ROZDZIAŁ V. Edukacja aksjologiczna i wychowanie ku wartościom „opi-
1. Edukacja aksjologiczna i wychowanie ku wartościom strukturalnym
Edukacja aksjologiczna pozostaje w ścisłym związku z edukacją jako wartością autoteliczną, utylitarną i instrumentalną. By przybliżyć istotę edukacji aksjologicz-nej zwrócona zostanie najpierw uwaga na edukację młodego człowieka. Tak więc
121 Fragmenty podrozdziału były prezentowane na międzynarodowej konferencji – „Pielgrzymi prawdy, pielgrzymi pokoju”. Dialog kultur, cywilizacji, religii w dobie globalizacji. Bydgoszcz 27–28.10.2011.
edukacja ogólnie defi niowana jest jako ogół procesów, warunków, wpływów na jednostki, zespoły, grupy osób, sprzyjających rozwojowi człowieka. Za wskaźniki rozwoju przyjmuje się lepsze rozumienie siebie, świata i relacji z nim; zaangażo-wanie w twórcze budozaangażo-wanie wspólnoty społecznej, narodowej, kulturowej i glo-balnej; zdolność aktywnej samorealizacji, budowania tożsamości, potwierdzenie własnego „ja” poprzez podejmowanie zadań moralnie wartościowych; skuteczna kontrola własnych zachowań122.
Słusznie podkreśla Cz. Banach, że edukacja „wiąże się z jakością człowieka, z procesami transformacji systemowej, a także z wyzwaniami cywilizacyjnymi dla Polski, Europy i świata. Jest integralną częścią strategii długofalowej i jednocześnie priorytetowym warunkiem rozwoju społecznego, ekonomicznego, politycznego i kulturalnego. Funkcje i zadania edukacji w zakresie funkcjonowania człowieka na-leży rozpatrywać przede wszystkim w czterech wielkich układach: społeczeństwo, człowiek, praca i kultura w ich wzajemnych relacjach i zależnościach”123 .
Należy przy tym podkreślić, że w edukacji następuje wzajemne przenikanie i integracja procesu poznawczego, aksjologicznego i osobowego.
Jakość człowieka warunkowana jest holistycznym zakresem edukacji, oznacza to, że edukacja musi obejmować całego człowieka: jego sferę fi zyczną, psychiczną, społeczną, kulturalną i światopoglądową.
W kontekście funkcji rozwojowych wartości Cz. Banach słusznie podkreśla, że najważniejszą sprawą dla edukacji są wartości, kryteria i drogi ich wyboru oraz związany z nimi „problem wzorca osobowego”.124
Tak więc w strukturze edukacji sfera aksjologiczna stanowi ważne ogniwo. We-dług Cz. Banacha „Edukacja, jako proces wielostronny i wielofunkcyjny oraz inter-dyscyplinarny i nieustający, przebiega w trzech wymiarach czasowych: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, a we wszystkich tych wymiarach dotyczy kraju, Europy, świata.
Występują w niej trzy sfery jej teorii i praktyki pedagogicznej: aksjologiczno--poznawcza, emocjonalna i praktyczna”125. Wartości wpisane są w zadanie edukacji, które Cz. Banach formuje w następujący sposób: „Zadaniem edukacji jest przygo-towanie młodzieży i dorosłych do dialogu kultur i wartości, do obrony wartości cy-wilizacji humanistycznej oraz przeciwstawiania się relatywizmowi wartości i upo-wszechnianiu opcji minimalistycznych. Podstawową osią kształcenia ogólnego powinna być sprawa wartości, kryteriów i mechanizmów ich wyboru”126.
Wspomaganie młodych ludzi w urzeczywistnianiu właściwego systemu war-tości jest priorytetowym zadaniem edukacji. Według J. Puzyniny: „Rolą dobrej edu-kacji jest z jednej strony możliwe zindywidualizowanie na bezpośrednie
kształto-122 Zob. Z. Kwieciński. Tropy – ślady – próby. Studia szkice z pedagogiki pogranicza. Toruń – Poznań – Olsz-tyn. 2000.
