,9 31,1 2001 27,8 19,1 8,7 68,7 31,3 2002 27,0 18,6 8,4 68,9 31,1 2003 27,0 18,6 8,4 68,9 31,1 2004 26,4 18,2 8,2 68,8 31,2 2005 26,5 18,0 8,5 67,9 32,1 2006 27,0 18,2 8,8 67,4 32,6 2007 27,3 18,0 9,3 65,9 34,1 2008 27,6 17,7 9,9 64,1 35,9 2009 28,2 17,8 10,4 63,1 36,9 2010 28,7 17,9 10,8 62,4 37,8 2011 29,0 17,5 11,5 60,7 39,3 2012 29,6 17,6 12,0 59,5 40,5

* stan na dzień 31 marca każdego roku.

Źródło: opracowanie i część obliczeń własnych na podstawie: [Economic Survey 2009–10, 2010, s. A-52], [Economic Survey 2012–13. Statistical Appendix, 2013, s. A-56], [Economic Survey

2013–14. Statistical Appendix, 2014, s. 43], [Drèze, Sen, 2013, tab. A-5].

Na tak niską i w dodatku zmienną dynamikę zatrudnienia w sektorze zorga-nizowanym wpłynęło kilka przyczyn. Jedną z najważniejszych są przekształce-nia strukturalne w indyjskiej gospodarce, a więc zmniejszanie się – bezwzględne

i względne – zatrudnienia w tradycyjnych, zacofanych – będących pozostałością po socjalistycznej industrializacji, a nawet czasach kolonialnych – działach go-spodarki, gdzie do tej pory dominowały prace proste z niewielkim zastosowaniem nowoczesnych technik i technologii. Dotyczyło to w zasadzie większości gałęzi przemysłu oraz usług, szczególnie w sektorze publicznym. Likwidacja, restruk-turyzacja oraz modernizacja przedsiębiorstw, z reguły państwowych, sprawiały, że zapotrzebowanie na pracowników zmniejszało się. W ten sposób ograniczo-ne zostało, jak wspomniano w rozdziale III, nadmierograniczo-ne, czyli tzw. socjalograniczo-ne za-trudnienie w sektorze zorganizowanym, aczkolwiek skala zmian była niewielka. Zrestrukturyzowane lub nowo powstające przedsiębiorstwa, szczególnie w nowo-czesnych działach gospodarki, wyposażone w nowe maszyny i technologie oraz efektywniejsze systemy organizacyjne, zatrudniały znacznie mniej ludzi niż to było w okresach wcześniejszych.

Jak nietrudno dostrzec w tab. 5.13, w badanym dwudziestoleciu indyjskiej transformacji zatrudnienie formalne w sektorze zorganizowanym wzrastało je-dynie w sektorze prywatnym – o 4,3 mln osób (tj. o około 55 proc.), natomiast w sektorze publicznym nastąpił spadek liczby zatrudnionych o około 1,5 mln (o około 8 proc.). Statystyki te potwierdzają zatem zauważoną wcześniej ogólną tendencję do ograniczania się – w ramach gospodarki zorganizowanej – wielkości sektora publicznego i szybszego rozwoju sektora prywatnego, aczkolwiek różnią się co do skali tych proporcji. Na początku lat 90. minionego wieku w sektorze prywatnym pracowało niespełna 30 proc. ogółu zatrudnionych w sektorze zorga-nizowanym, zaś dwadzieścia lat później, czyli na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI stulecia było to już 40 proc. W dalszym więc ciągu w sektorze zor-ganizowanym indyjskiej gospodarki dominuje sektor publiczny, ale jego rola sys-tematycznie obniża się. Rozbieżności pomiędzy wskaźnikami udziału obu sekto-rów własnościowych w tworzeniu PKB a ich udziałem w globalnym zatrudnieniu wynikają po prostu z faktu odmiennej struktury produkcji w obu tych sektorach i różnej ich wydajności. W sektorze prywatnym dominują wysoko wydajne, no-woczesne branże przemysłu i usług, co z natury rzeczy przekłada się na wyższą wartość jego produkcji i tym samym wyższy udział w PKB.

W tab. 5.14 zestawiono dane o zmianach w wielkości i strukturze zatrudnienia w sektorze zorganizowanym całej indyjskiej gospodarki, to znaczy bez podziału na sektor prywatny i publiczny. Kryterium tej klasyfikacji są działy gospodarki.

