Problem ubóstwa

W koncepcjach twórców i pierwszych sterników niepodległych Indii – jak stwierdzono w rozdziale I – za główny, społeczny cel przyspieszonej industria-lizacji i w ogóle rozwoju gospodarczego, uznano stworzenie „socjalistycznego modelu społeczeństwa”. Podstawowym wyznacznikiem postępu w tej dziedzinie miało być zmniejszanie się ogromnych nierówności społecznych, a w tym przede wszystkim ograniczanie ubóstwa.

Przez dziesiątki lat życie gospodarcze i społeczne Indii kojarzone było z ogromną biedą dotykającą zdecydowaną większość społeczeństwa, biedą czę-sto trudną do wyobrażenia dla mieszkańców zachodniej półkuli.Indyjskie spo-łeczeństwo uchodziło niemal za klasyczny przypadek społeczeństwa masowego ubóstwa38.

Statystycznym wyrazem ubóstwa są odsetki ludności żyjącej poniżej linii ubóstwa, tj. wymiernej w jednostkach pieniężnych lub naturalnych (np. kalorii) granicy, poniżej której następuje wykluczenie społeczne, a w kategoriach biolo-gicznych – poważne zagrożenie życia [Sen, 2008, s. 124]. Linia ubóstwa (zwana też progiem albo granicą ubóstwa) dzieli badaną populację na ubogich oraz nie-ubogich. Oczywiście granica ta nie jest kategorią w pełni obiektywną, niezmienną

38 Nędza i poniżenie człowieka stały się wręcz jednym ze znaków firmowych Indii. J.K. Gal-braith w swej książce pod tytułem Istota masowego ubóstwa [1987], napisanej pod wpływem dłuż-szego pobytu w Indiach i osobistego rozpoznania tego problemu (jako ambasador USA na początku lat 60. ubiegłego wieku) wyróżnia dwie formy ubóstwa. Pisze on [1987, s. 9]: „W pewnych społe-czeństwach ofiarą ubóstwa pada bardzo nieznaczna liczba, a w każdym razie mniejszość jego człon-ków, natomiast w innych dotyka ono wszystkich z wyjątkiem bardzo niewielu”. Ta druga sytuacja odpowiadała ówczesnemu społecznemu krajobrazowi Indii.

w czasie i przestrzeni. W jej ustalaniu uwzględnia się nie tylko sytuację ekono-miczną jednostek, rodzin czy grup ludności, lecz także trudne do kwantyfikacji ich stany społeczne i kulturowe (np. dostęp do edukacji, ochrony zdrowia, wody pitnej, prawa obywatelskie). Linia ubóstwa ustalana jest zazwyczaj tzw. metodą ekspertów, a więc czynią to specjaliści z różnych dziedzin – ekonomii, demo-grafii, medycyny, kultury oraz prawa. W następnej kolejności przeprowadza się badania statystyczne i na ich podstawie są obliczane wskaźniki (stopa) ubóstwa.

W tab. 2.12 zestawiono wskaźniki ubóstwa społeczeństwa indyjskiego dla pierwszych czterech dekad po uzyskaniu niepodległości. Z danych tych wynika, że w pierwszym ćwierćwieczu niepodległości, a więc do połowy lat 70., poziom ubóstwa społeczeństwa indyjskiego nie tylko się nie zmniejszał, ale nastąpił nawet jego znaczący wzrost. W latach 1951/52–1973/74 odsetek ludności znajdującej się w strefie nędzy (poniżej linii ubóstwa) zwiększył się o 9,6 punktu procentowego, co należy uznać za bardzo wysoki wzrost. Proces ten był w głównej mierze efek-tem wysokiego przyrostu naturalnego ludności, a na ten ostatni wpływała wysoka i w dodatku rosnąca stopa urodzeń oraz wydłużanie się długości życia Indusów, co zmniejszało ich śmiertelność (por. tab. 2.2–2.3). Drugi zespół przyczyn to wspo-mniane w podrozdziale 2.4.1 trudności gospodarcze w połowie lat 60. wynikłe z wojen z Chinami i Pakistanem oraz klęsk pogodowych w latach 1965–1966.

Tabela 2.12. Wskaźniki ubóstwa ludności Indii

Lata

Odsetek ludności poniżej linii ubóstwa

ogółem ^{w tym:} _{miasta–wsie}^różnica

miasta wsie 1951–52 45,3 35,5 47,4 –11,9 1961–62 46,5 43,6 47,2 –3,6 1970–71 52,9 45,0 54,8 –9,8 1973–74 54,9 49,0 56,4 –7,4 1977–78 51,3 45,2 53,1 –7,9 1983 44,5 40,8 45,7 –4,9 1987–88 38,9 38,2 39,1 –0,9 1993–94 36,0 32,4 37,3 –4,9

Źródło: [Acharya i in., 2006, s. 136], część obliczeń własnych.

