Chodź szabla jako broń weszła do kanonu uzbrojenia dopiero w XVI w., niektórzy bronioznaw-cy jej genezy doszukują się w okresie antycznym. Mimo, iż określenie szabla wówczas nie funk-cjonowało, istniały pewne typy broni o zakrzywionej głowni, posiadające podobne cechy kon-strukcyjne. Według Z. Żygulskiego i A. Nadolskiego, jedną z najważniejszych cech szabli była zakrzywiona, jednosieczna głownia, która doskonale nadawała się do zadawania szybkich cięć.
Jej zalety szczególnie w późniejszych okresach doceniała kawaleria, wśród której szabla zyskała wymiar symboliczny. W okresie antycznym tylko niektóre przykłady broni o zakrzywionej głowni używane były przez jazdę. W większości przypadków była to jednak broń piechoty. Różny był też wpływ starożytnych form broni o zakrzywionej głowni na te, które pojawiły się w przyszło-ści. W niektórych przypadkach czerpano wzorce z epoki antycznej, w innych całkowicie zanikły.
Szczególny wpływ wywarły machaira i kopis, z których to cech konstrukcyjnych, skorzystała broń epok późniejszych.
Słowa kluczowe
ostrze, głownia, machaira, kopis, formy, rękojeść, szabla
Szabla jako broń na stałe upowszechniła się dopiero pod koniec XVI w. Jed-nakże historia broni o zakrzywionej, jednosiecznej głowni sięga czasów staro-żytnych. Założeniem tematu jest przybliżenie odbiorcy zagadnienia związanego z formami oręża antycznego, posiadającego pewne cechy charakterystyczne dla nowożytnych szabel, które mogły w pewien sposób przyczynić się do wykształce-nia swoich młodszych odpowiedników. Określenie „protoszablenicze” ma na celu podkreślenie pierwotnej formy określonego typu oręża, jakim były przeanalizowa-ne w artykule egzemplarze, a także ich odmienności i podobieństw w stosunku do jej późniejszych odmian. W opracowaniu tematu niezbędne było wykorzystanie
1 Tekst ten drukujemy po raz drugi pod tym samym tytułem, gdyż w numerze poprzednim „Koła Historii”
ukazał się on bez większości przypisów, za co Redakcja przeprasza Autora.
Bartosz Staręgowski 26
jako źródeł, dzieł Herodota2, Artemidora3, Plutarcha4 i Ksenofonta5, zarówno w polskim przekładzie jak i oryginale oraz prac polskich bronioznawców: pro-fesora Zdzisława Żygulskiego juniora6, Włodzimierza Kwaśniewicza7, Zbigniewa Sawickiego8, a także historyków starożytności Bronisława Szubelaka9 i Daniela Gazdy10. Aby opisać broń dalekiego wschodu, nieodzowna okazała się praca Biała broń chińska przetłumaczona na język polski, autorstwa dr Yanga i Jwinga Minga11. Przy szczegółowej analizie, konieczne było skorzystanie z opracowań i artykułów anglojęzycznych, w tym prac m.in. Amy Barron12, Roberta Gaebeala13, Roberta Drewsa14, Fernando Sanza15 czy Michaela Speidla16.
Wstęp
W okresie antycznym istniały formy, swoim wyglądem przypominające szable, używano jednak innej terminologii, związanej z zakrzywioną bronią. Żeby uży-wać wyżej wspomnianego terminu w stosunku do danego oręża, musi on spełniać określone kryteria. Według Z. Żygulskiego, który przez wiele lat badał historię orę-ża, do tych kryteriów należą: mniej lub bardziej wygięta, jednosieczna głownia, rękojeść lekko pochylona do przodu, w pewnych przypadkach wyposażona w jelec i ostrze przeznaczone w głównej mierze do cięcia. Spełnienie przynajmniej dwóch czynników, pozwala nam klasyfi kować broń jako formę szabelniczą. Miejsc wystę-powania takich form, profesor doszukuje się w starożytności na Bliskim Wscho-dzie, w Egipcie i Asyrii, a także na Dalekim WschoWscho-dzie, w Chinach i wśród ko-czowniczych plemion stepowych17.W Traktacie szermierczym o sztuce walki polską szablą husarską Z. Sawicki przywołuje opinię innego profesora – A. Nadolskiego,
2 Herodot, Dzieje, przekł. Seweryn Hammer, wyd. 2, Warszawa 1959, t. I-II, Oryginalny tekst pochodzi z http://www.perseus.tufts.edu
