XX wieku (na wybranych przykładach)
Druga połowa XIX i początek XX w., to okres w którym sytuacja kobiet na ziemiach polskich zmie-niała się i coraz częściej najbardziej ambitne oraz odważne z nich zaczynały wkraczać w sferę publiczną. Szczególna aktywizacja nastąpiła po rewolucji w latach 1905–1907. W ośrodkach miejskich, w tym także w Lublinie, kobiety odnajdywały się przede wszystkim w działalności oświatowej i kulturalnej. Jednostki takie jak Józefa Kunicka, Bela Szpiro, czy Maria Papiewska or-ganizowały szkoły, kursy samokształceniowe oraz zakładały stowarzyszenia zajmujące się sze-rzeniem oświaty. Podobnie rzecz miała się na polu kultury. Udział kobiet w rozwoju literatury, teatru i muzyki stale wzrastał. Autorka na przykładzie wybranych jednostek ukazuje jak w Lubli-nie przebiegał proces aktywizowania kobiet i w jaki sposób realizowały się one na płaszczyźw Lubli-nie oświatowej oraz kulturalnej.
Słowa kluczowe
kobiety w oświacie i kulturze XIX wieku, historia kobiet, Lublin na przełomie XIX i XX wieku, historia regionalna, Towarzystwo Szerzenia Oświaty „Światło”
Druga połowa XIX w. to okres niezwykle trudny dla mieszkańców ziem pol-skich. Klęska powstania styczniowego niosła za sobą znaczące konsekwencje:
ogromna liczba zabitych i rannych, wywóz Polaków w głąb Rosji, spowodowa-ły nieodwracalne przeobrażenia w społeczeństwie. Mentalność większości ów-czesnych Polaków warunkowała postrzeganie ról społecznych z właściwej epoce perspektywy patrialchalnej. Sytuacja po powstaniowa spowodowała narodzenie nowego nurtu – pozytywizmu. Następnie rozwój przemysłu doprowadził do stwo-rzenia kapitalizmu1. Nowa sytuacja kobiet, w której koniecznością zaczęło stawać się szukanie pracy, źródeł dochodu, aby utrzymać rodzinę i majątek spowodowała wyjście z kanonu „matka – żona – gospodyni domowa”. Konsekwencją tego był
1 M. Janion, Mieszczaństwo, [w:] Kultura okresu pozytywizmu, pod red. J. Kota, Warszawa 1949, cz. 1, s. 9-10.
Anna Sykała 122
rozwój ruchu emancypacyjnego, poprzez który kobiety wyrażały chęć kształcenia i poprawy ich sytuacji materialnej2. W ostatniej dekadzie XIX w. kobiety pozosta-jące dotąd tylko w zaciszu domowym, coraz śmielej zaczęły wkraczać w obszar działalności publicznej. Z kolei na początku XX w. ciąg wydarzeń – takich jak re-wolucja w latach 1905–1907 – wprowadził istotne zmiany w społeczeństwie, co miało ogromny wpływ na rozwój ruchu kobiecego. Najbardziej powszechną płasz-czyzną samorealizacji była oświata oraz kultura. Kobiety zakładały szkoły, kółka samokształceniowe, a także prezentowały swój dorobek w zakresie kultury3.
Ucisk narodowy, jaki miał miejsce na przełomie wieków XIX i XX w Królestwie Polskim stwarzał ogromny problem dla rozwoju oświaty. Brakowało nadal szkół elementarnych i średnich, a liczba mieszkańców miast gubernialnych ciągle wzra-stała. Istniejąca cenzura ograniczała pole aktywności dla organizacji społecznych, w konsekwencji czego kształcono głównie prywatnie, często tajnie4. Nie przeszka-dzało to jednak w zwiększaniu świadomości narodowej młodzieży lubelskiej5. Rewolucja w latach 1905–1907 spowodowała duże zmiany w życiu społecznym oraz kulturalno-oświatowym. Umożliwiono wówczas zakładanie stowarzyszeń, związków zawodowych, bibliotek, muzeów oraz większej liczby szkół na obsza-rach peryferyjnych6.