Znacznie szybciej rosła stopa ubóstwa w miastach niż na wsiach, co tłuma-czyć należy przede wszystkim dużymi migracjami do miast i rosnącym tam bez-robociem. Na te migracje w decydującym stopniu wpływał zaś rozwój przemysłu oraz przeludnienie, pogarszanie się warunków pracy i życia na wsi, przynajmniej w niektórych regionach kraju. Wspomniana wcześniej „zielona rewolucja” w la-tach 60. przyniosła – chociaż z pewnym opóźnieniem – wzrost plonów i poprawę

poziomu życia ludności wiejskiej, ale nie dotyczyło to wszystkich jej warstw ani też całego kraju39.

Pomimo wyższej dynamiki wzrostu ubóstwa w miastach w pierwszym ćwier-ćwieczu niepodległości, było ono – jak wynika z tab. 2.12 – znacznie niższe niż na obszarach wiejskich. Jednakże w miarę upływu czasu różnice systematycznie się zmniejszały.

Obniżenie się pod koniec lat 80. stopy ubóstwa poniżej 40 proc., zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich, uznać można – w konkretnych indyjskich warunkach – za istotne osiągnięcie społeczne. Jest to bez wątpienia efekt powol-nego co prawda, ale systematyczpowol-nego wzrostu gospodarczego oraz postępowych przemian społeczno-kulturowych. W niektórych regionach kraju wielce pozytyw-ną rolę w ograniczaniu ubóstwa odegrała prospołeczna, nakierowana na rozwija-nie lokalnej przedsiębiorczości, polityka władz stanowych (główrozwija-nie lewicowych rządów w Kerali i Bengalu Zachodnim) [Kohli, Mullen, 2003, s. 217–220].

Istotne obniżenie rozmiarów ubóstwa stało się jednym z najważniejszych ce-lów społecznych siódmego planu gospodarczego (1985/86–1989/90), będącego – jak wspomniano – głównym narzędziem nowej polityki rządu R. Gandhiego. Zamierzano zmniejszyć zasięg ubóstwa do poziomu 25 proc. ludności kraju. Zrealizowanie jednak tak ambitnego zadania w krótkim przedziale czasu i wobec szybko narastającego kryzysu energetycznego oraz wzrostu zadłużenia publicznego, okazało się niemożliwe. Odnotowano jednak znaczący – jak nigdy dotąd – postęp w poprawie warunków życia najbiedniejszych grup społecznych.

39 „Zielona rewolucja” nie objęła całego obszaru rolnego Indii. Wyodrębnić można dwa rejony jej koncentracji, tj. północno-zachodni, gdzie rozwinęła się uprawa nowych odmian pszenicy (Punjab, Haryana, Uttar Pradesh) oraz rejon południowy, gdzie wprowadzano nowe odmiany ryżu (Tamil Nadu, Andhra Pradesh oraz Kerala). Wielką przeszkodą we wdrażaniu i znaczącym postępie reform indyj-skiego rolnictwa były specyficzne, niemal jeszcze feudalne stosunki społeczne na wsi, a więc małe gospodarstwa, często dzierżawiące ziemię od latyfundystów, stare techniki uprawy, niski poziom kul-tury rolnej itp. W świetle tego unowocześnienie rolnictwa wymagało nie tylko „zielonej rewolucji”, ale równocześnie – jak metaforycznie piszą niektórzy indyjscy ekonomiści – „czerwonej rewolucji”, czyli radykalnych reform rolnych polegających na nadaniu chłopom na własność dzierżawionej dotąd ziemi lub też tworzenie wielkich, państwowych albo spółdzielczych gospodarstw na wzór chiński lub radziec-ki [Chandra i in., 1999, s. 416]. Do tak radykalnych zmian jednak nie doszło, uchwalane wielokrotnie reformy rolne były z reguły bojkotowane przez latyfundystów i realizowane tylko częściowo, struk-tura własnościowa oraz obszarowa nie uległa istotniejszym zmianom. W wyniku „zielonej rewolucji” wzrosły dochody części rolników, szczególnie tych, którzy posiadali lub dzierżawili większe połacie ziemi. Pogłębiło się jednak zróżnicowanie materialne ludności wiejskiej, zmniejszać zaczęła się – tak do tej pory rozpowszechniona – dzierżawa ziemi, gdyż latyfundyści – wobec perspektyw większego zysku – sami zaczęli ją uprawiać. W tej sytuacji wielu dzierżawców utraciwszy ziemię stawało się ro-botnikami rolnymi, zatrudnianymi jako najemna, z reguły sezonowa siła robocza. Rodziło to konflikty społeczne nie tylko na obszarach wiejskich, ale także w miastach, dokąd często udawali się pozbawieni ziemi rolnicy i tym samym zwiększali liczbę bezrobotnych oraz biedoty miejskiej. „Zielona rewolucja” zwiększyła – co jest paradoksem – dysproporcje regionalne w poziomie rozwoju gospodarczego.