3 Artemidor z Daldis, Rozważania o snach czyli Onejrokrytyka, przekł. Iwona Żółtowska, Warszawa 1995.
4 Plutarch, Aemilius Paulus, 18, Oryginalny tekst pochodzi z http://www.perseus.tufts.edu.
5 Xenophon, On the art of Horsemanship, 12.11, Oryginalny tekst pochodzi z http://www.perseus.tufts.edu.
6 Z. Żygulski jun., M. Gradowski, Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa 1998; Z. Żygulski jun., Broń starożytna, Warszawa 1998; tenże, Broń wschodnia, Warszawa 1986.
7 W. Kwaśniewicz, 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym, Warszawa 1981.
8 Z. Sawicki, Traktat szermierczy o sztuce walki polską szablą husarską: podstawy, Zawiercie 2004.
9 B. Szubelak, Hoplita grecki VII-V w. p.n.e. Studium bronioznawcze, Zabrze 2007; B. Szubelak, Legionista Cezara: Studium Uzbrojenia, Oświęcim 2012.
10 D. Gazda, Armie świata antycznego: Cesarstwo Rzymskie i Barbarzyńcy, Warszawa 2007; idem, Armie świa-ta antycznego: Republika Rzymska i Karświa-tagińczycy, Warszawa 2006.
11 Dr Yang, Jwing-Ming, Biała broń chińska, przekł. Karolina Lossman, Warszawa 2010.
12 A. E. Barron, Late Assyrian Arms and Armour: Art versus Artifact, Toronto 2010.
13 R. Gaebel, Cavalry Operations in the Ancient Greek World, Oklahoma 2002.
14 R. Drews, Early Riders: The Beginnings of Mounted Warfare in Asia and Europe, New York 2004.
15 F. Q. Sanz, Military Developments in the „Late Iberian” Culture (c. 237-c. 195 BC): Mediterranean Influences in the Far West via the Cartaginian Military, [w:] Hellenistic Warfare I, red. N. Sekunda, A. Noguera, Walencja 2011.
16 M. P. Speidel, Ancient Germanic Warriors, New York 2001.
17 Z. Żygulski jun., M. Gradowski, Słownik uzbrojenia…, s. 34; Mała Encyklopedia Wojskowa, wyd. I, t. III, Warszawa 1971, s. 248.
27 Formy protoszabelnicze w okresie antycznym
który za pierwszą i zarazem najważniejszą cechę szabli, odróżniającą ją od mie-cza, uznał zakrzywioną głownię znakomicie nadającą się do krojenia i cięcia. Przy użyciu odpowiednio wykutej i wyważonej szabli możliwe było przecięcie materia-łu, przy którym miecz o takiej samej wadze okazywał się nieskuteczny18. Ponadto lżejsza od niego, lepiej nadawała się do szermierki, chodź nie był wykluczony fech-tunek mieczem i formami pochodnymi od niego (pałasz, rapier). Dowodem na to są chociażby liczne traktaty szermiercze z wieku XV, XVI i XVII: Talhofera (1459, 1467), Walersteina (1470), Dürera (1520), Hectora (1540) i Sutora (1612), zawie-rające porady odnośnie skomplikowanych technik walk przy użyciu oręża z pro-stą głownią19. Niektóre z antycznych egzemplarzy o charakterystycznym zagięciu głowni wykorzystywane były również podczas walki kawaleryjskiej20. Kopis, broń z której wyewoluowały machaira i falcata, stosowany był przez Persów do walki konnej. Ksenofont pisał: „Są to bronie defensywne, które z łaskawym wsparciem niebios ochronią od zranienia. Do zranienia wroga polecamy bardziej „szablę” niż miecz, ponieważ jeździec z racji swojej pozycji, zada „szablą” więcej skutecznych obrażeń niż przy użyciu miecza”21.
