Efekt deadweight

5.4 Efekt deadweight

Zgodnie z wnioskiem o dofinansowanie realizacji projektu problem dostępu do kapitału jest jedną z podstawowych barier, na które napotkają PES-y. „Słabość ekonomiczna PES-ów oraz przewaga celu społecznego nad celem biznesowym sprawia, że realne szanse na uzyskanie finansowania zewnętrznego są niewielkie” ³⁴ . We wniosku o dofinansowanie zawarto również, pochodzące z przeprowadzonego w roku 2008 przez FISE badania, dane wskazujące, na to, że PES-y bardzo rzadko korzystają z kredytów – w przypadku kredytów obrotowych takie doświadczenia posiadało 1%

badanych a w przypadku inwestycyjnych 0,7%. Można więc stwierdzić, że projekt pilotażowy miał stanowić odpowiedź na zidentyfikowaną niedoskonałość rynku polegającą na braku wystarczającego finansowania ze źródeł komercyjnych dla podmiotów ekonomii społecznej. Warto więc bliżej przyjrzeć się temu czy wsparcie rzeczywiście trafiło do podmiotów znajdujących się w tzw. luce finansowej.

Z badań ankietowych wynika, że dla ¼ PES-ów pożyczka z TISE nie była pierwszą, z której korzystała ich organizacja. Na tle ogółu przedsiębiorstw społecznych badana grupa charakteryzuje się większą skłonnością do korzystania ze zwrotnych instrumentów finansowych. Z badania „Ocena ex-ante instrumentów finansowych…..” wynika, że tylko 10,3% przedsiębiorstw społecznych zadeklarowało, że sfinansowało którykolwiek z wydatków poniesionych w 2013 roku z pożyczki lub kredytu³⁵. Źródłem kilkunastoprocentowej różnicy między pożyczkobiorcami TISE, a ogółem PES-ów jest zapewne fakt, iż o wsparcie z TISE ubiegały się niemal wyłącznie organizacje prowadzące działalność gospodarczą a ponadto średnio większe i zamożniejsze na tle całego sektora.

Zdecydowanie częściej doświadczenia w korzystaniu z instrumentów dłużnych posiadały stowarzyszenia/fundacje aniżeli spółdzielnie socjalne (odpowiednio 38,5% oraz 10,1%). Taka sytuacja wynika zapewne z krótszego stażu rynkowego spółdzielni oraz ich gorszej kondycji finansowej aniżeli stowarzyszeń czy fundacji. Te czynniki musiały się przekładać na ich mniejszy potencjał do zaciągania zobowiązań finansowych. Znajduje to potwierdzenie w wynikach tabel krzyżowych pokazujących skalę korzystania z instrumentów finansowych w zależności od czasu funkcjonowania organizacji oraz wysokości przychodów. Z poniższych tabel wyraźnie wynika, iż wśród organizacji młodych oraz o niewielkich przychodach instrumenty zwrotne niezwykle rzadko są wykorzystywanym źródłem finansowania.

34 Wniosek o dofinansowanie projektu „Wsparcie inżynierii finansowej na rzecz rozwoju ekonomii społecznej”, s.

4.

35 Ocena ex-ante instrumentów finansowych w zakresie wsparcia podmiotów ekonomii społecznej i osób młodych, IBS, Coffey, Warszawa 2014r., s. 48.

57

Tabela 4 Odsetek organizacji korzystających w przeszłości z kredytów/pożyczek – dane w podziale na wysokość przychodów

Do 100 tys. zł 100 tys. zł – 1 mln zł Powyżej 1 mln zł

odsetek 7,5% 31% 57,8%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 206)

Tabela 5 Odsetek organizacji korzystających w przeszłości z kredytów/pożyczek – dane w podziale na moment założenia organizacji

przed 1990 r między 1990 a 2000r.

między 2001 a 2010r.

między 2010 a 2015r.

odsetek ^{53,8% 46,7% 36,6% 12,5%}

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 206)

Warto natomiast zwrócić uwagę na fakt, iż spośród pożyczkobiorców korzystających wcześniej z instrumentów finansowych tylko 51,9% (27 podmiotów) wskazało na instytucję bankową jako źródło finansowania (36,5% na bank sieciowy a 15,4% na bank spółdzielczy) Jeżeli odniesiemy tę wartość do ogółu pożyczkobiorców to okaże się, że tylko 13% z nich (27/206³⁶) było odbiorcami oferty bankowej dotyczącej finansowania dłużnego. Szczegółowe dane nt. źródeł kredytów/pożyczek ankietowanych organizacji zawiera poniższy wykres:

Wykres 20 Źródła, z których PES-y uzyskały kredyt/pożyczkę, zanim skorzystały z pożyczki z TISE

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 52)

Respondentom zadano również pytanie o to czy na realizację działań, które zostały sfinansowane z pożyczki udzielonej przez TISE próbowali wcześniej uzyskać finansowanie z sektora bankowego.