W Lublinie w okresie po powstaniu styczniowym sytuacja kobiet wyglądała podobnie jak na pozostałym obszarze ziem polskich znajdujących się pod zabo-rem rosyjskim. Jeszcze w 1862 r. Aleksander Wielopolski, naczelnik urzędu cy-wilnego wprowadził Ustawę o wychowaniu publicznym, która całkowicie zmieniła losy życia oświatowego na terenie Królestwa Polskiego. Represje, jakie wówczas narzucono ograniczały społeczeństwo polskie w kształceniu, wolności słowa i wy-znania7. Dorastająca młodzież nieustannie poddawana rusyfi kacji, nadziei na od-rodzenie swojego narodu poszukiwała w pozytywizmie, który był programowo przeciwstawny ideom romantyzmu.
2 A.Barańska, Wpływ powstań na ewolucję ról społecznych kobiecych, [w:] Polskie powstania narodowe na tle przemian europejskich, pod. red. R. Matejczyk, Lublin 2001, s. 275–288.
3 Coraz częściej kobiety wkraczały również w inne sfery życia publicznego, o czym szerzej pisze A. Syka-ła, Działalność polityczna i przedsiębiorcza lubelskich aktywistek w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku,
„Lubelskie Studia Wschodnioeuropejskie” 2015, t. 1, s. 64–70; R. Bednarz-Grzybek, Emancypantka i patriotka.
Wizerunek kobiety przełomu XIX i XX wieku w czasopismach Królestwa Polskiego, Lublin 2010; B. Pietrow-Enker, Tradycje szlacheckie a dążenia emancypacyjne kobiet w społeczeństwie polskim w dobie rozbiorów, [w:] Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX w., pod red. A. Żarnowskiej, A. Szwarca, Warszawa 1992, t. 2, cz. 1, s. 22–25; N. Koestler, Kobiety polskie między społeczeństwem tradycyjnym a nowoczesnym, [w:] Kobieta i edukacja na ziemiach polskich…, s. 38–39.
4 Działalność kobiet polskich na polu oświaty i nauki, pod red. W. Jamrożka, D. Żołądź-Strzelczyk, Poznań 2003, E. Straszyński, Polityka oświatowa caratu w Królestwie Polskim (od powstania styczniowego do I wojny świa-towej), Warszawa 1968; L. Szymański, Zarys polityki caratu wobec szkolnictwa ogólnokształcącego w Królestwie Polskim w latach 1815–1915, Wrocław 1983.
5 „Do walki przygotowywaliśmy się ciągle, rozumieliśmy złe strony wychowania w szkole rosyjskiej, jedni drugim przekazywaliśmy tego ducha buntu i ostatecznie mojej generacji w udziale przypadło zapłacić szkole rosyjskiej za jej tendencje należną daninę – kopnąć ją i wykreślić precz z życia polskiego”. Cyt. za: R. Przegaliński, Pamiętnik zjazdu b. wychowańców szkół lubelskich, Lublin 1926, s. 24–25, s. 42.
6 Historia Lublina w zarysie 1317–1968, pod red. H. Zinsa, Lublin 1972, s. 123.
7 R. Przegaliński, op. cit., s. 24–25.
123 Działalność oświatowa i kulturalna lubelskich aktywistek…
Od lat 80. XIX wieku lubelska młodzież (najczęściej uczniowie 7 klasy) orga-nizowała tajne spotkania w mieszkaniach, tzw. tajne koła samokształcenia, gdzie mogła dyskutować, uczyć się i poszerzać wiedzę w dziedzinie literatury i historii narodu polskiego, a także tworzyć nowe idee dla przyszłego, niezależnego państwa polskiego8. Pomimo prowadzonej rusyfi kacji, w lubelskich szkołach wykształci-ło się wiele wybitnych polskich osobowości, m.in.: Aleksander Gwykształci-łowacki, Alek-sander Świętochowski, Wacław Nałkowski i inni. Przełożoną była tam Zofi a Gi-lay, zaś dyrektorem placówki Józef Żuchowski. W 1886 r. powstało Gimnazjum Żeńskie. Mieściło się ono w dawnych budynkach popijarskich przy ul. Namiest-nikowskiej 289. Jedną z wszechstronnie działających kobiet w lubelskim środo-wisku pedagogicznym, w tym okresie była Józefa Kunicka, urodzona w 1878 r. na Wołyniu. Osiągając wykształcenie pedagogiczne w Warszawie, przybyła do Lubli-na w 1911 r. Rozpoczęła karierę zawodową, jako Lubli-nauczycielka języka polskiego oraz matematyki w żeńskiej, prywatnej 7-klasowej Szkole Handlowej im. Apolonii Serebeckiej-Latosińskiej. Od 1905 r. dyrektorem szkoły był jej brat – Władysław.