W omawianym okresie, dużo problemów sprawiała terminologia. Czasem na broń o zakrzywionej głowni mówiono miecz lub nóż, chodź cechy klasyfi kujące te formy były zupełnie inne22. Poprzez analizę niektórych egzemplarzy starożytnej broni z różnych kręgów kulturowych, autor artykułu ma nadzieję przybliżyć choć trochę nietypowe zagadnienie, jakim są formy protoszabelnicze w okresie antycz-nym, tak aby z jednej strony wykazać, że ich konstrukcja zawierała się w większo-ści przytoczonych wcześniej kryteriów, określonych choćby przez profesora Z. Ży-gulskiego, a z drugiej aby pokazać, że nie tylko malarstwo, rzeźba i architektura późniejszych okresów, czerpały garściami z dorobku materialnego ludów starożyt-nych, ale skorzystała na nim również kultura uzbrojenia.
Defi nicja szabli
Termin „szabla” został zaczerpnięty z węgierskiego słowa „sablya” i ta nazwa na stałe weszła do kanonu uzbrojenia, oznaczającego pewną, określoną grupę
18 Z. Sawicki, Traktat szermierczy…, s. 19.
19 Ibidem, s. 8.
20 Machaira, falcata i kopis stosowane były przez kawalerię.
21 Xenophon, On the art…, 12.11; W oryginale brzmi: „ὡς μὲν δὴ μὴ βλάπτεσθαι θεῶν ἵλεων ὄντων ταῦτα ὅπλα. ὡς δὲ τοὺς ἐναντίους βλάπτειν, μάχαιραν μὲν μᾶλλον ἢ ξίφος ἐπαινοῦμεν: ἐφ᾽ ὑψηλοῦ γὰρ ὄντι τῷ ἱππεῖ κοπίδος μᾶλλον ἡ πληγὴ ἢ ξίφους ἀρκέσει”; Xenophon. Xenophon in Seven Volumes, 7. E. C. Marchant, G. W. Bowersock, tr. Constitution of the Athenians. Harvard University Press, Cambridge, MA; William Heine-mann Ltd., London 1925; W angielskim tłumaczeniu: „These are the defensive arms which with the gracious as-sistance of heaven will afford protection from harm. For harming the enemy we recommend the sabre rather than the sword, because, owing to his lofty position, the rider will find the cut with the Persian sabre more efficacious than the thrust with the sword.” Ksenofont podaje nam relację, iż Persowie swoją broń o zakrzywionym ostrzu podobnym do machairy (μάχαιραν) nazywali kopis (κοπίδος). Ponadto podkreśla wyższość broni o zakrzywionej głowni, od tej o głowni prostej w walce kawaleryjskiej.
22 W. Kwaśniewicz, 1000 słów…, s. 107; Jedną z takich kluczowych cech była choćby prosta, obosieczna głow-nia, przystosowana przede wszystkim do kłucia.
Bartosz Staręgowski 28
rynsztunku, charakteryzującego się cechami wymienionymi przez bronioznaw-ców, choćby wspomnianego wcześniej Z. Żygulskiego. Nazwa ta w większości ję-zyków brzmi podobnie. Po angielsku jest to saber, po rosyjsku sablja, niemiecku säbel a po francusku savra23. Nasuwa się więc pewna konkluzja, jakoby pierwot-ną nazwę określającą całą, konkretpierwot-ną grupę broni wymyślili Węgrzy i to na za-czerpniętym od nich słowie bazuje terminologia innych państw. Termin ten jest jednak dość późny. Pytanie jakie nasuwa się brzmi: Jak w takim razie wcześniej nazywano broń sieczną o zakrzywionej głowni? Odpowiedzi na to pytanie trzeba szukać w nazwach własnych, konkretnych egzemplarzy. Mamy chopesze (ok. XXV w. p.n.e.), machairy (VII w. p.n.e.), falcaty (IV/V w. p.n.e.), sejmitary (VIII w. n.e.), falcjony (XI w. n.e.) czy tasaki (XIII w. n.e.). Szczególnie ta druga i trzecia nazwa są warte zaakcentowania. Według słownika łacińskiego profesora J. Sondla, nazwa machaera oznacza krótki miecz, bądź nóż, czasem po prostu broń o zakrzywionej głowni24. Z kolei falx (falcata) również oznacza zakrzywiony miecz, a dodatkowo sierp lub kosę25. Natomiast w języku greckim na wszystkie bronie o zakrzywionej głowni mówiono μάχαιρα, co po transliteracji oznacza machaira, czyli pewien ja-sno określony typ26. W ten sposób można wnioskować, iż na grupę broni mającą zakrzywioną, jednosieczną głownię, choćby Grecy używali tego właśnie terminu.
