5. EFEKTY SPOŁECZNE I GOSPODARCZE
5.1 Efekty społeczne i gospodarcze
Wymiar ogólny
W badaniu ilościowym CAWI spytano przedstawicieli PES-ów, czy działania zrealizowane dzięki pożyczce zaowocowały pozytywnymi efektami społecznymi. Bez mała ¾ ankietowanych (71,4%) odpowiedziała twierdząco (ale tutaj niecała 1/3 – 30,1% wyraziła zdecydowaną opinię), podając przykłady takich działań, które – naszym zdaniem – mają jednak różny kaliber właśnie pod względem społecznym, np.: zatrudnienie osób z CIS, udostępnienie nowych miejsc mieszkalnych dla bezdomnych, utworzenie i utrzymanie miejsc pracy dla osób z niepełnosprawnościami, możliwość zatrudnienia nie tylko sezonowego, sponsorowanie darmowych obiadów świątecznych, ale też dostępność tanich szkoleń lotniczych, większa mobilność pracowników organizacji dzięki zakupowi samochodu, poprawa wizerunku fundacji wśród społeczności lokalnej.
Padały też tak ogólne sformułowania jak zwiększenie aktywności społecznej wśród mieszkańców czy większa integracja i stabilność. Najczęściej za efekt społeczny działań finansowanych z pożyczek wymieniano utworzenie nowych miejsc pracy, spadek bezrobocia bądź aktywizację zawodową. Na użytek tego badania, cele te podzieliliśmy na dwie kategorie: bezpośrednie cele społeczne i pośrednie cele społeczne. Do bezpośrednich celów zaliczyliśmy działania zmierzające do zwiększenia zatrudnienia osób wykluczonych społecznie lub tym wykluczeniem zagrożonych. Do kategorii celów pośrednich zaliczyliśmy wszystkie pozostałe, które w sposób pośredni także mogą wspierać cel bezpośredni. Nie wartościując obu kategorii celów, należy jednak wskazać, że cele zatrudnieniowe wspierają główny cel Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii Społecznej (KPRES) - utworzenie 35 tys. miejsc pracy w sektorze ekonomii społecznej w perspektywie do 2020 roku). W ujęciu ilościowym związanym z liczbą utworzonych miejsc pracy w wyniku pożyczek (436 nowych miejsc pracy do końca 2015 roku), instrument miał niewielkie znaczenie w realizacji celów KPRES, jednak należy mieć na względzie, że był to pilotaż rozwiązania, które docelowo miało poprawiać potencjał rynkowy PES-ów, przygotowując ich do działań w warunkach rynkowych, z drugiej zaś miało walor samofinansowania się w kolejnych odsłonach systemu.
Z badania ankietowego wynika także, iż w wyniku działań sfinansowanych z pożyczki PES-y średnio zatrudniły 2-3 osoby (średnia: 2,92; mediana: 2), łącznie tworząc ponad 400 miejsc pracy (do końca 2015 roku). Wynik ten należy uznać za pozytywny, pomimo trudności w znalezieniu odpowiedniego punktu odniesienia. Uzupełnieniem takich analiz powinny być m.in. dane dotyczące kosztów utworzenia i utrzymania miejsc pracy w sektorze ekonomii społecznej oraz dotyczące trwałości tworzących go podmiotów, z podziałem na te korzystające z systemu pożyczkowego oraz bazujące wyłącznie na dotacjach. Aby dokonać trafnych porównań należy wziąć także pod uwagę etap rozwoju danego podmiotu. Efektywność zatrudnieniowa instrumentu udzielanego na rozpoczęcie działalności podmiotu jest inna niż instrumentu przeznaczonego na dalszy rozwój działalności. Analiza taka wymaga dłuższego horyzontu czasowego. Niemniej jednak wydaje się to istotne z punktu oceny efektywności różnych narzędzi.