Cztery lata później został on właścicielem „handlówki”, a w 1911 r. dostał zezwo-lenie na prowadzenie szkoły. Nowa nazwa placówki brzmiała Gimnazjum Żeń-skie Matematyczno-Przyrodnicze im. Władysława Kunickiego. Na początku XX w.
mieściła się ona przy ul. Namiestnikowskiej 37/39. Przed I wojną światową była to jedyna w Lublinie szkoła, w której program kładł szczególny nacisk na kształcenie w duchu patriotyzmu, poprzez lekturę polskiej literatury i nawiązania do dorobku Polaków w zakresie kultury.
Kunicka od początku swego pobytu w Lublinie wykazywała zainteresowanie organizacjami oświatowymi9. Jej największą uwagę wzbudził Lubelski Oddział Towarzystwa Szerzenia Oświaty „Światło”, który został założony w 1906 r. przez lubelskich oraz puławskich działaczy10. Prowadzone przez Towarzystwo działania propagujące oświatę oraz podnoszenie poziomu kultury, obejmowały nie tylko te-ren miasta, ale również całą gubernię lubelską. Instytucja ta organizowała kursy dla dorosłych oraz „Uniwersytet dla Wszystkich”11. Statystyki informujące o po-ziomie kształcenia wykazywały wówczas, że kobiety były o 25% słabiej wyeduko-wane od przedstawicieli płci przeciwnej12.
Poza „Światłem” funkcjonowała również inna organizacja oświatowa – Polska Macierz Szkolna, która przetrwała tylko do 1907 r13. Kunicka aktywnie angażowała się w działania organizacji aż do wybuchu wojny. Po niej kontynuowała swoją ak-tywność w „handlówce”. W tym samym czasie weszła w skład Rady Szkolnej Ziemi Lubelskiej. Organizowała również Wyższe Szkoły Ogólnokształcące. Z ramienia
8 Ibidem, s. 30–31.
9 S. Michałowski, Kunicka Józefa, [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina, t. 2, pod red. T. Radzika, A. A. Witusika, J. Ziółka, Lublin 1996, t. 2, s. 129–130.
10 M. Gawarecka, Towarzystwo szerzenia oświaty pod nazwą „Światło”, „Bibliotekarz Lubelski” 1966, nr 1/2 (40/41), s. 22–27.
11 W jego ramach organizowane były legalne szkoły elementarne, jak również wykłady i odczyty. Zob. R. Ku-cha, Szkolnictwo Lublina w latach 1864–1915. Zarys dziejów, Lublin 1995, s. 227.
12 Ustawa Lubelskiego Towarzystwa Szerzenia Oświaty p. n. „Światło”, Lublin 1906, s. 4-11.
13 Historia Lublina w zarysie…, s. 123.
Anna Sykała 124
PPS-u pracowała w Towarzystwie Opieki, gdzie zajmowała się więźniami i ich ro-dzinami pod względem materialnym i prawnym.
Po wojnie nadal współpracując ze szkołą swojego brata przewodniczyła komi-sji, która zajmowała się organizacją i kontrolą kursów dla analfabetów, jak rów-nież kursami dokształcającymi. Później w latach 1925–1927 sprawowała stanowi-sko wiceprezesa Komisji Powszechnego Nauczania. Dzięki jej staraniom 23 lutego 1923 r. wprowadzono obowiązek szkolny w zakresie siedmioklasowej szkoły po-wszechnej. Objęto nim wszystkie dzieci w wieku szkolnym14. Przed II wojną świa-tową kierowała pracą Wydziału Kobiecego z ramienia OKR PPS. W 1956 r. zmarła i została pochowana na cmentarzu rzymsko-katolickim przy ul. Lipowej15. Kunic-ka przez swoje aktywne działania w pewnym stopniu poprawiła stan ówczesnego szkolnictwa. Dla wielu osób zaangażowanych w życie oświatowe stanowi autorytet.
