Powstanie niepodległego państwa oraz jego ustrój polityczny i terytorialny

W dniu 15 sierpnia 1947 roku Indie przestały być kolonią, a stały się do-minium w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (od 1949 roku – Wspólnoty Narodów). Pełną suwerenność uzyskały 26 stycznia 1950 roku – w dniu wejścia w życie konstytucji1. Na mapie świata pojawiło się nowe państwo – republika parlamentarna o strukturze federacji.

Najpilniejszym zadaniem indyjskich władz stało się scalenie w jeden orga-nizm państwowy ogromnych obszarów Półwyspu Indyjskiego, zamieszkałych przez ludzi bardzo zróżnicowanych etnicznie, kulturowo i religijnie. W skład In-dii weszła część InIn-dii Brytyjskich (British India) – kolonii podległej bezpośred-nio władzy brytyjskiej oraz 554 księstw (princely states) [Boivin, 2011, s. 92]. Księstwa te były pozostałością ustroju przedkolonialnego, istniejącego na obsza-rze subkontynentu indyjskiego. Brytyjczycy nie rościli sobie praw suwerenności w stosunku do tych księstw i przetrwały one cały okres kolonialny. Różniły się obszarem, liczbą ludności, zasobami materialnymi i kulturowymi oraz poziomem rozwoju gospodarczego. Po ustanowieniu niepodległości Indii zdecydowana większość księstw przystąpiła dobrowolnie do zjednoczonego państwa indyjskie-go, a niektóre zostały do tego zmuszone [Panikkar, 1967, s. 233–234]2. Pozosta-ła część Indii Brytyjskich oraz kilkadziesiąt księstw weszło w skPozosta-ład Pakistanu,

1 Podstawą powołań na konstytucję Indii – jeśli nie zaznaczono inaczej – są: Konstytucja

Republiki Indii [1976] i /lub The Constitution of India [2000].

2 Najmocniej inkorporacji do państwa indyjskiego opierał się nizam największego księstwa, tj. Hajdarabadu, co spowodowało akcję zbrojną rządu federalnego i księstwo to zostało w 1948 roku przemocą włączone do Indii. Na podstawie konstytucji władze federalne zostały zobowiązane do świadczenia na rzecz byłych władców księstw i ich następców tzw. prywatnej szkatuły, czyli wyso-kich uposażeń pieniężnych oraz zapewnienia im wielu przywilejów, tawyso-kich jak np.: bezpłatna opieka lekarska, zwolnienia od podatków i ceł, nietykalność sądowa czy zachowanie tytułów feudalnych. Wszystkie te przywileje cofnięto w 1971 roku na mocy 26 poprawki do konstytucji.

zamieszkałego głównie przez muzułmanów, który proklamował niepodległość dzień wcześniej niż Indie, czyli 14 sierpnia 1947 roku3.

Ustrój państwa indyjskiego został określony przez konstytucję uchwaloną w dniu 26 listopada 1949 roku. Jest to jedna z najobszerniejszych konstytucji na świecie, szczegółowo regulująca strukturę, funkcjonowanie oraz kompetencje głównych instytucji państwa indyjskiego, w tym także ustrój terytorialny kraju. Składa się ona z preambuły, części głównej oraz 12 załączników4. Tekst konstytu-cji liczy 395 artykułów (niektóre z nich składają się z kilku części)5. Podstawową formą modyfikacji i uzupełniania konstytucji są poprawki; według stanu na sty-czeń 2013 roku było ich 986.

Taka wyjątkowo szczegółowa i skomplikowana konstrukcja konstytucji wy-nika przede wszystkim ze specyfiki organizacji i funkcjonowania społeczeństwa indyjskiego, to znaczy jego ogromnego – nieporównywalnego z żadnym innym krajem świata – zróżnicowania etnicznego, językowego, religijnego oraz stratyfi-kacji społecznej. Stworzenie z takiego konglomeratu ludzi jednego społeczeństwa i jednego bytu państwowego wymaga z natury rzeczy precyzyjnego prawa i to przede wszystkim na szczeblu najwyższym – ogólnokrajowym.