Jako pewne zakotwiczenie wyniku w tym względzie mogą posłużyć wyniki badania systemu pożyczkowego dla MSP w województwie zachodniopomorskim28, w którym wskazano, że jedno miejsce
28 Ocena bezpośredniego i pośredniego wsparcia sektora MŚP w ramach RPO WZ oraz uzyskanie rekomendacji z zakresu wsparcia MŚP na przyszłą perspektywę finansową na lata 2014-2020, UMWZ, 2013 s. 233. Podobne wyniki uzyskano w badaniach prowadzonych w województwach pomorskim czy lubelskim.
44
pracy kosztuje ok. 90 tys. zł. Podobne wyniki uzyskano w badaniu prowadzonych w województwie pomorskim29. Biorąc pod uwagę średnią wielkość pożyczki w analizowanych systemie dla PES-ów (77,7 tys. zł) utworzenie średnio 2,92 miejsca pracy jest wynikiem niezmiernie pozytywnym na tle wymienionych badań. Należy jednak zachować pewną ostrożność w interpretacji tego wyniku, ze względu na stosunkowo niski poziom płac w PES-ach w odniesieniu do sektora MSP.
Dodatkowo przedstawiciele PES-ów zostali poproszeni o ocenę wpływu pożyczki w dwóch aspektach:
pierwszy dotyczył wpływu na rożne aspekty działalności podmiotu, drugi zaś odnosił się bardziej do osiąganych parametrów ekonomicznych.
Najczęściej wskazywanym efektem w zakresie podstawowych aspektów działalności PES-ów był wzrost potencjału, pod względem ekonomicznym oraz kompetencji tworzących je osób i samych organizacji. Poniżej zestawiono deklaracje PES-ów w odniesieniu do wpływu pozyskania środków zwrotnych na poszczególne aspekty funkcjonowania organizacji. Niemal ¾ badanych (74,8%) odnotowało wzrost profesjonalizacji działalności swoich podmiotów, wzrost kompetencji z zakresu zarządzania finansowego zadeklarowało 65% badanych. Istotny odsetek odpowiedzi dotyczył także wskazania na większe ukierunkowanie działalności na generowanie zysku czy zwiększenie skłonności do korzystania z instrumentów zwrotnych w przyszłości. Zwiększenie szans na ubieganie się o pożyczkę z sektora komercyjnego nie było w opinii większości respondentów efektem działań pożyczkowych.
Wykres 14 Ocena wpływu zaciągniętych pożyczek na różne aspekty działalności PES-ów w %
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 206)
Odnosząc się natomiast do efektów mierzonych podstawowymi wskaźnikami ekonomicznymi należy wskazać na wzrost przychodów (86,9%) oraz wypracowanie lub zwiększenie nadwyżki bilansowej (68,9%). Generowanie nowych miejsc pracy znalazło się dopiero na trzecim miejscu, wskazane przez niemal 63% respondentów. W przypadku każdego systemu pożyczkowego dla przedsięwziąć o charakterze rynkowym, osiąganie większych przychodów czy sumy bilansowej jest pozytywnym wynikiem, który też tak należy oceniać.
29 Ewaluacja ex post efektów polityki spójności 2007-2013 z perspektywy regionalnej na przykładzie województwa pomorskiego, WYG PSDB, Agrotec, Warszawa 2017r., s. 128.
29,6 Wzrost wiedzyw zakresie zarządzania finansowego
Wzrost profesjonalizacji działalności organizacji Większe ukierunkowane działalności naszej
organizacji na generowanie zysku Zwiększenie skłonności do korzystania z
kredytów/pożyczek w przyszłości Zwiększenie szans organizacji przy ubieganiu się o
kredyt/pożyczkę z sektora bankowego
Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Nie wiem/trudno powiedzieć
45
Zastrzeżenia może budzić jedynie fakt, że dla części podmiotów generowanie większego zysku nie przekłada się na realizację celu bezpośredniego jakim jest utworzenie nowych miejsc pracy. W naszym mniemaniu cele społeczne i gospodarcze powinny być ze sobą połączone, osiąganie efektów gospodarczych powinno wspierać efekty społeczne, które mogą ujawnić się w dłuższej perspektywie.