Jedną z najbardziej aktywnych Lublinianek w sferze oświatowej była Maria Pa-piewska. Urodziła się ona w 1859 r. Ukończywszy szkołę średnią na pensji A. Świer-czyńskiej wyjechała na studia do Warszawy. W 1882 r. powróciła do Lublina i roz-poczęła pracę, jako nauczycielka przyrody w swojej dawnej szkole. W tym czasie odbyła również wiele kursów pedagogicznych w różnych polskich miastach oraz w państwach Europy Zachodniej. Trzy lata później została kierowniczką szkoły freblowskiej M. John, która mieściła się przy ul. Zamojskiej 716. W 1889 r. została właścicielką placówki. Następnie zamieniła je w przedszkole, a po krótkim czasie przeniosła do kamienicy przy ul. Namiestnikowskiej nr 4.
W latach 1901–1902 była współzałożycielką Koła Pracy Społecznej Kobiet.
W ramach działań koła utworzyła szkołę elementarną dla dzieci i dorosłych. Pro-wadziła półkolonie letnie dla dzieci17. Należy dodać, że była bliską współpracow-niczką Lubelskiego Oddziału Towarzystwa Szerzenia Oświaty „Światło”18. Była również współzałożycielką lubelskiego oddziału Polskiego Związku Nauczyciel-skiego. W 1908 r. otworzyła Zakład Freblowski dla bon i niań. Kobiety przygo-towywane były do wykonywania zawodu, czyli wychowywania małych dzieci.
Ukończenie tej szkoły dawało większe szanse na zdobycie pracy jako opiekunka czy bona. Papiewska uczyła swoje podopieczne nieznanej wówczas na Lubelsz-czyźnie metody, w której do każdego dziecka należy mieć indywidualne podejście.
W 1918 r. przekształciła placówkę w Seminarium Ochroniarskie i przeniosła je kamienicy przy ul. Niecałej 8. Dodatkowo utworzyła w tym samym miejscu 6-kla-sową szkołę powszechną. Następnie 11 lat później Maria Papiewska zmieniła na-zwę zakładu na Seminarium dla Wychowawczyń Przedszkoli, która funkcjonowa-ła nieprzerwanie do 1939 r.19.
14 Następnie wiele wysiłku włożyła w kontrolowanie egzekwowania przepisu o obowiązku szkolnym.
W 1925 r. doprowadziła do powołania czterech Komitetów Orzekających, które badały wszelkie uchylenia rodzi-ców w tym zakresie. W ciągu trzech lat załatwiły one aż 6373 sprawy dotyczące realizacji obowiązku szkolnego.
Por. J. Marczuk, Radni Lublina w latach 1919–1939, Lublin 1997, s. 103–104.
15 S. Michałowski, op. cit., s. 130–131.
16 J. Doroszewski, Papiewska Maria, [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina…, t. 2, s. 184–188.
17 Idem, Szkolnictwo miasta Lublina w latach 1918- 1939, Lublin 2004, s. 83–87.
18 R. Kucha, op. cit., s. 227.
19 Ibidem, s. 307.
125 Działalność oświatowa i kulturalna lubelskich aktywistek…
Poza oświatą działała również w harcerstwie oraz Związku Pracy Obywatel-skiej Kobiet. Podczas II wojny światowej po likwidacji jej placówki, rozpoczęła działalność konspiracyjną. Koncentrowała się przede wszystkim na organizowa-niu kursów tajnego nauczania we własnym mieszkaorganizowa-niu. Razem ze swoimi były-mi podopiecznybyły-mi organizowała zbiórki żywności dla potrzebujących, więźniów oraz przebywających w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Maria Papiewska za swoją postawę obywatelską odznaczona została Krzyżem Niepodległości oraz Złotym Krzyżem Zasługi. Natomiast za działalność oświatową przyznano jej na-grodę Lubelskiego Związku Pracy Kulturalnej. Papiewska zmarła w 1942 r.20.