Podstawowymi podmiotami władzy ustawodawczej i wykonawczej Indii na szczeblu centralnym (federalnym) są: parlament, prezydent oraz rząd federalny (rada ministrów). Szczebel pośredni, zwany powszechnie stanowym, tworzą:

sta-3 Bezpośrednio po podziale Indii Brytyjskich w 1947 roku i powstaniu Indii oraz Pakistanu na terenach przygranicznych doszło do – jak się szacuje – największych w historii świata przesiedleń ludności. Procesom tym towarzyszyły krwawe pogromy, a także intensywne działania wojenne, głównie na obszarze Kaszmiru (1947–1948). Z obszaru Indii do Pakistanu wyemigrowało ok. 7 mln muzułmanów, natomiast z Pakistanu do Indii przeszło ok. 10 mln hindusów oraz sikhów. W walkach zbrojnych zginęło ok. 1 mln ludzi [Wolpert, 2010, s. 416].

4 W preambule konstytucji stwierdza się, że Indie są „suwerenną, socjalistyczną, świecką i demokratyczną republiką”. Należy dodać, że słów „socjalistyczna” oraz „świecka” nie było w pre-ambule tekstu konstytucji uchwalonej w 1949, wprowadzono je dopiero w 1976 roku na mocy 42 poprawki.

5 W literaturze prawniczej istnieją kontrowersje co do numeracji artykułów w indyjskiej konstytucji. Sprawa jest – wbrew pozorom – skomplikowana. W niektórych publikacjach podawa-na jest większa liczba artykułów (np. 446, 450). Formalnie rzecz ujmując, dokument ten zawiera niezmiennie 395 artykułów. Niemniej jednak na mocy wielu poprawek do konstytucji pojawiają się w niej nowe zapisy, które niektórzy autorzy uznają za osobne artykuły, a inni nazywają je paragrafami. Przykładowo, po wprowadzeniu poprawek 73 i 74 do konstytucji, artykuł 243 (trak-towany przez niektórych badaczy jako jeden artykuł) składa się z dwóch części – dotyczących samorządów wiejskich i miejskich. Pierwsza z nich zawiera paragrafy od 243 A do O (15 para-grafów), druga od 243 P do 243 ZG (18 paragrafów). Można więc spotkać publikacje, w których zamiast jednego artykułu 243, podaje się 33 oddzielne artykuły. Podobnie jest w wielu innych przypadkach [Baba, 2009].

6 Pierwszą poprawkę wprowadzono już w maju 1951 roku (weszła w życie w czerwcu 1951), a więc kilkanaście miesięcy po uchwaleniu konstytucji, ostatnią (98) w 2012 roku (weszła w życie od 1 stycznia 2013 roku) [The Constitution (Amendment) Acts, 2013].

ny, terytoria unijne oraz – od 1991 roku – Narodowe Terytorium Stołeczne Delhi (Delhi NCT). Strukturę organizacyjną władzy publicznej na obu szczeblach pań-stwa indyjskiego przedstawia rys. 2.1.

Szczebel federalny Szczebel stanowy

Władza ustawodawcza: PARLAMENT INDII ORGAN USTAWODAWCZY STANU

Izba Ludowa (niższa)

Izba Stanów (wyższa) ^{W stanach Assam, Andhra Pradesh,} Bihar, Jammu & Kashmir, Karnataka, Maharashtra, Uttar Pradesh – 2 izby: Zgromadzenie Ustawodawcze oraz Rada Ustawodawcza, w pozostałych – 1 izba: Zgromadzenie Ustawodawcze

Władza wykonawcza: Prezydent Republiki Gubernator Stanu Rada Ministrów Rada Ministrów

Ministerstwa Ministerstwa

Rysunek 2.1. Organizacja władzy publicznej w Indiach na szczeblu federalnym i stanowym Źródło: opracowanie własne na podstawie [The Constitution of India, 2000].