123 Cz. Banach. Edukacja, wartość, szansa. Kraków 2001, s. 176.
124 Tamże, s. 177.
125 Tamże, s. 178.
126 Tamże, s. 182–183.
wanie właściwego (wg mistrza) układu wartości młodego człowieka i świata wraz z konsekwencjami, jakie ich świadomy wybór ma dla hierarchii”127.
W powyższym kontekście wyrasta przed szkołą zadanie ukazywania istoty wartości, ich struktur hierarchicznych, by młody człowiek mógł dokonywać odpo-wiedzialnych wyborów gwarantujących jego integralny rozwój. Wyrasta więc zada-nie edukacji aksjologicznej i wychowania ku wartościom.
Jak rozumiane jest pojęcie edukacji aksjologicznej? Edukacja aksjologiczna rozpatrywana jest w szerszym i węższym ujęciu. Według D. Zalewskiej „Edukacja aksjologiczna w szerokim ujęciu to uczestnictwo w formie zindywidualizowanego, emocjonalnego przeżycia w procesie rangowania rzeczy, zjawisk, zarówno w pro-cesie cywilizacji, jak i kultury. W węższym rozumieniu edukacja aksjologiczna to zorganizowany proces emocjonalnego, zindywidualizowanego przeżycia rango-wania wartości kultury”128.
Należy podkreślić, że autorka zwraca uwagę na regulacyjną funkcję wartości w życiu człowieka. Jak podkreśla D. Zalewska: „W procesie edukacji aksjologicznej nie chodzi o to, aby wartości «mieć», ale aby były one regulatorami funkcjonowania człowieka. A więc na uczenie się wartości trzeba spojrzeć jako na proces nabywania pewnej wrażliwości. Nie jest to sfera poznawcza, choć niewątpliwie wiedza jako informacja jest składnikiem edukacji aksjologicznej”129.
W centrum tak rozumianej edukacji aksjologicznej znajduje się doświadczenie wartości, którego podstawą jest wiedza, przeżycie, rangowanie, zestawianie, anali-zowanie. Jak podkreśla D. Zalewska: „Edukacja aksjologiczna to proces nabywania wrażliwości na oceny i umiejętność oceniania na podstawie doświadczenia”130.
K. Olbrycht edukację aksjologiczną traktuje jako ogniwo (wraz z wychowa-niem do wartości) kształcenia aksjologicznego. Według autorki celem edukacji aksjologicznej jest zwiększenie kompetencji aksjologicznej, na którą składają się znajomość problematyki wartości i wartościowania (wymiar teoretyczny – wiedza) oraz sprawność w podejmowaniu świadomych, samodzielnych aksjologicznych decyzji (wymiar sprawnościowy – kompetencja emocjonalno-ewaluacyjna)”131.
Edukacji aksjologicznej K. Olbrycht przypisuje różne zakresy. Według autorki
„Edukacja aksjologiczna może oznaczać edukację:
● służącą wprowadzeniu w problematykę aksjologiczną, pogłębianiu kompe-tencji w tej dziedzinie wiedzy, stanowiącą fragment pogłębionej edukacji fi lozofi cznej (stosunkowo najbardziej neutralna aksjologicznie);
● zmierzającą do kształcenia postaw wobec wartości przez: kształcenie po-trzeb i umiejętności ich odkrywania, uchwytywania, poznawania,
określa-127 J. Puzynina. Wokół wartości. W: Edukacja aksjologiczna. Wymiary – kierunki – uwarunkowania. Red.
