ROZDZIAŁ IV. Wychowanie ku wartościom wiejskim szansą odkrywania
1. Pojęcie i rodzaje wartości wiejskich
Przed zdefi niowaniem wartości wiejskich wydaje się zasadne przytoczenie ogólnej defi nicji wartości, która staje się podstawą defi niowania wartości wiejskich.
Na użytek przedstawionego opracowania przyjęto defi nicję wartości J. Szczepań-skiego oraz defi nicję wartości społecznej J. Styka. Według J. SzczepańJ. Szczepań-skiego war-tością „jest dowolny przedmiot materialny czy idea lub instytucja, przedmiot rze-czywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. Wartościami są te przedmioty lub stany rzeczy, które jednostkom, grupom, zapewniają równowagę psychiczną, dają zadowolenie. Dążenie do nich lub ich osiągnięcie daje poczucie dobrze spełnio-nego obowiązku, lub też które są niezbędne do utrzymania niezbędnej spójności grupy, jej siły i jej znaczenia wśród innych grup”55. Należy podkreślić, że powyższa defi nicja ujmuje wartości w kontekście świata kultury, potrzeb jednostki, wyborów w aspekcie indywidualnym i społecznym, łącząc aspekt subiektywny i obiektywny.
Wartości zakorzenione są w kulturze i w człowieku żyjącym w tej kulturze,
budują-54 Dwa pierwsze podrozdziały pochodzą z książki K. Chałas. Wychowanie ku wartościom wiejskim jako szansa integralnego rozwoju i wychowania. Lublin 2007, s. 100–103, 180–220.
55 J. Szczepański. Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1970, s. 97–98.
cym ją, a przez to siebie, własne człowieczeństwo. Fakt bytowania wartości w kul-turze stanowi kryterium wyróżnienia wartości wiejskich.
Analizując wartości wiejskie w aspekcie pedagogicznym, nale ży je odnieść do wartości społecznych, gdyż to one powinny być celem aspiracji środowiska wiej-skiego, jak również środowiska globalnego. Poziom ich urzeczywistniania bowiem warunkuje w swo isty sposób poziom egzystencji środowisk pozawiejskich.
J. Styk defi niuje wartość społeczną jako „dowolny przedmiot materialny lub niematerialny, aktualny bądź potencjalny, zewnętrzny lub wewnętrzny w sto-sunku do podmiotu, do którego posiadania lub pomnożenia aspiruje uczestnik życia zbiorowego”56. W powyższym kontekście zadaniem pedagogicznym staje się spowodowanie, by urzeczywistnianie wartości wiejskich „wpisało” się w aspi-racje życiowe uczniów, by stały się one wartościami o cha rakterze wychowaw-czym.
Wieś rozumiana jest tu jako społeczność lokalna, a więc zbiorowość zamiesz-kująca daną miejscowość, która jest środowiskiem życia i pracy dla ludzi zatrud-nionych na roli oraz dla innych grup społecznych żyjących w środowisku wiejskim, połączonych więza mi nieformalnymi i formalnymi z danym terytorium57.
Wartości wiejskie będą stanowiły te, które są z natury „przypisane” do wsi, cenione przez mieszkańców wsi i inne grupy społecz ne. Zdaniem J. Styka moż-na dziś mówić o wartościach specyfi cznie chłopskich. Są nimi te, które stano-wią podstawę chłopskiej egzy stencji oraz wartościowania świata wewnętrznego i zewnętrznego. Bez nich, według autora, nie ma ani klasy chłopskiej, ani zawodu rolnika, ani wsi jako systemu osadniczego. Należą do nich: ziemia jako podsta-wowy składnik gospodarstwa rolnego, rodzina oraz jej praca w gospodarstwie rolnym i domowym58. Autor podkreśla, że z powyższymi wartościami integralnie połączone są: wartości środowiskowe, ponadlokalne, wartości kultury uniwer-salnej59.
Nieco inne podejście do wartości wiejskich prezentuje B. Urgacz. Podstawą ich określenia i wyróżnienia jest empiryczny system wartości, rozumiany przez autorkę jako „zbiór wytworów działalności psychofi zycznej człowieka, wobec któ-rych zajmuje on czynną, pozytywną lub negatywną postawę oceniającą. Owymi wytworami mogą być istniejące realnie bądź idealnie: rzeczy, zjawiska psychiczne oraz dyspozycje osobnicze, które (...) są dla człowieka ważne i nabierają określo-nych znaczeń”60. Jak podkreśla autorka, wartości wiejskie zatem to system wartości, który charakteryzuje wieś w kategoriach kulturowych i który można wyanalizować z codziennych działań ludzkich61.