Władzą ustawodawczą Indii jest parlament składający się z prezydenta i dwóch izb: Izby Ludowej (Lok Sabha) oraz Rady Stanów (Rajya Sabha). Izba Ludowa składa się łącznie z nie więcej niż 552 członków. Z tej liczby 530 re-prezentują okręgi wyborcze stanów oraz nie więcej niż 20 członków wybranych w terytoriach unijnych zgodnie z procedurą określoną przez parlament7. Ponadto prezydent republiki może dokooptować do składu Izby Ludowej nie więcej niż dwóch przedstawicieli tzw. społeczności anglo-indyjskiej, jeśli uzna, że nie jest ona odpowiednio reprezentowana w parlamencie. Kadencja Izby Ludowej trwa pięć lat, ale decyzją prezydenta Izba może być wcześniej rozwiązana.

7 Faktyczna liczba członków Izby Ludowej jest zmienna i nie taka sama po każdych wybo-rach, dotyczy to szczególnie pierwszych kilku kadencji indyjskiego parlamentu. Procedury ustalania liczby mandatów w okręgach wyborczych poszczególnych stanów są bardzo skomplikowane i nie zawsze jest ona proporcjonalna do liczby ludności stanu lub okręgu wyborczego. Istnieją bowiem często preferencje dla wyodrębnionych kast oraz plemion – mają one m.in. zarezerwowane mandaty zarówno w Izbie Ludowej, jak i zgromadzeniach ustawodawczych stanów. Dotyczy to w szczegól-ności tzw. obszarów i plemion wyodrębnionych. Konstytucja określa tylko górne granice liczby członków Izby Ludowej.

Izba wyższa, czyli Rada Stanów, składa się maksymalnie z 250 członków, z czego 12 pochodzi z nominacji prezydenta republiki (uznani za wkład do sztuki, literatury, nauki i działalności społecznej) oraz nie więcej niż 238 osób wybra-nych przez zgromadzenia ustawodawcze stanów oraz terytoria unijne. Kadencja Rady Stanów trwa 6 lat. Rada Stanów nie podlega rozwiązaniu, ale co dwa lata następuje wymiana jednej trzeciej jej składu.

Najwyższym organem władzy wykonawczej, czyli głową państwa jest prezy-dent republiki (Presiprezy-dent of India), wybierany na pięć lat przez kolegium składają-ce się z członków obu izb parlamentu oraz zgromadzeń ustawodawczych stanów. Drugą osobą w państwie jest wiceprezydent (Vice-President of India) wybierany przez obie izby parlamentu. Wiceprezydent jest jednocześnie z urzędu przewod-niczącym Rady Stanów i jego kadencja trwa również 5 lat.

Niższym organem federalnej władzy wykonawczej jest Rada Ministrów (Council of Ministers) powoływana do pomocy prezydentowi w wykonywaniu jego konstytucyjnych funkcji. Premiera mianuje prezydent; pozostali ministrowie też są powoływani przez prezydenta, ale z rekomendacji premiera. Rada Mini-strów ponosi zbiorową odpowiedzialność przed Izbą Ludową. Na stanowiska pre-mierów rządu federalnego powoływane są z reguły osoby wskazane przez partie dysponujące większością w Izbie Ludowej.

W stanach władzę ustawodawczą pełni gubernator (Governor of a State) oraz stanowe organy ustawodawcze, składające się w stanach: Andhra Pradesh, Bihar, Maharashtra, Karnataka, Uttar Pradesh, Jammu & Kashmir i Assam (od grudnia 2013) – z dwóch izb, niższej – Zgromadzenia Ustawodawczego (Vidan Sabha) oraz wyższej – Rady Ustawodawczej (Vidan Parishad), a w pozostałych stanach – z jednej izby (Zgromadzenie Ustawodawcze). Procedura wyboru kolegialnych organów ustawodawczych stanów jest skomplikowana i odmienna dla stanów dwu- i jednoizbowych; w tych pierwszych – część deputowanych pochodzi z wy-borów, część zaś jest powoływana przez gubernatora, w drugich – członkowie zgromadzenia stanowego pochodzą z bezpośrednich wyborów. Poza tym zasady wyborcze ulegają ciągłym zmianom. Liczba członków stanowych zgromadzeń ustawodawczych zawiera się w granicach 60–500 i jest zależna od liczby ludności stanu. Liczba członków stanowych rad ustawodawczych nie może być (z wyjąt-kiem Jammu & Kashmir) większa niż jedna trzecia liczby członków zgromadzeń ustawodawczych, ale nie mniejsza niż 40 osób.