Czterech na pięciu respondentów udzieliło odpowiedzi przeczącej. Głównym powodem braku zainteresowania ofertą bankową były nieatrakcyjne warunki wsparcia przede wszystkim wysoki koszt kapitału wskazany przez aż 91% badanych. Barierą były również wymagania dotyczące zabezpieczeń oraz skomplikowane procedury. Szczegółowe dane zawiera poniższy wykres:

36 Liczba PES objętych ankietyzacją

3,8%

25,0%

15,4%

19,2%

36,5%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40%

Nie wiem/trudno powiedzieć Inna instytucja Bank spółdzielczy Fundusz pożyczkowy Bank sieciowy

58

Wykres 21 Powody, dla których PES-y nie próbowały uzyskać kredytu/pożyczki z sektora bankowego

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 165)

Z powyższego wykresu wynika, że PES-y doświadczają przede wszystkim dwojakiego rodzaju barier w dostępie do kapitału z sektora bankowego – są nimi nieadekwatna do ich potrzeb/możliwości oferta oraz brak możliwości spełnienia wymagań stawianych przez bank. Należy zauważyć, że obie kwestie ściśle się ze sobą wiążą – przykładowo wymagania dotyczące zabezpieczeń mogą nie tylko przesądzać o niskiej atrakcyjności wsparcia ale być w ogóle barierą nie do pokonania dla podmiotów ekonomii społecznej, które chciałyby skorzystać z finansowania bankowego. Świadczy to o występowaniu zjawiska luki finansowej w odniesieniu do podmiotów ekonomii społecznej – PES-y z różnych względów nie są w stanie pozyskać finansowania z sektora bankowego.

Dobitnym potwierdzeniem istnienia luki finansowej są dane dotyczące tych 18% podmiotów ekonomii społecznej, które próbowały uzyskać finansowanie z sektora bankowego na realizację działań, których dotyczył wniosek złożony do TISE. Aż 81% z nich otrzymało od banku decyzję odmowną.

Należy więc stwierdzić, że wsparcie trafiło do właściwej grupy podmiotów – tych, które rzeczywiście znajdowały się w luce finansowej. Jedynie 3% pożyczkobiorców TISE udało się uzyskać z banku kredyt/pożyczkę na te działania, które zostały później sfinansowane z instrumentu stanowiącego przedmiot badania. Można zakładać, że o wyborze oferty TISE zdecydowały korzystniejsze niż w sektorze bankowym warunki na jakich wsparcie było oferowane – przede wszystkim dotyczące oprocentowania. Tylko 3% pożyczkobiorców można więc uznać za nieznajdujących się w luce finansowej co jest odsetkiem bardzo niskim i świadczy o wysokiej trafności wsparcia. Należy w tym miejscu podkreślić, iż adresowanie instrumentów pożyczkowych wyłącznie do podmiotów znajdujących się w luce jest trudne – instytucja udzielająca preferencyjnych pożyczek musi, tak samo jak instytucje bankowe, dbać o jakość swojego portfela i nie może udzielać wsparcia podmiotom, w przypadku, których ryzyko niespłacenia pożyczki jest wysokie. Poza tym rolą władz publicznych jest nie tylko dostarczanie kapitału podmiotom, które nie miałyby szansy uzyskania go na rynku komercyjnym lecz również oferowanie go na preferencyjnych warunkach co ma w założeniu

4,2%

5,5%

13,3%

28,5%

53,9%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

Nie wiem/trudno powiedzieć Inny powód Kredyty/pożyczki z sektora bankowego

wydawały nam się zbyt ryzykowne Byliśmy przekonani o tym, że nie uzyskamy

kredytu/pożyczki

Warunki na jakich sektor bankowy udzielał wsparcia były dla nas nieatrakcyjne

Wysokość oprocentowania (91%)

Wymagania dot. zabezpieczeń (38%),

Skomplikowane procedury (32,5%)

Zbyt krótki okres spłaty (11%) Za niska maksymalna kwota wsparcia (6,7%)

59

przyczynić się do wsparcia określonego sektora czy też stymulowania wystąpienia pozytywnych efektów społecznych.