56 J. Styk. Chłopski świat. Włocławek 1993, s. 29.
57 Zob. J. Turowski. Socjologia wsi i rolnictwa. Lublin 1992, s. 167–168; zob. także S. Janik. Kwestia chłop-ska w świetle nauczania społecznego Kościoła. Ząbki 2002, s. 14.
58 Zob. J. Styk. Chłopski świat wartości. dz. cyt..., s. 14–33.
59 Zob. tamże, s. 57–116.
60 B. Urgacz. Osobowa koncepcja kultury wsi. (W analizie strukturalno-funkcjonalnej). Warszawa 1991, s. 29.
61 Zob. tamże, s. 29.
Według badań B. Urgacz wartości wywiedzione z działań chło pów i stano-wiące swego rodzaju własność kulturową są zawarte w czterech kategoriach, tworząc zespół wartości naczelnych. Są nimi: styl życia, dziedzictwo kulturowe, uczucia, praca62.
Wartości wiejskie stały się przedmiotem uwagi Jana Pawła II. Ojciec Święty podkreśla, że stanowią one źródło wychowania i rozwoju osobowego człowieka, którego korzenie sięgają wsi. We dług Jana Pawła II wartości wiejskie to te, któ-re zakorzenione są w środowisku wiejskim. Tymi cennymi wartościami są: praca na roli, miłość do ziemi, przyrody, ugruntowana miłość rodziny, duch przyjaź-ni, ofi arność w niesieniu pomocy bardziej potrzebującym, głęboki humanizm, poczucie religijne, ufność i otwarcie na Boga, pielęgnowanie miłości do Naj-świętszej Maryi Panny i wiele inny ch63. Zdaniem papieża wartością podstawową integrującą rodzinę rolniczą oraz wieś jest ziemia, która stanowi podłoże życia zbioro wego i czynnik produkcji. Drugą wartością jest tradycja i kultura ludowa.
Jan Paweł II apeluje o wierność tradycji i zachęca, aby sta ła się ona podstawą budowania nowej rzeczywistości przy jedno czesnym otwarciu się na to, co nowe i dobre64.
W powyższym kontekście defi niowania wartości i ich podziału przez wyżej wskazanych autorów, wartości wiejskie defi niuję jako zespół wartości ze sobą zintegrowanych „bytujących z natury” w środowisku wiejskim, określający tożsa-mość wsi i decydujący, że wieś staje się wartością autoteliczną, pożądaną dla jej mieszkańców, innych grup społecznych, całej społeczności ludzkiej. Do wartości tych zaliczam: godność rolnika, rodzinę wiejską, ziemię, pracę na roli, gospodar-stwo rolne, gospodargospodar-stwo domowe, kulturę ludową, przyrodę. Oprócz przyro-dy, rodziny i gospodarstwa domowego, które występują również w środowisku miejskim, wszystkie wymienione wartości charakteryzują wyłącznie wieś. Nale-ży przy tym podkreślić, że przyroda na wsi, jak również domowe gospodarstwo wiejskie oraz rodzina wiejska mają swoją specyfi kę charakterystyczną dla tego środowiska.
Za kryterium wyróżnienia tych wartości przyjmuję antropologię człowieka – osoby oraz sytuację życiową dziecka wiejskiego, którego rodzice są rolnikami, a którą to sytuację charakteryzuje aktywny udział dzieci w pracy rolników i wrasta-nie w sferę publiczną o charakterze lokalnym.
Z tą sytuacją integralnie jest złączona wartość osoby – godność rolnika i jego członków rodziny, w tym godność dziecka wiejskiego. Jak zostało już podkreślone, wyżej wskazane wartości mają swoje usytuowanie w sposób bezpośredni lub kon-tekstowy w podstawie programowej kształcenia ogólnego. I ten fakt zadecydował o ich wyborze do analiz w przedstawionym opracowaniu.
62 Zob. tamże, s. 30.
63 Zob. Jan Paweł II. Przemówienie podczas spotkania z Indianami 29.01.1979. W: Ojciec Święty do rolników.
Włocławek 1991, s. 13.
64 Zob. Jan Paweł II. Homilia podczas mszy świętej. Łomża 5.06.1991. „Osservatore Romano” 1991, nr 7, s. 39.