K. Olbrycht. Katowice 1994, s. 18.
128 D. Zalewska. Kulturoterapia jako edukacja aksjologiczna. W: Edukacja aksjologiczna. Wymiary ... dz. cyt, s. 92.
129 Tamże, s. 92.
130 Tamże, s. 92.
131 K. Olbrycht. Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby. Katowice 2000, s. 95.
nia, aktywnego ustosunkowania się do nich – ich uznawania, odczuwania, wybierania, realizowania, tworzenia, hierarchizowania, formułowania są-dów o wartościach i sąsą-dów wartościujących itd. (Ten sens edukacji aksjolo-gicznej zakłada już wyraźne nacechowanie aksjologiczne, widoczne nawet w języku i w kategoriach jej wyjaśniania – tu celowo zaczerpniętych z róż-nych stanowisk teoretyczz róż-nych);
● prowadzoną na podstawie konkretnego doboru wartości, zorientowaną na określone wartości, a w konsekwencji – postawy deklarujące tę orientację w mniejszym lub większym stopniu
● ukierunkowaną na realizację programów odzwierciedlających określoną hierarchię wartości, edukację we wszystkich szczegółach konsekwentną wobec przyjętej hierarchii wartości jednoznacznie aksjologicznie zdeklaro-waną132.
Jak podkreśla autorka powyżej wskazane zakresy wzajemnie się przenika-ją i warunkuprzenika-ją, jednak istota edukacji koncentruje się na kształceniu do ciągłego, świadomego wybierania i odpowiedzialnym ponoszeniu konsekwencji własnych wyborów133.
Poznanie wartości zwiększa szanse ich doświadczania, przeżywania, urzeczy-wistniania. M. Gołaszewska podkreśla, że „poznanie warunkuje rozwój wartości – muszą one być rozpoznane, a im lepiej poznane, tym większa jest szansa reali-zacyjna oraz ich doskonaląca przemiana ku maksimum czy też optimum aksjolo-gicznego”134.
Dokonując próby podsumowania należy podkreślić, że edukacja aksjologiczna obejmuje wiedzę o wartościach i wartościowaniu; samowiedzę obejmującą własny stosunek do wartości, uznawanej i realizowanej ich hierarchii, wewnętrznej konse-kwencji osobistego systemu aksjologicznego; programy zachowań, instrumentalnie związane z szeroko pojętym kontaktem z wartościami i sytuacjami wartościowania135.
W edukacji aksjologicznej chodzi o to, by uwrażliwić na wartości w taki spo-sób, by stały się one czynnikami regulującymi zachowanie i postępowanie czło-wieka. W tak rozumianą edukację aksjologiczną wpisane jest wychowanie, które ze swej natury jest wychowaniem ku wartościom, rozumianym jako wspomaganie młodych ludzi w urzeczywistnianiu własnej, lecz właściwej hierarchii wartości, pro-wadzącej do integralnego rozwoju, do pełni człowieczeństwa. Proces wychowania ku wartościom obejmuje po stronie nauczyciela;
● „poznanie przez wychowawcę struktur wartości preferowanych i urzeczy-wistnianych przez wychowanków;
● wspomaganie wychowanków w poznawaniu wartości i kształtowaniu umie-jętności wnikania w ich świat, ich znaczenie w życiu człowieka;
132 K. Olbrycht. Wprowadzenie. w: Edukacja aksjologiczna. Wymiary – kierunki... dz. cyt. s.
133 Zob. tamże, s. 8.
134 M. Gołaszewska. Wrażliwość estetyczna. Szkic z pogranicza antropologii fi lozofi cznej, aksjologii ogólnej i teorii wychowania. W: Edukacja aksjologiczna... dz. cyt. s. 27.
135 Zob. K. Olbrycht, Prawda, dobro... dz. cyt. s. 92.
● wspomaganie wychowanków w wartościowaniu rzeczy i zjawisk w aspekcie aksjologicznym;
● wspomaganie wychowanków w akceptacji świata wartości;
● motywowanie wychowanków do wolnego wyboru właściwych wartości;
● wspomaganie wychowanków w urzeczywistnianiu wartości i budowaniu właściwych struktur hierarchicznych;
● wspomaganie wychowanków w wartościowaniu siebie w aspekcie urzeczy-wistnianych wartości;
● inspirowanie wychowanków do działań animacyjnych w środowisku spo-łecznym;
● wspomaganie wychowanków w działaniach animacyjnych i ich wartościo-waniu”136.
Wartości pełnią istotne funkcje w wychowaniu. Nie ma wychowania bez war-tości. Wychowanie bez wartości jest jak pusty dzwon bez serca, który mimo rozko-łysania nie wyda pożądanych dźwięków.