Wykres 15 Ocena wpływu zaciągniętych pożyczek na podstawowe parametry ekonomiczne PES-ów w %
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 206)
Sumaryczna ocena efektów gospodarczych i społecznych osiągniętych dzięki przedsięwzięciom finansowanym z funduszu pożyczkowego okazała się trudna. Dane pozyskane w badaniu ilościowym nie pozwalają tu na jednoznaczne wnioski.
42,2 25,2
29,6 19,4
22,3
44,7 43,7
32,0 28,2 21,8
8,3 20,4 35,0 49,0 41,3
4,9 10,7
3,4 3,4 [WARTOŚĆ]
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Wzrost przychodów
Wypracowanie lub zwiększenie zysku lub nadwyżki bilansowej
Wzrost zatrudnienia Zmiany profilu działalności podmiotu lub rozszerzenia dotychczasowego profilu o nowe
obszary
Większe uniezależnienie się organizacji od środków publicznych
Tak, w istotnym stopniu Tak, ale w umiarkowanym stopniu Nie Nie wiem/trudno powiedzieć
46
Wykres 16 Ocena wpływu w kategoriach wzajemnych przewag celu społecznego i gospodarczego w %
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 147)
Nadto, instytucje takie jak ROPS-y czy OWES-y nie dysponują niemal żadnymi informacjami w tym zakresie. Rozmówcy z tej grupy byli zgodni, iż pomoc zwrotna zapewne przyniosła rezultaty, jednak nie umieli więcej o nich powiedzieć, gdyż ze względu na brak odpowiednich danych. Warto zauważyć natomiast, iż w przypadku podmiotów ekonomii społecznej efekty gospodarcze i społeczne będą się przenikać, co oznacza m.in., iż działania na rzecz wzmocnienia integracji społecznej w ogólnym rozrachunku – tzn. np. w odniesieniu do pomocy społecznej czy legalnego zatrudnienia – będą się przekładały na konkretny zysk odczuwany przez całe społeczeństwo. Wiedza, którą dysponujemy obecnie pozwala wskazać zagadnienia, które – naszym zdaniem – jak najszybciej powinny zacząć być monitorowane na poziomie całego kraju: wpływ podmiotów ekonomii społecznej na wychodzenie pracowników z szarej strefy oraz wpływ aktywizacji osób wykluczonych społecznie na odciążenie systemu pomocy społecznej oraz systemu służby zdrowia („efekt zaniechania” prowadzenia konkretnych działań a wpływ ekonomiczny w danym obszarze). Wydaje się, iż ekonomiczne ujęcie niewymiernych efektów, już nie tylko finansowania poszczególnych przedsięwzięć przez system pożyczek, ale w ogóle w odniesieniu do podmiotów ekonomii społecznej, jest obszarem, którym szczególnie należałoby się zająć w najbliższej przyszłości.
W tym kontekście podjęto także kwestię dotyczącą wpływu konieczności spłaty rat pożyczki na planowane i osiągnięte efekty społeczne. Niestety trudno na podstawie dostępnych danych z badania CAWI jednoznacznie na to pytanie odpowiedzieć. Odpowiedzi twierdzącej na to pytanie (a zatem stwierdzającej wymuszone niejako większe zainteresowanie efektami ekonomicznymi niż społecznymi przez system pożyczkowy) udzieliło 43,2% respondentów, takiego związku nie odnotowało 49,5% badanych. Ponad 1/3 (37,1%) ankietowanych uznała, iż efekty społeczne byłyby większe, gdyby nie konieczność spłacania rat. Zatem konieczność spłat rat dla pewnej części pożyczkobiorców wpływała negatywnie na realizację celu społecznego. Niemniej jednak wynik ten należy traktować z ostrożnością, że względu na fakt, że definiowanie celu społecznego jest bardzo zróżnicowane.