Dane w tab. 5.14 wskazują, że głównym „pracodawcą” w sektorze gospodar-ki zorganizowanej Indii jest segment usług publicznych określanych jako „gospo-darka komunalna, usługi społeczne oraz osobiste”. Jakkolwiek w liczbach bez-względnych w tym dziale gospodarki systematycznie wzrastało zatrudnienie, to jednak jego udział w zatrudnieniu w całej gospodarce utrzymywał w ciągu dwóch dekad transformacji na zbliżonym poziomie, tj. około 40 proc. Na drugim miejscu lokuje się przemysł, oczywiście państwowy. Jego udział w zatrudnieniu ogółem sektora zorganizowanego kształtuje się na poziomie 22–24 proc., ze stałą, chociaż

niewielką tendencją spadkową. Trzecią lokatę zajmuje dział określony mianem „transport, magazynowanie oraz komunikacja”, w którym udział państwa jest re-latywnie wysoki. W tych wymienionych trzech segmentach gospodarki pracuje 70–75 proc. ogółu zatrudnionych w sektorze zorganizowanym.

Tabela 5.14. Zatrudnienie formalne w gospodarce zorganizowanej (organised sector) według działów (łącznie sektor publiczny i sektor prywatny)

Działy gospodarki _{Zatrudnienie* 1991 1995 2000 2005 2008 2011} Rolnictwo

i pokrewne działy

mln osób 1,5 1,4 1,4 1,5 1,5 1,4

w proc. zatrudnienia

ogółem 5.6 5,0 5,0 5,6 5,4 4,8

Kopalnictwo ^{mln osób} _{w proc. zatrudnienia} ^{1,1 1,1 1,0 1,1 1,2 1,2}

ogółem 4,1 4,0 3,6 4,1 4,3 4,1

Przemysł ^{mln osób} _{w proc. zatrudnienia} ^{6,3 6,5 6,6 5,6 6,1 6,4}

ogółem 23,6 23,6 23,6 21,1 22,1 22,1 Elektryczność, gaz i woda mln osób 0.9 1,0 1,0 0,9 0,8 0,9 w proc. zatrudnienia ogółem 3,7 3,6 3,6 3,4 2,9 3,1 Budownictwo i projektowanie mln osób 1,2 1,2 1,2 1,0 0,9 1,0 w proc. zatrudnienia ogółem 4,5 4,4 4,3 3,8 3,3 3,4 Handel hurtowy i detaliczny mln osób 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6 0,7 w proc. zatrudnienia ogółem 1,9 1,8 1,7 2,3 2,2 2,4 Transport, magazynowanie i komunikacja mln osób 3,1 3,2 3,2 2,8 2,9 2,9 w proc. zatrudnienia ogółem 11,6 11,6 11,4 10,6 10,5 10,0 Finanse, ubezpieczenia i nieruchomości mln osób 1,4 1,6 1,8 1,9 2,4 3,1 w proc. zatrudnienia ogółem 5,2 5,8 6,4 7,2 8,7 10,7 Gospodarka komunalna, usługi społeczne i osobiste mln osób 10,7 11,1 11,3 11,2 11,2 11,4 w proc. zatrudnienia ogółem 39,9 40,2 40,4 41,9 40,2 39,4

* stan na dzień 31 marca każdego roku.

Źródło: opracowanie i część obliczeń własnych na podstawie: [Economic Survey 2009–10, 2010, s. A-52], [Economic Survey 2012–13. Statistical Appendix, 2013, s. A-56].

Z analizy tab. 5.14 wynika, że w badanym okresie struktura indyjskiego za-trudnienia według działów gospodarki zmieniała się w niewielkim stopniu. Wy-jątkiem jest tu jedynie segment usług finansowo-ubezpieczeniowych („finanse, ubezpieczenia i nieruchomości”), którego udział w zatrudnieniu całego sektora zorganizowanego podwoił się – z 5,2 do 10,7 proc. Ponadto niewielki jest wzrost udziału zatrudnienia w handlu – z 1,8–1,9 do 2,2–2,4 proc. Statystyka ta potwier-dza zauważoną wcześniej tendencję dynamicznego rozwoju sektora usług bizne-sowych po reformach z pierwszych lat 90.

Godnymi uwagi są zmiany struktury zatrudnienia według płci, co obrazują wskaźniki w tab. 5.15.