Z prezentowanymi danymi dot. luki finansowej korespondują dane dot. efektu deadweight, czyli sytuacji, w której wsparcie publiczne nie jest warunkiem sine qua non realizacji określonych działań i zbliżone efekty można by osiągnąć bez mobilizowania środków publicznych. W badaniu ankietowym zadano respondentom pytanie o to czy wykazane we wniosku o pożyczkę działania zrealizowaliby również bez otrzymania wsparcia z TISE. Rozkład odpowiedzi zawiera poniższy wykres:

Wykres 22 Rozkład odpowiedzi na pytanie – Czy zrealizowaliby Państwo działania wykazane we wniosku o pożyczkę również w sytuacji jej nieotrzymania?

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 206)

Jakkolwiek wynoszący niemal 60% odsetek badanych, którzy wskazali, że działania zostałyby zrealizowane, można uznać za wysoki tak należy podkreślić, że nieuzyskanie pożyczki skutkowałoby ich realizacją w ograniczonym zakresie lub w dłuższym czasie. Tylko 1,5% badanych wskazało, że zrealizowałoby je w pierwotnie zaplanowanym harmonogramie oraz analogicznym zakresie co oznacza, że tylko ta wąska grupa badanych dysponowała alternatywnymi źródłami finansowania działań stanowiących przedmiot wniosku o pożyczkę. Tylko w odniesieniu do tej grupy można mówić o wystąpieniu efektu deadweight w czystej postaci tzn. sytuacji gdzie wsparcie publiczne nie było warunkiem niezbędnym realizacji konkretnych działań. W przypadku pozostałych podmiotów ekonomii społecznej niepozyskanie pożyczki nie pozostałoby bez wpływu na realizację zaplanowanych działań przy czym dla co trzeciego oznaczałoby konieczność całkowitej rezygnacji z nich. Należy więc uznać, że skala efektu deadweight była bardzo niewielka.

1,5%

20,4%

36,9%

32,0%

9,2%

0%

20%

40%

Tak – w tym samym czasie i w takim samym

zakresie

Tak, ale w ograniczonym zakresie

Tak, ale w dłuższym czasie

Nie, w ogóle nie zrealizowalibyśmy tych

działań

Nie wiem/trudno powiedzieć

60

6 MOCNE I SŁABE STRONY UDZIELONEGO WSPARCIA

Z przeprowadzonych badań wynika, że system pożyczkowy działający w ramach projektu pilotażowego był niezbędnym instrumentem wsparcia podmiotów ekonomii społecznej, gdyż odpowiadał na potrzebę finansowania zwrotnego PES-ów prowadzących działalność gospodarczą, której podmioty te nie mogły zaspokoić na rynku (znajdują się w luce finansowej – istniejąca oferta rynkowa nie była (i nadal nie jest) dopasowana do ich potrzeb a banki nie są zainteresowane tą grupą klientów, traktując ją jako grupę nierentowną i podwyższonego ryzyka). Miała też pozytywny wpływ na zmiany świadomościowe sprzyjające trwałości PES-ów- - zaciągnięcie pożyczki zobowiązuje do jej spłaty, co wszyscy badani uznali za główną siłę motywacyjną do ekonomizacji myślenia i długofalowego planowania.

Wdrożony w pilotażu system pożyczkowy był dostosowany do możliwości finansowych i potrzeb PES-ów. Czynniki, które o tym przesądzają to: niskie oprocentowanie (w odpowiedzi na niską rentowność projektów), długi okres na który udzielana jest pożyczka (skutkujący rozsądną wysokością raty miesięcznej dopasowana do niskiej rentowności przedsięwzięć PES), karencja w spłacie rat kapitałowych (w odpowiedzi na odłożenie w czasie zysków przy braku dywersyfikacji źródeł przychodów), elastyczność w spłacaniu rat kapitałowych (w odpowiedzi na sezonowość realizowanych przedsięwzięć gospodarczych), akceptowanie weksla jako zabezpieczenia (w odpowiedzi na brak majątku większości PES-ów, który może stanowić zabezpieczenie pożyczki).