22%
25%
48%
5%
Przyczyniły się bardziej do powstania pozytywnych efektów społecznych Przyczyniły się bardziej do powstania pozytywnych efektów ekonomicznych Oba rodzaje efektów wystąpiły w podobnym stopniu
Nie wiem/trudno powiedzieć
47
Wymiar indywidualnego podmiotu
Pożyczki udzielane podmiotom ekonomii społecznej przez BGK za pośrednictwem TISE były w zasadzie jedynym instrumentem zwrotnej pomocy finansowej dedykowanym dla tego sektora, o czym szerzej piszemy w rozdziale nr 5.5 dotyczącym efektu jałowej straty (deadweight efekt). W jakim stopniu przyczynił się on jednak do rozwiązania problemów, z którymi borykają się podmioty ekonomii społecznej? A zatem czy przyniosły efekt na poziomie rozwiązywania problemów rozwojowych poszczególnych podmiotów?
Przede wszystkim należy zauważyć, że uzyskanie pożyczki w omawianym systemie było obwarowane wieloma wymogami formalnymi, m.in. konieczne było prowadzenie działalności gospodarczej30. Próbę rozwiązania problemów związanych z prowadzeniem działalności w oparciu o te środki podejmowały zatem niemal wyłącznie spółdzielnie socjalne i organizacje pozarządowe.
„
Wśród pożyczkobiorców były przede wszystkim […] takie podmioty, gdzie ta działalność gospodarcza była celem działania. Celem było stworzenie dla wykluczonych, czy społecznie wykluczonych, czy ekonomicznie wykluczonych możliwości działania, pracy, zarabiania. Spółdzielnie socjalne są bardzo dobrym przykładem, są dość dużym beneficjentem tego projektu, tego funduszu pożyczkowego z tego działania utworzonego.
Wywiad indywidualny z członkiem Komitetu Sterującego
„
Poddane badaniu podmioty ekonomii społecznej wśród głównych problemów, z którymi przyszło im się mierzyć wymieniły płynność finansową. System pożyczkowy był tu jedynie pośrednią odpowiedzią, jako że wymagał przeznaczenia pieniędzy wyłącznie na cele rozwojowe. Nie można z niej było pokryć wydatków obrotowych niezwiązanych z finansowanym przedsięwzięciem, co właśnie byłoby najprostszym rozwiązaniem przy kłopotach z płynnością finansową, choć i tutaj znajdowano pośrednie rozwiązania, ostatecznie wspomagając także utrzymanie płynności w finansach:
„
Jeżeli organizacja potrzebowała po prostu na bieżącą płynność finansową, to zgłaszała się do nas po zakup zapasów, wtedy cały zakup zapasów był finansowany z pożyczki, a ona uwalniała sobie wtedy przychody z działalności gospodarczej, które mogła przesunąć w inne miejsce.
Wywiad indywidualny z przedstawicielem instytucji zaangażowanej w realizację projektu
”
Większość badanych podmiotów ekonomii społecznej – co stwierdzić możemy na podstawie przeprowadzonych wywiadów oraz badania ankietowego – przeznaczyła zaciągnięte pożyczki (czasem więcej niż jedną) na sfinansowanie bieżących wydatków związanych z rozwojem konkretnych dziedzin działalności (ponad połowa PES-ów badanych ankietowo z pożyczonych pieniędzy dokonała zakupu maszyn lub urządzeń, nieco ponad 1/3 środki przeznaczyła na zakup bądź remont nieruchomości), np.: zakup nowoczesnego wynagrodzenia kuchni, wyposażenie salonu kosmetycznego i fryzjerskiego, zakup sprzętu szkoleniowego, remonty ośrodków szkoleniowych i opłacenie ich czynszu, powiększenie grupy szkoleniowej, wynagrodzenia pracowników, remont klubokawiarni, marketing, remonty silników samolotowych, zakup urządzeń wendingowych do wyciskania soków ze świeżych owoców.