Jedną z pierwszych lubelskich aktywistek pochodzenia żydowskiego była Bela Szpiro-Nissenbaum. Ojcem jej był Szlomo Szpiro, właściciel składu papieru i dru-karni na Krakowskim Przedmieściu 23. Po zdobyciu średniego wykształcenia na-kazano jej poślubić bogatego chasyda Szyff era, w przeciwieństwie do jej dwóch sióstr, które studiowały na Uniwersytecie Warszawskim, a później nauczały w pol-sko – żydowskim Gimnazjum Szperów w Lublinie. Nie zaznając szczęścia małżeń-skiego rozwiodła się z mężem, co spowodowało zerwanie kontaktu z wpływowymi osobami21.
W roku 1924 będąc liderką lubelskiego Bundu została przewodniczącą Komi-tetu Lokalnego CISZO (Centrale Idisze Szul Organizacje), czyli Centralnej Or-ganizacji Szkół Żydowskich. Miała ona na celu prowadzenie świeckich szkół ży-dowskich, w których nauczano języka jidisz. W tym samym roku przewodniczyła Komitetowi Szkolnemu nowo powstałej 7-klasowej powszechnej szkoły, która znajdowała się przy ul. Lubartowskiej 26. Bela Szpiro została zapamiętana, jako działaczka na rzecz dzieci i młodzieży. Była również organizatorką wielu kwest ulicznych, które wspomagały fi nansowo szkołę22.
W 1935 r. była pomysłodawczynią wybudowania żydowskiego Domu Kultu-ry im. Icchoka Lejbusza Pereca, któKultu-ry obecnie znajduje się przy ulicy Szkolnej nr 16. Projekt ten obejmował: szkołę żydowską, bibliotekę oraz wieczorowe kursy dla robotników. Pomysł zyskał powszechną aprobatę, co w dużej mierze ułatwiło zdo-bycie funduszy na budowę placówki. Niestety ofi cjalne otwarcie ośrodka kultury nie doszło do skutku ze względu na wybuch II wojny światowej23. W 1942 r. została deportowana do obozu koncentracyjnego Ravensbrück. Okoliczności jej śmierci, która miała miejsce 1944 r., do chwili obecnej pozostają nieznane. Bela przez nie-których publicystów uważana jest za jedną z pierwszych feministek w Lublinie24.
Istotnym miejscem dla rozwoju oświaty w Lublinie była Biblioteka im. Hiero-nima Łopacińskiego, która została założona przez Towarzystwo Biblioteki Publicz-nej w 1908 r. Celem Towarzystwa było gromadzenie i utrzymywanie księgozbioru, który miał pomagać w zdobywaniu wiedzy i wykształcenia25. Z placówką w okresie
20 J. Doroszewski, Papiewska Maria…, s. 184–188.
21 R. Kuwałek, Szpiro-Szyffer Bela, [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina…, t. 2, s. 266.
22 Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939, pod red. T. Radzika, Lublin 1992, s. 215–226.
23 R. Kuwałek, op. cit., s. 266–268.
24 http://www.juedisches-leben.net (dostęp: 3 X 2015).
25 A. Wojtkowski, Z dziejów życia kulturalnego w l. 1864–1918, [w:] Dzieje Lublina. Próba syntezy, t. 1, pod
Anna Sykała 126
międzywojennym w znaczący sposób związana była Kazimiera Gawarecka. Przy-była ona wraz z mężem do Lublina w 1921 r. W wieku 38 lat podjęła studia ma-gisterskie na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Podczas studiów, w 1924 r., rozpoczęła pracę w Bibliotece im. H. Łopacińskiego26. Siedziba placówki wów-czas znajdowała się przy ulicy Rynek nr 1. Dzięki licznym spotkaniom ze znanymi przedstawicielami kręgów literackich i naukowych zainteresowania Gawareckiej poszerzały się. Miało to ogromny wpływ na jej działalność naukową i społeczną.
Należy dodać, że była ona inicjatorką opracowania katalogu alfabetycznego i rze-czowego, stworzonego na podstawie systemu dziesiętnego. W ówczesnych latach takie rozwiązanie było innowacyjne. Do jej zadań należało gromadzenie zbiorów dotyczących historii lubelskiej oświaty, zdrowia i kultury z przełomu XIX i XX w.