Tabela 5.15. Zatrudnienie formalne w gospodarce zorganizowanej (organised sector) według płci

Lata

Zatrudnienie* ogółem

w tym:

mężczyźni Kobiety

mln osób ^{w proc. zatrud-}_{nienia ogółem} mln osób ^{w proc. zatrud-}_{nienia ogółem}

1991 26,8 23,0 85,8 3,8 14,2 1995 27,5 23,3 84,7 4,2 15,3 1996 27,9 23,5 84,2 4,4 15,8 1997 28,3 23,6 83,6 4,6 16,4 1998 28,2 23,4 83,4 4,8 17,0 1999 28,1 23,3 82,9 4,8 17,1 2000 28,0 23,1 82,5 4,9 17,5 2001 27,8 22,8 82,0 5,0 18,0 2002 27,0 22,1 81,9 4,9 18,1 2003 27,0 22,0 81,5 5,0 18,5 2004 26,4 21,5 81,4 4,9 18,6 2005 26,5 21,5 81,1 5,0 18,9 2006 27,0 21,9 81,1 5,1 18,9 2007 27,3 22,0 80,6 5,3 19,4 2008 27,6 22,0 79,7 5,6 20,3 2009 28,2 22,6 80,1 5,6 19,9 2010 28,7 22,8 79,4 5,9 20,6 2011 29,0 23,1 79,7 5,9 20,3 2012 29,6 23,5 79,4 6,1 20,6

* stan na dzień 31 marca każdego roku.

Źródło: opracowanie i część obliczeń własnych na podstawie: [Economic Survey 2009–10, 2010, s. A-52], [Economic Survey 2012–13. Statistical Appendix, 2013, s. A-56], [Economic Survey

Jak wskazują dane w tab. 5.15, w okresie indyjskiej transformacji gospo-darczej następowały zmiany struktury formalnego zatrudnienia w sektorze zor-ganizowanym według płci. Oczywiście wyraźnie dominował udział mężczyzn (80–86 proc.), co jest w porównaniu z większością krajów średnio rozwiniętych (nie wspominając o wysoko rozwiniętych) wskaźnikiem bardzo wysokim i wyso-ce nieadekwatnym do struktury globalnych zasobów pracy. Jest to w dużej mierze – jak wykazano w podrozdziałach 2.3 i 4.4 – skutkiem tradycyjnych stosunków społecznych w tym kraju, tj. dyskryminacji kobiet w życiu publicznym. Sytuacja zmienia się jednak i ta nadreprezentacja mężczyzn wśród zatrudnionych w sekto-rze zorganizowanym systematycznie, chociaż powoli, zmniejsza się – z niespełna 86 proc. w 1991 roku do 79–80 proc. na początku drugiej dekady XXI wieku.

W przypadku Indii rosnący udział zatrudnienia kobiet, właśnie w sektorze zorganizowanym, a więc z reguły w przedsiębiorstwach i instytucjach publicznych, ma wymiar nie tylko ekonomiczny, lecz także – a może przede wszystkim – spo-łeczny i kulturowy. Kwestia kobiet, ich praw i miejsca w życiu publicznym – jak wyjaśniono w podrozdziałach 2.3 i 4.4 – należy do najważniejszych problemów współczesnych Indii. Stały wzrost udziału kobiet w zatrudnieniu jest dowodem na ich rosnącą aktywizację zawodową, a szerzej ujmując – emancypację. Jest to w istocie jeden z podstawowych symptomów postępu cywilizacyjnego w tym kra-ju, miara społeczno-kulturowej efektywności całej, zapoczątkowanej w 1991 roku transformacji ustrojowej gospodarki i państwa indyjskiego.

Reasumując powyższą analizę zatrudnienia, należy stwierdzić, że w okresie dwudziestolecia 1991–2012 w tej dziedzinie dokonały się w Indiach korzystne przekształcenia, aczkolwiek ich skalę oraz tempo trudno uznać za zadowalające. Wielkim problemem badań tego zagadnienia jest niedostatek wiarygodnych infor-macji statystycznych, szczególnie – jak wspomniano – dominującego w Indiach zatrudnienia nieformalnego w sektorze niezorganizowanym, włącznie z określe-niem granic tego sektora. Dopóki ten niezorganizowany sektor gospodarki i życia społecznego nie zostanie objęty pełniejszą rejestracją statystyczną, jego badanie i rozpoznanie będzie bardzo utrudnione i niepełne.