Badania prowadzone z perspektywy aktora (eksperymenty 1–4) pokazały, że chcąc uchodzić za osoby mądre, ludzie bardziej krytykują, narzekają i prezentują bardziej pesymistyczne poglądy niż wówczas, gdy chcą poka-zać się jako osoby miłe. Powtarzalność wyników świadczy o ich nieprzy-padkowym charakterze. Spójny wzorzec przy zróżnicowaniu operacjona-lizacji zmiennej zależnej (postawa na nie vs na tak) i różnych (kulturowo) grupach badanych nadaje im ponadto pewien wymiar uniwersalności. Jeśli chodzi o odkryte ograniczenia opisywanej zależności, to przede wszystkim podkreślić należy, że mówiąc o prezentowaniu postawy na nie w celu sprawienia wrażenia mądrych, nie mamy na myśli ekstremalnego jej nasilenia, lecz zaledwie tendencję w tym kierunku. Być może wynika to z obawy przed sprawieniem jednocześnie negatywnego wrażenia pod względem społecznym.
Patrząc z perspektywy audytorium (eksperymenty 5–6) wydaje się, że powyższy wzorzec postępowania jest słuszny, gdyż odbiorcy przypi-sują określone właściwości autoprezenterom zgodnie z ich intencjami. Zarówno prezentowanie narzekania, krytycyzmu i pesymizmu, jak i ich przeciwieństw może przynieść aktorowi pozytywny wizerunek w oczach audytorium, ale wybór jednej z omawianych tu wersji autoprezentacji (na tak vs na nie) wyznacza jakie przymioty aktora (mądrość bądź sympa-tyczność) zostaną mu przede wszystkim przypisane. Autoprezenter na tak postrzegany jest przede wszystkim jako miły, a ten na nie jako mądry. Dzieje się tak poprzez relatywnie niższą – lecz niekoniecznie negatywną – ocenę w wymiarze komplementarnym. Można zatem polemizować z Te-resą Amabile i Ann Glazerbrook, które badając krytycyzm i postrzeganie
174 Anna Czerniak
krytyków ogłosiły autoprezentacyjny dylemat wyboru między mądry a miły (Amabile, 1983; Amabile, Glazerbrook, 1982). Zamiast silnie am-biwalentnego brilliant but cruel bardziej prawdopodobny wydaje się efekt
more wise than nice, zaobserwowany także w badaniach Andrzeja
Szmaj-ke, Anny Czerniak i Aleksandry Kuśmierz (2007). Jest to wypadkowa ście-rania się z jednej strony tendencji do asymilacji – porządkowania wiedzy o innych tak, aby otrzymany obraz był spójny, a z drugiej do kontrastowa-nia różnych właściwości w ambiwalentnych zestawiekontrastowa-niach, np. biedny ale uczciwy, piękna ale głupiutka; bezwględny ale sprawiedliwy, czy właśnie mądry ale niemiły. Pierwsza ułatwia orientację, druga zapewnia pełniej-szy obraz rzeczywistości, który choć nie tak łatwy w interpretacji, wydaje się adekwatniejszy.
Drugą podnoszoną kwestią są różnice między wizerunkami aktorów prezentujących przeciwne postawy. Autoprezenter narzekający, krytycz-ny, pesymistyczny konsekwentnie wydawał się mniej miły niż autopre-zenter nastawiony na tak, ale też zazwyczaj mądrzejszy od niego. Efekty były silniejsze w ocenie sympatyczności (eta2 = 0,58) niż mądrości (eta2
= 0,09 – wskaźniki z eksperymentu 5). Charakterystyczne jest również to, że efekt dotyczący mądrości łatwiej uchwycić, gdy audytorium skupia się na jednym tylko aspekcie oceny. Jeśli interesuje nas pełne wrażenie (zawierające oba aspekty), zdarza się, że ów efekt zanika zdominowany przez ważniejszą dla odbiorców ocenę sympatyczności. Dane te pozostają w spójności z wiedzą na temat asymetrii znaczenia informacji wspólno-towych/moralnych/społecznych i sprawnościowych w ocenianiu innych (Wojciszke, Bazińska, Jaworski, 1998). Kluczową jest informacja doty-cząca wymiaru społecznego, dlatego nie dziwi, że ten wymiar okazał się czulszy na manipulację eksperymentalną. Ocena sprawności aktora natu-ralnie ma charakter wtórny (o ile inaczej nie wymuszają warunki badania lub np. specyficzna perspektywa sprawcy; por. Wojciszke, Baryła, 2006), jest zatem nieco bardziej wyważona i stonowana.