Kazimiera Gawarecka była kobietą zdolną i niezwykle ambitną, dzięki czemu szybko – bo po dziewięciu latach pracy – udało jej się awansować na stanowisko kierowniczki biblioteki. W 1937 r. za popularyzowanie czytelnictwa odznaczono ją Srebrnym Wawrzynem Akademickim PAL. Do 1939 r. pełniła również funk-cję skarbnika Związku Zawodowego Bibliotekarzy w Lublinie. W grudniu tego sa-mego roku hitlerowscy okupanci zamknęli instytucję. Gawarecka nie poddała się i przez półtora roku walczyła o jej ponowne otwarcie. Bibliotekę uruchomiono na nowo, jednakże ona sama okupiła to utratą stanowiska, a następnie usunięciem z pracy.
W okresie wojny i kilkanaście lat później działała nadal w instytucjach oświato-wych. Było to przede wszystkim Archiwum Państwowe oraz ponownie Biblioteka im. Hieronima Łopacińskiego. Za swoją działalność została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem 10-lecia Polski Ludowej oraz odznaką honorową „Za zasługi dla archiwistyki”27. Kazimiera Gawarecka zmarła w 1979 r.
Działalność kobiet istotna była nie tylko w środowisku oświatowym, ale rów-nież w życiu kulturalnym Lublina, na którym pozostawiła znaczący ślad w historii miasta. Podobnie jak w przypadku oświaty, sfera kulturalna dla wielu kobiet nie była w pełni dostępna.
Przed powstaniem styczniowym lubelskie życie literackie dotknięte było sta-gnacją. Ten marazm przerywali czasami pisarze – indywidualiści28. Jedną z najwy-bitniejszych kobiet tego okresu była Zofi a Ścisłowska, żona Ignacego Ścisłowskie-go, który pełnił funkcję urzędnicze w Komisji Wojewódzkiej w Lublinie29. Zofi a urodziła się na Litwie w 1812 roku. Po ślubie przeprowadziła się do Lublina, gdzie wychowywała sześcioro dzieci a w wolnym czasie pisała utwory i nauczała gry na fortepianie30.
red. J. Dobrzańskiego i J. Mazurkiewicza, Lublin 1965, t. 1, s. 334.
26 M. Gawarecka, Towarzystwo Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego, [w:] W kręgu Hieronima Łopacińskiego, Lublin 1977, s. 12.
27 A. T. Pawłowska, Gawarecka Kazimiera, [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina…, t. 2, s. 58.
28 Kobieta i kultura. Kobiety wśród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w nie-podległym państwie polskim, pod red. A. Żarnowskiej, A. Szwarca, Warszawa 1996, t. 4, s. 99–103.
29 S. Kruk, Życie teatralne w Lublinie (1782–1918), Lublin 1982, s. 49.
30 Al. Gzella, Ścisłowska Zofia, [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina…, t. 2, s. 275–276.
127 Działalność oświatowa i kulturalna lubelskich aktywistek…
W latach 1845 i 1846 Ścisłowska wydała w Warszawie swoje pierwsze pisma literackie „Fiołek. Noworocznik lubelski literaturze i poezji poświęcony”. W Lu-blinie z kolei je redagowała. Należy nadmienić, że współpracowała z lubelskimi pisarzami, którzy wzbogacali swymi dziełami jej noworoczniki. Warszawscy arty-ści nie szczędzili krytyki publikacjom Zofi i, czego konsekwencją było zaprzestanie wydawania kolejnych numerów. Ścisłowska zajęła się swoim dorobkiem literac-kim skupiając się przede wszystliterac-kim na pisaniu powieści i opowiadań. Była także autorką kilkudziesięciu artykułów, które ukazywały się w pismach periodycznych.
Publikacje te skierowane były przede wszystkim do całego społeczeństwa, choć niejednokrotnie pisała również teksty z przeznaczeniem dla dzieci i młodzieży31.
W roku 1854 opuściła Lublin, jednakże często tu wracała i ukazując swój senty-ment do niego opisywała je w kolejnych swoich dziełach. Należy dodać, że w jesz-cze późniejszym okresie, a konkretnie od 1871 r. współpracowała z „Kurierem Lubelskim”. Dwa lata później zmarła w Sokołowie Podlaskim, gdzie została po-chowana. W tym samym roku w drukarni Wł. Kossakowskiego w Lublinie zo-stało wydane jej ostatnie opowiadanie „Dobra ciocia, obrazek zdjęty z życia dla młodzieży”32.