Różnice techniczne między walką mieczem a szablą
Aby postawić konkretną granicę między mieczem a szablą i tym samym uła-twić rozróżnienie między nimi, trzeba skupić się na cechach charakterystycznych odróżniających jedną broń od drugiej.
Miecz jest długą bronią sieczną o otwartej rękojeści, jelcu w kształcie krzyża i prostej obosiecznej głowni. Swój największy triumf miecz święcił w epoce śre-dniowiecza, gdzie był uznawany za symbol rycerstwa i chrześcijaństwa, a także władzy królewskiej i sprawiedliwości. W okresie antycznym, jego najbardziej po-pularną odmianą był gladius, czyli krótki miecz rzymski o długości ok. 0,5 m, za-czerpnięty najprawdopodobniej z kręgu celtycko-iberyjskiego i stosowany najczę-ściej przez legiony rzymskie27. Jego głownia była prosta, szeroka, obosieczna i lekko rozszerzająca się w kierunku ostro ściętego sztychu. Rękojeść składała się z trzech elementów nakładanych na trzpień: półkolistego jelca, trzonu posiadającego prze-krój wieloboczny z wrębami dla lepszego uchwytu i kulistej, spłaszczonej głowi-cy. Części te wykonywano z drewna lub kości, z wykładzinami zrobionym ze zło-ta lub srebra28. Jego budowa umożliwiała pchnięcia, głównie od dołu, kierowane
23 Ibidem, s. 7.
24 J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 2009, s. 595. W internetowym słow-niku „Lingua Latina Omnibus” oznacza również miecz perski lub arabski i przede wszystkim jednosieczny.
25 Ibidem, s. 373.
26 M. B. Moore, J. H. Schwartz, Hoplites, Horses, and a Comic Chorus, “Metropolitan Museum Journal” 2006, vol. 41, p. 43.
27 W. Kwaśniewicz, 1000 słów…, s. 43.
28 Z. Żygulski jun., Broń starożytna…, s. 98–100.
29 Formy protoszabelnicze w okresie antycznym
w brzuch, nogi lub twarz przeciwnika. Zachodnioeuropejski miecz z okresu wę-drówek ludów – spatha, był ciężki, o wiele dłuższy i szerszy od gladiusa, a tym samym doskonale wkomponowujący się w styl walki rosłych i silnych Germanów.
Jego głownia była długa (mierzyła od 71do 81 cm), prosta i obosieczna nadająca się do cięć, z charakterystyczną typową dla miecza rękojeścią, z grubym prostym jelcem, oraz głowicą będącą jego zmniejszoną wersją29.Często wykorzystywano go do walki kawaleryjskiej. Cięcie mieczem, wykonywane podczas szarży było na-tychmiastowe i pozbawiało defensora możliwości sparowania ciosu. Ze względu na duże rozmiary szermierka nim była bardzo utrudniona lub wręcz niemożliwa30.
W porównaniu z mieczem, szabla była bronią kontrastującą, o jednosiecznej, zakrzywionej, przeznaczonej do cięcia, głowni. Jej nietypowa budowa pozwa-lała na szeroki wachlarz cięć, w tym cięcia posuwiste i krojące. Z kolei lekkość, umożliwiała fechtunek bardziej zaawansowany technicznie niż przy mieczu. Mi-chał Starzewski w swoim traktacie szermierczym pisał tak: „Sztuka szermierska więc przede wszystkim wymaga najprzód znawstwa głowni wszelakich, a takich w rozprawach dziś są tylko dwa gatunki: krzywe i proste. Krzywe tj. półłucznego kształtu…, te dziś szablami zowiemy i proste te z węgierska pałasza noszą nazwi-sko. My wierni Ojców zwyczaju, pierwszą kordem, drugą orężem, obiedwie zaś bronią sieczną zwać się nie powstydzimy…”31. W czasach starożytnych (od ok. IV tys. p.n.e. – do ok. 476 n.e.), istniała broń o zróżnicowanym wyglądzie i przezna-czeniu. Wygięte ostrze, powodowało to, iż oręż był o wiele bardziej skuteczny przy cięciach, lżejszy a przy tym zadający większe obrażenia, co mogło mieć znaczenie choćby podczas walki konnej.