Oprócz kompetencji członka władzy ustawodawczej, gubernator posiada przede wszystkim władzę wykonawczą – jest jej najwyższym organem na szcze-blu stanowym; władzę tę sprawuje za pośrednictwem stanowej rady ministrów. Jest on mianowany przez prezydenta republiki i piastuje urząd przez pięć lat, ale pod warunkiem aprobaty prezydenta, który może odwołać go w każdej chwili. Ponadto prezydent republiki jest uprawniony do wydawania gubernatorowi bez-pośrednich poleceń. W świetle tych uprawnień prezydenta kraju, status stanów nie jest więc jednoznaczny, posiadają one – jak przystało na państwo

federal-ne – dużą samodzielność w ramach określofederal-nego przez konstytucję prawa, ale fakt, że gubernator jest mianowany przez prezydenta i może być w każdej chwili przez niego odwołany, w praktyce samodzielność tę istotnie ogranicza. Na szcze-blu stanowym tworzona jest również Rada Ministrów, na czele której stoi pre-mier; jej zadaniem jest – podobnie jak w przypadku rządu federalnego – służenie pomocą i radą gubernatorowi w pełnieniu jego władzy wykonawczej. Premiera rządu stanowego powołuje gubernator, ministrowie są powoływani również przez gubernatora, ale na wniosek premiera. Stanowe rady ministrów ponoszą zbiorową odpowiedzialność przed zgromadzeniami ustawodawczymi stanów.

Oprócz stanów istnieją jeszcze tzw. terytoria unijne (zwane także związko-wymi). Są to bardzo małe jednostki administracyjne podległe bezpośrednio wła-dzom federalnym. Terytoriami unijnymi administruje prezydent republiki poprzez mianowanego przez siebie zarządcę. Decyzją parlamentu federalnego mogą jed-nak zostać utworzone na terytoriach unijnych organy ustawodawcze oraz rada ministrów bądź tylko jedna z tych instytucji.

Podział kompetencji pomiędzy władzą centralną a stanową nie jest zawsze rozłączny. Niektóre kompetencje leżą jednocześnie w gestii centrum oraz stanów. Do podstawowych zadań władzy centralnej (federalnej) należą: obrona narodowa, federalny wymiar sprawiedliwości, ustawodawstwo federalne, dyplomacja, orga-nizacja statystyki gospodarczej i społecznej, szczególnie ważne badania nauko-we, utrzymanie dróg federalnych, kolei, portów morskich i lotniczych, regulacja przemysłu i handlu, ochrona środowiska oraz turystyka.

Większość zadań publicznych realizowana jest natomiast przez władze sta-nowe. Do ich kompetencji zaliczyć należy przede wszystkim: utrzymanie policji, obronę cywilną, stanowy wymiar sprawiedliwości, szkolnictwo średnie i wyższe, edukację dorosłych, pomoc społeczną, opiekę zdrowotną i lecznictwo szpitalne, publiczną gospodarkę mieszkaniową, planowanie regionalne oraz miejskie, utrzy-manie dróg stanowych i niektórych ponadlokalnych, ochronę środowiska oraz ochronę konsumentów, kulturę (teatry, muzea, biblioteki, sport i turystyka), po-nadlokalne usługi użyteczności publicznej (gazownictwo, dostawa wody i energii elektrycznej) oraz niektóre sprawy dotyczące rolnictwa.