Istotną częścią dorobku kulturalnego powstałego na początku XX w. i opisują-cego wygląd Lublina oraz zarys dziejów miasta jest „Ilustrowany przewodnik po Lublinie ułożony przez M*A*R”. Autorką dzieła jest Maria Antonina Ronikierowa, która urodziła się w 1840 r. w Hrubieszowie. Pod koniec swojego życia przenio-sła się do Lublina. Była współtwórczynią Wystawy Przedmiotów Sztuki i Starożyt-ności, która miała miejsce w dniu 4 lipca 1901 r. w Lublinie. Niebawem później zorganizowano również wystawę rolniczo-przemysłową. Na obu łącznie zebrano ponad 4000 eksponatów. Dzięki sprzedaży biletów wstępu możliwe było udzielenie wsparcia fi nansowego dla Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności.
W tym samym roku z okazji czynnej działalności wystawienniczej wydane zo-stały trzy dzieła dla zwiedzających wystawę. Pierwszym z nich była „Monogra-fi a Lublina” napisana przez Alfreda Pomiana-Kobierzyckiego, broszura Witolda Cholewińskiego pt. „Przewodnik po Lublinie i jego okolicach”. Trzecią zaś pozycją był „Ilustrowany przewodnik po Lublinie ułożony przez M*A*R” Marii Ronikie-rowej33. Koncepcja dzieła zrealizowana była na podstawie materiałów, które zebrał Hieronim Łopaciński oraz Stanisław Ostrołęcki. Należy zauważyć, że był to pierw-szy profesjonalny przewodnik oparty na publikacjach naukowych. Opisanych zo-stało w nim wiele miejsc i obiektów nieistniejących już na przełomie XIX i XX w. Duża ilość fotografi i obrazuje ówczesny wygląd miasta34. Ronikierowa zmarła w 1902 r.35.
31 W. Śladkowski, Miasto nieujarzmione. Lublin w epoce zaborów 1795–1918, [w:] Plany i widoki Lublina XVII-XXI wiek, pod red. M. Harasimiuka, D. Kociuby, P. Dymmela, Lublin 2007, s. 72.
32 Al. Gzella, op. cit., s. 275–276.
33 H. Gawarecki, O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta, Lublin 1974, s. 300–301.
34 M. Wyszkowski, Ronikerowa Maria Antonina, [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina…, t. 1, pod red.
T. Radzika, J. Skarbka, A. Witusika, Lublin 1993, s. 215–216.
35 M. Gmiter [et al.], Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Lipowej w Lublinie, Lublin 1990, s. 79.
Anna Sykała 128
Sławną, lubelską pisarką pochodzenia żydowskiego była Franciszka Arnsz-tajnowa, której twórczość wpisuje się w nurt określany w historii literatury, jako Młoda Polska. Urodziła się w 1865 r. w Lublinie. Była córką Bernarda i Malwi-ny Meyersonów. Po ukończeniu lubelskiej szkoły średniej wyjechała na studia do Niemiec. Franciszka odziedziczyła talent literacki po swojej matce, która była au-torką powieści o tematyce żydowskiej. W latach młodzieńczych rozpoczęła dzia-łalność konspiracyjną, poprzez prowadzenie pracy oświatowej wśród analfabetów i osób dorosłych. Jej utwory literackie publikowane były wówczas na łamach zna-nych lubelskich pism takich jak „Kurier Codzienny”36. W 1885 r. poślubiła lekarza i współzałożyciela Lubelskiego Towarzystwa Szerzenia Oświaty „Światło” – An-drzeja Arnsztajna.
Podczas I wojny światowej przyłączyła się do organizacji strzeleckiej i Polskiej Organizacji Wojskowej. W jej mieszkaniu przy ul. Złotej nr 2 Franciszka ukry-wała dokumentację organizacji, tworząc jej tajne archiwum. Poprzez swoje
Podczas I wojny światowej przyłączyła się do organizacji strzeleckiej i Polskiej Organizacji Wojskowej. W jej mieszkaniu przy ul. Złotej nr 2 Franciszka ukry-wała dokumentację organizacji, tworząc jej tajne archiwum. Poprzez swoje