Jak zauważa John Keegan, około 2500 lat p.n.e., ludy stepowe opanowały wal-kę przy użyciu rydwanów bojowych, siejąc spustoszenie na terenach Mezopota-mii i Egiptu. Wówczas to wykorzystywano do walki łuk kompozytowy32. Widząc skuteczność wykorzystania rydwanów w walce, ludy Mezopotamii i Egiptu, szyb-ko zaadaptowały je do własnych celów militarnych. Jednakże w miarę upływu lat rydwany traciły na znaczeniu, ustępując miejsca jednemu ze swoich komponen-tów – koniowi. Dokładna data pojawienia się kawalerii nie jest znana, gdyż pro-ces w którym następowały istotne zmiany w hodowli konia, odpowiednio silnego i wytrzymałego dla jazdy, trwał przeszło 800 lat. Pierwsze wzmianki o jego wyko-rzystaniu bojowym pochodzą z 1350 r. p. n.e., kiedy to widzimy wizerunki jeźdź-ców na zabytkach sztuki egipskiej. Jedna z rzeźb przedstawia jeźdźjeźdź-ców biorących udział w bitwie pod Kadesz. Wyobrażenia te nie przedstawiają typowych kawale-rzystów w ich właściwym znaczeniu, gdyż wierzchowcom brakuje strzemion i sio-deł. Poza tym jeźdźcy siedzą na niewygodnej, zadniej części konia, czego przyczyną
29 W. Kwaśniewicz, op. cit., s. 156.
30 P. Letki, Miecz w sztuce wojennej starożytnych Celtów i Rzymian – wybrane zagadnienia [w:] Studia nad kulturą antyczną IV, Opole 2008, s. 56–57.
31 M. Starzewski, O szermierstwie, [w:] J. Starzewski, Ze wspomnień o Michale Starzewskim, t. III, Kraków 1932, s.110. Pałasz wyewoluował z miecza i w swojej konstrukcji był na nim wzorowany, mógł mieć tylko szerszy płaz głowni.
32 J. Keegan, Historia wojen, przekł. Grzegorz Woźniak, wyd. 1, Warszawa 1998, s. 170–171.
Bartosz Staręgowski 30
zapewne było jeszcze niedostateczne przystosowanie go do trudów walki33. Do-piero Asyryjczycy pod koniec VIII w. p.n.e., zaczęli stosować kawalerię, jako peł-nowartościową formację zbrojną34. Bez względu na to czy walczono z rydwanu, czy też z końskiego grzbietu, to łuk był początkowo podstawową bronią zaczepną.
Jednakże z postępującym upowszechnianiem się kawalerii, coraz częściej zaczęto walczyć także przy pomocy broni siecznej, która stanowiła oręż pomocniczy.
Wracając jednak do analizy samej szabli, to trzeba przyznać, iż jej nietypowa budowa pozwalała na szeroki wachlarz różnego rodzaju cięć, a nieduża waga uła-twiała fechtunek. Sam Starzewski we wcześniej przytoczonym traktacie, skupiał się głównie na cięciach wykonywanych dzięki zakrzywionej głowni szabli, dzieląc je na cięcia rdzenne i wręczne. Cięcia stanowią przeważającą grupę ataków, jeśli chodzi o użycie szabli. Starzewski wyróżnia ich aż dwanaście: poczynając od góry są to odlew, wrąb i wbrew, od prawej wlic, wpierś i wtrok, od dołu nyżkiem, pion i podlew i od lewej wzerk, włęg, wkłąb35. Zaletą tego traktatu36 jest to, że wskazów-ki w nim zawarte, a odnoszące się do konkretnych ataków można odnieść w zasa-dzie do każdego typu broni o zakrzywionej głowni. Jej budowa nie nadawała się do zadawania pchnięć, chyba że posiadała obustronnie ostrzone pióro. Niestety nawet wówczas skuteczność stosowania pchnięć pozostawiała wiele do życzenia. Innym aspektem bardzo ważnym w kontekście budowy, było samo wygięcie głowni. Mo-gła być ona wypukła, wklęsła lub łącząca jedno i drugie (pół głowni wygięte na zewnątrz i pół do wewnątrz). Wtedy możliwe było, iż cięcia mogły zmieniać swoją siłę i skuteczność.