Mocną stroną schematu pilotażowego był też operator pożyczek – TISE, instytucja znająca specyfikę sektora PES i dzięki temu umiejąca dostosować swoje podejście do tej specyfiki. Mowa tu o wspomnianej już elastyczności w podejściu do spłaty rat, ale także przede wszystkim o aktywnych działaniach promocyjnych, które były konieczne do przełamania barier świadomościowych w przypadku podmiotów PES, które do tej pory prawie nie korzystały z finansowania zwrotnego.

Świadomie i konsekwentnie operator nie ograniczał aktywności w procesie aplikacyjnym do udzielania informacji. Potencjalny pożyczkobiorca w całym procesie aplikowania objęty był indywidualną pomocą doradczą, co pozwoliło zminimalizować liczbę „nietrafionych” pożyczek, które są oczywiście niepożądane z punktu widzenia trwałości zaangażowanych środków publicznych, ale z punktu widzenia pożyczkobiorców mogły okazać się katastrofą finansową dla PES-ów i osobiście dla jego twórców.

W przypadku doradztwa w trakcie realizacji pożyczki, podkreślano rolę tego dodatkowego instrumentu wsparcia jako formy zwiększania poczucia bezpieczeństwa pożyczkobiorców, dla których w większości ten instrument finansowania był nowy i w ich opinii ryzykowny. Dlatego największa część usług doradczych dotyczyła rozliczenia przedsięwzięć sfinansowanych ze środków pożyczki.

Słabe strony to przeznaczenie instrumentu pożyczkowego wyłącznie dla funkcjonujących już PES-ów (prowadzących działalność gospodarczą od min. 12 miesięcy), brak dostępu do pożyczki, ze względów formalnych dla podmiotów reintegracyjnych, które nie mają osobowości prawnej lub nie prowadzą działalności gospodarczej. Część PES-ów uważała też, że maksymalna wartość pożyczki 100 tys. zł jest zbyt niska i ogranicza rozwój najsilniejszych gospodarczo PES-ów. Słabą stroną pilotażowego instrumentu pożyczkowego był brak możliwości finansowania wydatków stricte obrotowych (nie związanych bezpośrednio z finansowanym z pożyczki przedsięwzięciem) np. kosztów wynagrodzeń, kosztów opłat za media etc. bowiem przy niskiej rentowności i braku dywersyfikacji źródeł przychodów problemy z płynnością finansową są powszechne wśród PES. Słabą stroną systemu pilotażowego był brak integracji systemu wsparcia PES-ów przez OWES-y i wsparcia oferowanego w ramach instrumentu pożyczkowego. Dotyczy to przede wszystkim spójnego systemu promocji, informacji i doradztwa. Doświadczenia operatora pożyczek z promocji pokazały, że grupa docelowa wymaga

61

aktywnych narzędzi promocji i najlepiej zaangażowania całego „otoczenia” PES-ów, czyli przede wszystkim struktury OWES. Podobnie w przypadku doradztwa.

62

7 WYKORZYSTANIE DOTYCHCZASOWYCH DOŚWIADCZEŃ W PLANOWANIU I OPTYMALIZACJI DALSZYCH DZIAŁAŃ WSPÓŁFINASOWANYCH Z EFS SKIEROWANYCH DO PES-ów

Propozycję rozwiązań czy rekomendacji dla analogicznych działań skierowanych do PES-ów w przyszłości należy rozpocząć od ogólnej konkluzji płynącej z niniejszego badania. Generalnie system pożyczkowy dla PES-ów finansowany z Działania 1.4 POKL był instrumentem, który oceniany jest pozytywnie przez wszystkie zaangażowane w proces instytucje, w tym przez samych pożyczkobiorców.

Warto podkreślić, że OECD i Komisja Europejska uznały instrument za jedną z dobrych praktyk wsparcia ekonomii społecznej³⁷. Oczywiście jak każda interwencja publiczna analizowany system pożyczkowy miał swoje mankamenty, które podsumowaliśmy w poprzednich częściach raportu, jednak część z nich została już zauważona podczas realizacji działań z tego instrumentu i poprawiona w ramach systemu będącego jego następcą. Dotyczy to w szczególności takich kwestii jak:

 zmiana katalogu instytucji uprawnionych do korzystania z pożyczki. Kluczowa zmiana dotyczyła rozszerzenia grona potencjalnych pożyczkobiorców o podmioty reintegracyjne czy włączenie do grona pożyczkobiorców podmiotów o średniej wielkości,

 wprowadzenie możliwości skorzystania z pożyczki dla podmiotów rozpoczynających działalność jako osobnej ścieżki w ramach systemu pożyczkowego,

 zwiększenie maksymalnej kwoty pożyczki – dla podmiotów bardziej doświadczonych,

 pożyczka może pełnić także funkcję kredytu obrotowego – przeciwdziałającego problemom z płynnością finansową.