175
W POSZUKIWANIU ZALET BYCIA PESYMISTĄ…
Podsumowanie
Postawiwszy sobie za cel wskazanie co dobrego może wyniknąć z pesy-mizmu i pokrewnych mu innych przejawów postawy na nie, najpierw w oparciu o literaturę przedmiotu nakreślono dwie korzyści z bycia pesymistą. Pierwsza ma przede wszystkim charakter intrapsychiczny – pesymizm w paradoksalny sposób zapewnia poczucie bezpieczeństwa. Pozwala przygotować się na niekorzystny bieg wydarzeń po to, aby podjąć środki zaradcze. Chroni także przed podejmowaniem ryzyka i rozczaro-waniem. Druga korzyść ma już nie tylko wymiar osobisty, ale i interperso-nalny – pesymizm kojarzy się z brakiem naiwności, wnikliwością potrzeb-ną dla przewidywania przeszkód i tzw. życiową mądrością. Prezentowanie pesymizmu może zatem stać się strategią autoprezentacyjną, ukierunko-waną na wykreowanie takiego wizerunku.
W dalszej części artykułu (przedstawiającej autorskie badania) sku-piono się właśnie na wykorzystaniu pesymizmu, narzekania i krytycyzmu (i ich przeciwieństw) w celach autoprezentacyjnych, badając problem zarówno z perspektywy autoprezentera, jak i odbiorcy autoprezentacji. Przesłanki teoretyczne oraz spójne wyniki przeprowadzonych badań pro-wadzą do konkluzji, że prezentowanie szeroko rozumianej postawy na nie, może owocować selektywnie pozytywnym wizerunkiem, jeśli tema-tyczną ramą oceny będzie sprawnościowy wymiar percepcji społecznej. Co więcej, ludzie właśnie takie negatywne postawy chętniej ujawniają, jeśli skłonić ich, aby pokazali swą mądrość.
Bibliografia
Alberoni F. (1997), Optymizm, J. Ciechanowicz (tłum.), Książka i Wiedza, War-szawa.
Amabile T.M. (1983), Brilliant but cruel: Perceptions of negative evaluators, „Jo-urnal of Experimental Social Psychology”, Vol. 19, Issue 2, s. 146–156. doi: 10.1016/0022-1031(83)90034-3.
Amabile T.M., Glazerbrook A.H. (1982), A negativity bias in interpersonal
evalu-ation, „Journal of Experimental Social Psychology”, Vol. 18, Issue 1, s. 1–22.
176 Anna Czerniak
Cantor N., Norem J.K. (1989), Defensive pessimism and stress coping, „Social Co-gnition”, Vol. 7, No. 2, s. 92–112.
Czapiński J. (1985), Wartościowanie – zjawisko inklinacji pozytywnej. O naturze
optymizmu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Czapiński J. (1988), Wartościowanie – efekt negatywności. O naturze realizmu, Za-kład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Doliński D. (1994), Obronne aspekty pesymizmu, [w:] D. Doliński (red.),
Orienta-cje defensywne; EmoOrienta-cje, przekonania, zachowania, Wyższa Szkoła
Pedagogicz-na im. Powstańców Śląskich, Opole, s. 9–17.
Kenrick D.T., Neuberg S.L., Cialdini R.B. (2002), Psychologia społeczna.
Roz-wiązane tajemnice, A. Nowak, O. Waśkiewicz, M. Trzebiatowska, M. Orski
(tłum.), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Norem J.K. (2003), Pozytywna moc pesymizmu, P. Wieczorek (tłum.), Wyd. Am-ber, Warszawa.
Pyszczynski T. (1982), Cognitive strategies for coping with uncertain
outco-mes, „Journal of Research in Personality”, Vol. 16, Issue 3, s. 386–399. doi:
10.1016/0092-6566(82)90034-4.
Schopenhauer A. (1974), Aforyzmy o mądrości życia, J. Garewicz (tłum.), Czytel-nik, Warszawa.
Shaughnessy J.J., Zechmeister E.B., Zechmeister J.S. (2002), Metody badawcze
w psychologii, M. Rucińska (tłum.), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk.
Stach R. (2002), Kwestionariusz do badania optymizmu, Wydawnictwo Uniwersy-tetu Jagiellońskiego, Kraków.
Stach R. (2006), Optymizm; Badania nad optymizmem jako mechanizmem
ada-ptacyjnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Szmajke A., Czerniak A., Kuśmierz A. (2007), Bądź tu mądry i pisz…
recen-zje – autoprezentacyjne, interpersonalne skutki przychylności bądź krytycy-zmu w ocenianiu osób i ich wytworów, „Przegląd Psychologiczny”, t. 50, nr 4,
s. 367–383.
Trzebiński J., Zięba M. (2004), Basic hope as a world-view: an outline of a concept., ”Polish Psychological Bulletin”, Vol. 35, Issue 3, s. 173–182.
Weinstein N.D. (1980), Unrealistic optimism about future life events, „Journal of Personality and Social Psychology”, Vol. 39, No. 5, s. 806–820.
Wojciszke B., Baryła W. (2006), Perspektywa sprawcy i biorcy w spostrzeganiu
sie-bie i innych, „Psychologia Społeczna”, t. 1, nr. 1, s. 9–32.
Wojciszke B., Bazińska R., Jaworski M. (1998), On the Dominance of Moral
Cate-gories in Impression Formation, „Personality and Social Psychology Bulletin”,