Miecz był nieco bardziej wszechstronny od szabli. Możliwe było stosowanie nim pchnięć, cięć, uderzeń. Skuteczność określonego typu ataku zależała od kil-ku czynników między innymi: długości miecza, kształtu sztychu, jedno lub obo-siecznej głowni, szerokości miecza, ciężaru i rozłożenia środka ciężkości37. Waga i szerokość wpływała na efektywność cięć i uderzeń rąbiących, natomiast długość i kształt sztychu na skuteczność, jeśli chodzi o pchnięcia. Patrząc jednak na bu-dowę, nie sposób odmówić mieczowi sprawności, jeśli chodzi o pchnięcie, a tym samym o wiele większą predestynację tej broni do tego typu ataków. I to jest w za-sadzie najbardziej fundamentalna różnica między szablą a mieczem, gdzie punkt ciężkości z pchnięć przesuwa się na cięcia w przypadku tej pierwszej i odwrotnie w przypadku tego drugiego, z tym jednak zastrzeżeniem, iż miecz jest bardziej uni-wersalny w zastosowaniu, a szabla pozostaje niedościgniona w zadawaniu różnego rodzaju cięć. Istniały także formy będące połączeniem cech obu broni. B. Kontny w swoim artykule pisze o mieczach jednosiecznych. Istotna w ich budowie była tylko jedna krawędź tnąca, która na dodatek mogła być lekko wygięta. Tego typu
33 Ibidem, s. 180–181.
34 R. G. Grant, Bitwy świata: Historia wojen i konfliktów zbrojnych, Warszawa 2007, s. 10–11, 16.
35 Ibidem, s. 129–131.
36 Mimo iż data powstania traktatu to przełom XVIII/XIX wieku to wskazania w nim zawarte są na tyle uniwersalne, że można je odnieść w zasadzie do większości typów szabli, nawet tych z okresu antycznego.
37 B. Kontny, Próba odtworzenia technik walki mieczem w młodszym okresie przedrzymskim. Wpływ formy broni na jej zastosowanie, „Światowit. Rocznik instytutu archeologii Uniwersytetu Warszawskiego”, t. XLI, Fascy-kuł B: Archeologia pradziejowa i średniowieczna. Archeologia polski, Warszawa 1998, s. 388–389.
31 Formy protoszabelnicze w okresie antycznym
forma również mogła służyć do pchnięć i cięć, jednakże była skuteczniejsza, jeśli chodzi o cięcia38.
Formy porotoszabelnicze w różnych kręgach kulturowych
Najwcześniejsze formy broni o zakrzywionej głowni powstały i były użytkowa-ne w Egipcie i w Asyrii, lecz również wśród ludów kręgu azjatyckiego, czyli Hu-nów, Daków, Awarów czy Chińczyków39. Co ciekawe Sarmaci nie używali w walce zakrzywionej broni, lecz mieczy spatha, chociaż sztukę walki konnej opanowali w stopniu wręcz doskonałym40. Przy opisach ich uzbrojenia często jest wymie-niany także sztylet41. I tu po raz kolejny pojawia się problem terminologii, wspo-mniany wcześniej: czy określenie sztylet mogło oznaczać szablę czy krótką broń przeznaczoną wyłącznie do kłucia? Problem stosowania właściwych określeń na broń, która powstała wcześniej aniżeli ukonstytuowanie się określenia na nią, rodzi pewne problemy przy identyfi kacji. Pojawienie się szabli w Europie to IV w n.e., kiedy to wraz z wędrówkami ludów, następował przepływ różnego rodzaju naleciałości kulturowych. Mimo, iż przyjmuje się, że to dzięki Awarom dotarła ona na szerszą skalę do Europy, początkowo nie przyjęła się powszechnie i nie zde-tronizowała miecza jako głównej broni bojowej. Dominowała jedynie na Rusi Ki-jowskiej poprzez militarne kontakty z Chazarami, Połowcami i Pieczyngami oraz na Węgrzech za pośrednictwem dynastii Arpadów w 887 r.42.W tym momencie warto przyjrzeć się jak wyglądały formy protoszabelnicze w konkretnych kręgach kulturowych.