Dodatkowo planowane w najbliższym czasie jest uruchomienie systemu gwarancyjnego dla tych PES-ów, które są na tyle silne, że mogą strać się pożyczkę z sektora komercyjnego, dla których problemem jest zabezpieczenie kredytu.

Znaczna część potencjalnych rekomendacji została zatem już wdrożona. Skupimy się wobec tego na tych aspektach, które wciąż pozostają problematyczne i które można na obecnym etapie realizacji kolejnego systemu pożyczkowego usprawnić.

Propozycje podejścia holistycznego

Inspiracje do tej części rekomendacji zaczerpnięto z wyników panelu ekspertów prowadzonego w ramach tego badania (w formie warsztatu Design Thinking), którego celem było wypracowanie rozwiązań wspierających PES-y w skutecznym aplikowaniu i realizacji pożyczkę z systemu pożyczkowego dla PES-ów.

Podstawową rekomendacją płynącą z warsztatu jest konieczność holistycznego wsparcia PES-ów w całym procesie związanym z uzyskaniem i rozliczaniem pożyczki, a więc nawet od momentu identyfikacji potrzeby po zamknięcie działań dofinansowanych z pożyczki.

Formalnie, rolę tą powinny przejąć OWES-y, na chwile obecną jednak nie ma wypracowanych mechanizmów koordynacji działań w tym obszarze pomiędzy pośrednikiem/pośrednikami finansowymi a OWES-ami, gwarantującą realizację tego typu podejścia. Tam gdzie OWES-y mają większe doświadczenie we współpracy z operatorem finansowym lub/i mają generalnie większy potencjał instytucjonalny współpraca ta się odbywa, jednak nie jest to powszechne wśród wszystkich OWES-ów.

37 Boosting Social Enterprise Development. Good practice compendium, OECD/EU, Paris 2017

63

Zarówno obecnie działający system pożyczkowy, jak i ten objęty badaniem, nie działa oczywiście w zupełnym oderwaniu od OWES, jednak obie instytucje działają i rozliczają się w ramach obrębach systemów. Natomiast proponowane podejście zakłada działania partnerskie, które tworzą jeden dookreślony system, którego kluczowymi „graczami” jest operator finansowy oraz instytucja/instytucje partnerskie odpowiedzialne za komponent wsparcia. Funkcję partnera może pełnić w tym wypadku OWES/OWES-y.

Pierwszym etapem w tym podejściu jest identyfikacja podmiotów, które mogłyby skorzystać z tej formy wsparcia i rozpoczęcia pracy z nimi. Przedstawiciele PES-ów w tym schemacie mieliby możliwość skorzystania z pomocy mentora/mentorów-osoby/osób, które reprezentują bardziej doświadczony PES, zarówno pod kątem biznesowym, jak i związanym z pozyskiwaniem instrumentów zwrotnych. Ważne jest, aby mentorami byli przedstawiciele innych podmiotów, które mają doświadczenie rynkowe i doświadczenie z instrumentami zwrotnymi. Formuła pracy mogłaby być oparta zarówno o pracę indywidualną z pojedynczym mentorem, jak i pracę w większej grupie podmiotów-mentorów, które mają doświadczenie w realizacji i obsłudze tego typu narzędzi. Wsparciem tego procesu i jego facylitacja to zadania dla instytucji partnerskich dla operatora finansowego, a więc głównie OWES-u. Efektem tej pracy byłoby wypracowanie i zoperacjonalizowane pomysłu na działania objęte pożyczką. Rolą operatora finansowego byłoby tworzenie możliwości i platformy do prowadzenia tego typu działań, a rolą partnera byłoby wspieranie i organizacja całego procesu wsparcia. Na tym etapie dopuszczalna byłaby rezygnacja ze skorzystania z pożyczki przez wspierany PES, w sytuacji gdy podmiot nie jest gotowy do pojęcia zobowiązań wynikających z zaciągnięcia pożyczki. Generalnie tego typu wsparcie przysługiwałoby PES-om na etapie także rozliczania pożyczki - jego zakres i intensywność dostosowana byłaby do potrzeb danego PES-u. W założeniach takie działanie prowadzi do profesjonalizacji działań PES-ów tak, aby mogły pełnić one rolę mentora w przyszłości dla innych tego typu podmiotów. Zaproponowane podejście jest możliwe do realizacji w obecnie obowiązujących realiach prawno-finansowych. Wymaga jednak szczegółowego dopracowania operacyjnego w zakresie koordynacji działań pomiędzy partnerem, którego rolę mogą przejąć OWES-y, a operatorem finansowym.