Funkcja wartości w wychowaniu wynika z ich istoty i funkcji, jaką pełnią w ży-ciu człowieka. W procesie wychowania można wyróżnić następujące szczegółowe funkcje wartości:
● celowościową;
● treściową;
● sytuacyjną;
● informacyjną;
● integracyjną;
● determinującą.
Wartości mocą swej „cenności”, „wołania ku sobie” stanowią cel ludzkich dążeń oraz czynnik integracji osobowej przejawiającej się w postawach, zachowaniach, działaniach. Urzeczywistnianie wartości stanowi cel wychowania.
Funkcja treściowa wyraża się w tym, że wartości stanowią źródło i cel edu-kacji i wychowania. Wychowanie bez wartości, w pustce aksjologicznej, jest bu-dowaniem na piasku. Jest wychowaniem człowieka bez głębi człowieczeństwa.
Wartości stanowią więc warunek i treść wychowania, urzeczywistnianie – jego rezultat.
Istotą wychowania są sytuacje aksjologiczne wprowadzające wychowanka w świat wartości. Funkcja sytuacyjna sprowadza się więc do tego, że „proces wy-chowania jest kreowaniem ciągów poznawczych i zrozumiałych sytuacji aksjolo-gicznych, w których uczeń ma możliwość poznania, zrozumienia, przyjęcia (lub) odrzucenia i włączenia wartości w strukturę własnego doświadczenia”137.
Wartości zawarte w obiektywnej rzeczywistości: przyrodzie, wytworach kultu-ry, postawach, zachowaniach, działaniach człowieka stanowią treść sytuacji eduka-cyjnej i wychowawczej.
136 K. Chałas. Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki, t. I: Godność, wolność, odpowiedzial-ność, tolerancja. Lublin – Kielce 2006, s. 51.
137 K. Denek, O nowy kształt edukacji, Toruń 1998, s. 20.
Wartości pełnią funkcję informacyjną, bowiem analiza przez wychowawcę preferowanych i urzeczywistnianych wartości pozwala określić, na ile ktoś jest sprawiedliwy, tolerancyjny, odpowiedzialny itd. Ta analiza informuje nas o jakości wychowania, jego rezultatach. Stanowi źródło poznania wychowanka, podejmo-wania decyzji co do charakteru oddziaływań, doboru środków i metod wycho-wania.
W relacjach wychowawca – wychowanek wartości stanowią istotne ogniwo integracyjne. Wspólne wartości zbliżają duchowo i emocjonalnie, stanowią płasz-czyznę porozumienia, dialogu, ustalania zadań, celów edukacyjnych i wychowaw-czych. Rozbieżność w wartościach stanowi impuls dla wychowawcy do poszukiwa-nia nowych metod i środków wychowaposzukiwa-nia.
Wartości pełnią w wychowaniu funkcję determinującą. Osobisty system war-tości preferowany przez wychowawcę rzutuje na wybór i preferencję celów wy-chowawczych. Wartości mają determinujący wpływ również na wychowanków. Jak podkreśla K. Denek: „Wartości pociągają uczniów ku sobie. Zmuszają ich do doko-nywania wyborów i podejmowania decyzji. Dlatego wartości muszą być rozpozna-wane, zrozumiane, zaakceptowane i respektowane”138.
Powyżej przedstawione funkcje wzajemnie się uzupełniają, tworzą złożony układ, warunkujący tworzenie sytuacji aksjologicznych. Rzecz w tym, by zarówno wychowawca, jak i wychowanek właściwie te funkcje zrozumiał i uwzględniał je w sytuacji wychowawczej.
W edukację szkolną jest wpisana edukacja aksjologiczna, a tym samym wy-chowanie ku wartościom. Rzecz w tym, by świadomie, koncepcyjnie w aspekcie pedagogicznym ta triada (edukacja szkolna, edukacja aksjologiczna, wychowa-nie ku wartościom) była integrowana i realizowana. Sposób prowadzenia edukacji aksjologicznej przedstawiony zostanie w poniższym rozdziale.