Terytorialna organizacja państwa indyjskiego, a w szczególności drugiego szczebla administracji, czyli liczby i granic stanów, należały do najtrudniejszych kwestii politycznych w pierwszych latach niepodległych Indii. Budziły wie-le emocji, które wielokrotnie doprowadzały do konfliktów społecznych, często krwawych.

Pierwotną, ustanowioną w 1950 roku, strukturą terytorialną Indii był podział kraju według granic prowincji brytyjskich oraz księstw. Wyodrębniono 4 katego-rie jednostek drugiego szczebla administracji, tj. 27 stanów i terytorium unijne. Stany miały jednakże różny status: A (9 stanów – Assam, Bihar, Bombay, Madhya Pradesh, Madras, Orissa, Punjab, Uttar Pradesh oraz West Bengal), B (8 stanów – Hyderabad, Jammu & Kashmir, Madhya Bharat, Mysore, Patiala and East Punjab

States Union, Rajasthan, Saurashtra oraz Travancore-Cochin), C (10 stanów – Aj-mer, Bhopal, Bilaspur, Coorg, Delhi, Himachal Pradesh, Kutch, Manipur, Tripura oraz Vindhya Pradesh), D (terytorium unijne, tj. Andaman and Nicobar Islands).

Podział ten okazał się jednak nieadekwatny do nowej rzeczywistości i już w 1956 roku, na podstawie Ustawy o reorganizacji stanów (The States

Reorga-nization Act 1956), stanowiącej 7 poprawkę do konstytucji, dokonano istotnych

zmian w strukturze administracyjnej kraju. W miejsce istniejących dotąd 27 sta-nów o różnym statusie, utworzono 14 równorzędnych stasta-nów i 6 terytoriów unij-nych zarządzaunij-nych centralnie [Boivin, 2011, s. 93–94]. Były to następujące stany: Andhra Pradesh, Assam, Bihar, Bombay, Jammu & Kashmir, Kerala, Madhya Pradesh, Madras (w 1968 roku zmienił nazwę na Tamil Nadu), Mysore, Orissa, Punjab, Rajasthan, Uttar Pradesh oraz West Bengal. Status terytoriów unijnych uzyskały: 1. Andamany i Nikobary, 2. Delhi, 3. Himachal, 4. Lakshadiwy, Mini-koj i Amindiwy, 5. Manipur, 6. Tripura.

Takie rozwiązanie – jak pokazał czas – również nie zapewniło stabilności kraju. W latach następnych pod wpływem silnych oddolnych ruchów etnicznych i religijnych, w drodze podziału lub łączenia istniejących stanów, powstały nowe stany. Jedną z najbardziej spornych kwestii przy delimitacji stanów było kryterium językowe, chodziło o to, aby w miarę możliwości nie rozdzielać obszarów, na których mieszkańcy posługują się tym samym językiem [Das, 2009, s. 341–345]. W 1960 roku stan Bombay – powstały z połączenia Maharashtry i Gujara-tu – został ponownie podzielony na Maharashtrę oraz Gujarat. W 1963 roku ze stanu Assam wyłączono niewielki stan Nagaland. W 1966 roku podzielony został Punjab na dwa stany – Haryanę (zamieszkały głównie przez hindusów) i Punjab (zamieszkały głównie przez sikhów). W 1969 roku ze stanu Assam wydzielono Meghalayę, który uzyskał status stanu w 1971 roku. W 1971 roku terytorium unij-ne Himachal przekształcono w stan, w 1972 roku tak samo stało się z terytoriami Manipuru oraz Tripury. W 1973 roku powstała Karnataka. W 1975 roku utwo-rzono Sikkim, a w 1987 roku stanami zostały: Mizoram, Arunachal oraz Goa. W 2000 roku wyodrębniono jeszcze trzy stany: Uttaranchal (od 2007 roku – Uttar-khand), Jharkhand, Chhattisgarh. W 2014 roku utworzono nowy stan Telangana.