Kolejnym wartym rozważenia pomysłem podnoszącym zdolność podmiotów do ubiegania się o pożyczkę i realizacji finansowanych nią działań, które skutkują pozytywnymi efektami jest organizacja usługi polegającej na weryfikacji potencjału instytucji do ubiegania się o pożyczkę, ale prowadzonej w formie audytu/wizyty na miejscu, której celem byłaby kompleksowa diagnoza przedsiębiorstwa uwzględniająca także możliwości działania w danej branży na rynku lokalnym/regionalnym. Efektem tego działania byłoby określenie w krótkiej i średniej perspektywie konkretnych celów działania podmiotu oraz sposobów dojścia do tak zaplanowanych rezultatów. Dopiero kolejnym krokiem byłoby korzystanie z pożyczki, która służyłoby realizacji tak postawionych celów. Elementy te powinny zostać doprecyzowane w ramach zadań OWES-ów przez MRPiPS.

Oba rozwiązania uzupełnią się, a ich kluczowym elementem jest konieczność zapewnienia wsparcia dla PES-ów, adekwatnego do ich potrzeb, z uwzględnieniem specyfiki ich działania. W szczególności tak kosztochłonne i czasochłonne wsparcie kierowane powinno być do podmiotów, które realizują bezpośredni cel społeczny związany z zatrudnianiem osób wykluczonych społecznie lub tym wykluczeniem zagrożonych.

Propozycje poszczególnych działań

Zidentyfikowaliśmy także szereg pojedynczych działań, które mogą podnieść skuteczność instrumentów zwrotnych dla PES-ów. Część z nich może być elementem szerzej zdefiniowanego

64

i zaplanowanego podejścia holistycznego, a część je wspierających. W szczególności zidentyfikowaliśmy następujące potrzeby zmian:

1. Premiowanie tych podmiotów, które dzięki pożyczce realizują bezpośredni cel społeczny związany z zatrudnianiem osób wykluczonych społecznie lub tym wykluczeniem zagrożonych. Obniżenie i tak już niskiego oprocentowania jest niewystarczające w tej kwestii. Rozwiązaniem w tym względzie jest umorzenie części pożyczki w przypadku osiągnięcia bezpośredniego celu społecznego na ustalonym poziomie.

Przykładem takiego wskaźnika może być np. liczba osób zatrudnionych (wykluczonych społecznie lub tym wykluczeniem zagrożonych) w danym podmiocie w wyniku działań objętych pożyczką w stosunku do łącznej liczby pracowników.

2. Skuteczniejsze dotarcie z ofertą do PES-ów na obszarach, gdzie ekonomia społeczna jest słabiej rozwinięta poprzez skoordynowaną akcję informacyjno-promocyjną, która wsparta jest działaniami animacyjnymi na poziomie lokalnym.

W tym celu należy skorzystać z lokalnych mediów czy kanałów przekazu. Warto, aby w działania te zaangażowane były OWES-y. Konieczne jest wspólne wypracowanie strategii na poziomach makroregionów – pomiędzy danym operatorem a OWES-ami z danego terytorium w tym zakresie, z uwzględnieniem aspektu lokalnych przyjętych do realizacji działań. Także terytorialna intensyfikacja działań powinna uwzględniać poziom lokalny.

3. Wypracowanie mechanizmów koordynacji działań pomiędzy operatorem pożyczki, a OWES-ami z danego terytorium tak, aby współpraca miała bardziej kompleksowy charakter i nie opierała się jedynie na potencjale instytucji prowadzących OWES-y

3. Wypracowanie mechanizmów koordynacji działań pomiędzy operatorem pożyczki, a OWES-ami z danego terytorium tak, aby współpraca miała bardziej kompleksowy charakter i nie opierała się jedynie na potencjale instytucji prowadzących OWES-y