Krąg kultury bliskowschodniej
Bronią od której wypada zacząć, jest chopesz. Przyjmując założenie profesora Żygulskiego, staroegipski miecz chopesz lub kopesz, można byłoby uznać za pra-formę broni o zakrzywionej głowni. Nie jest znana dokładna data jego początków, wiadome jest jednak, że po raz pierwszy jego wyobrażenie pojawiło się na „Ste-li sępów”, przedstawiającej króla sumeryjskiego Eanatuma, prowadzącego swoje wojsko po trupach pokonanych wrogów. Pomnik ten datowany jest na 2450 r. p.
n. e. Sam chopesz był ostrzem o krótkiej, specyfi cznej w kształcie głowni, ostrej od strony zewnętrznej, początkowo prostej (ok. 1/3 całej głowni) w okolicach zastawy, a następnie wyginającej się sierpowato w okolicach mocy (miąższyny)
38 Ibidem, s. 390.
39 Z. Żygulski jun., M. Gradowski, Słownik uzbrojenia…, s. 2.
40 D. Gazda, Armie świata antycznego: Cesarstwo Rzymskie…, s. 93; Oręż o zakrzywionej głowni pojawiał się najczęściej w uzbrojeniu ludów, które opanowały w znacznym stopniu techniki walki konnej. Broń ta nadawała się o wiele lepiej do walki z konia niż miecz, ze względu na swoją lekkość i konstrukcyjne przystosowanie do cięcia zamachowego.
41 R. Drews, Early Riders… s. 51
42 W. Kwaśniewicz, 1000 słów…, s. 158; J. Haskins, Origins of Sasanian Metal Work p. II, “ArtibusAsiae” 1952, vol. 15, No. 4, p. 326.
Bartosz Staręgowski 32
i sztychu. Rękojeść była ornamentowana, lekko pochylona do przodu. Głowica z charakterystyczną wypustką oraz niewielki jelec, zabezpieczały przed wypadnię-ciem z ręki. Chopesz wytwarzany był w dwóch wersjach konstrukcyjnych. Pierw-sza, starsza była taka jak przedstawiona w opisie powyżej i na szkicu nr 1. Młodsza nie posiadała prostej zastawy, lecz jej głownia zakrzywiana była już w okolicach jelca, przez co wersja ta była zdecydowania krótsza i przypominała sierp, jednakże ostrzony od strony zewnętrznej. Chopesz używany był w okresie Nowego Państwa za panowania dynastii XVIII-XX (1567–1085 p.n.e.), jako oznaka godności kró-lewskiej, obok berła i bicza, a także, jako broń osobista faraonów i ich ofi cerów43. Do walki kawaleryjskiej stosowanej przez Egipcjan, w której podstawą była walka przy użyciu rydwanu, zbytnio się nie nadawał, ze względu na techniczną trudność
i sztychu. Rękojeść była ornamentowana, lekko pochylona do przodu. Głowica z charakterystyczną wypustką oraz niewielki jelec, zabezpieczały przed wypadnię-ciem z ręki. Chopesz wytwarzany był w dwóch wersjach konstrukcyjnych. Pierw-sza, starsza była taka jak przedstawiona w opisie powyżej i na szkicu nr 1. Młodsza nie posiadała prostej zastawy, lecz jej głownia zakrzywiana była już w okolicach jelca, przez co wersja ta była zdecydowania krótsza i przypominała sierp, jednakże ostrzony od strony zewnętrznej. Chopesz używany był w okresie Nowego Państwa za panowania dynastii XVIII-XX (1567–1085 p.n.e.), jako oznaka godności kró-lewskiej, obok berła i bicza, a także, jako broń osobista faraonów i ich ofi cerów43. Do walki kawaleryjskiej stosowanej przez Egipcjan, w której podstawą była walka przy użyciu rydwanu, zbytnio się nie nadawał, ze względu na techniczną trudność