30 Wynikało to bezpośrednio z charakteru wsparcia, które adresowane było do funkcjonujących już podmiotów, jako że na rozpoczęcie działalności można było pozyskać dotację: I stąd też to nie mogła być pożyczka jakaś tam na start, tylko musiała być pożyczka dla podmiotu takiego okrzepłego już, który ma pomysł na swoją dalszą działalność, jak tą działalność dalej rozwijać. I dlatego właśnie tylko i wyłącznie pożyczki na rozwój były.
48
Wykres 17 Przeznaczenie środków z pożyczki
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 206)
Czy fundusze przeznaczone na te przedsięwzięcia przyczyniły zatem się do zaspokojenia potrzeb rozwojowych realizujących je organizacji? Z 10 przedstawicieli PES-ów, z którymi przeprowadzono wywiady, 8 potwierdziło, iż tak się stało, aczkolwiek warto przyjrzeć się temu trochę bliżej. Jeśli przedstawicielka jednej z organizacji deklaruje, iż najbardziej chciałaby uzyskać jedną pożyczkę na spłatę pożyczek komercyjnych, to pytanie o rozwój podmiotu, przynajmniej ten ekonomiczny, nie jest bezzasadne. Innym przykładem jest fundacja, która pożyczone środki zainwestowała w wyposażenie zakładu fryzjerskiego i kosmetycznego. Inwestycja okazała się opłacalna, działalność przynosi zysk.
Osoby prowadzące organizację planują jednak założyć spółkę, która przejmie salon, a fundacja pozostanie bez działalności gospodarczej. W efekcie pożyczka nie będzie służyła rozwojowi PES-u, lecz działalności prywatnej. W pozostałych przypadkach pozyskane środki rzeczywiście okazały się dźwignią finansową dla dalszego rozwoju. A ci, którym się nie udało?
„
Faktycznie mamy teraz kłopot i zastanawiamy się, co z tym fantem zrobić, miejsca, w których postawiliśmy maszyny się nie sprawdziły i one nie przynoszą spodziewanego dochodu ... ale rozmawiałem już w pewną firmą, która działa w tym biznesie i uzyskałem od nich kilka rad – chcemy zmienić miejsce stacjonowania tych maszyn ... ale dopóki te maszyny nie zaczną na siebie zarabiać, musimy finansować spłatę kredytu z innych źródeł Nieoczekiwanym rezultatem było skonfrontowanie się z przysłowiem, żeby mierzyć siły na zamiary […] Kolejną rzeczą jest dobór kadry – większość odsunęła się w tej chwili od działań, trzeba wiedzieć, jakimi pobudkami ludzie się kierują, ale nawet osoby mające perspektywę działalności społecznej muszą być odpowiednio wynagradzane, i muszą mieć odpowiednie kompetencje albo chęć ich podnoszenia.
Wywiad indywidualny z przedstawicielem PES-u
”
W tym miejscu powiedzmy, iż decyzja o sięgnięciu po pożyczkę, ze względu na obawy związane z możliwością jej spłaty oraz specyfikę zarządzania podmiotami ekonomii społecznej rodzić mogła konflikty w obrębie zespołu:
1,0%
3,4%
12,1%
14,1%
19,9%
31,1%
35,9%
51,5%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
Nie wiem/trudno powiedzieć Korzystanie z usług doradczych/szkoleniowych Działania marketingowe/promocyjne Inne wydatki Zakup środków transportu Zakup towarów, surowców, materiałów Zakup/remont nieruchomości Zakup maszyn/urządzeń
49
„
Ryzyko związane z zaciągnięciem tak dużej pożyczki i koniecznością jej spłaty w przyszłości mocno podzieliły spółdzielców na tych, co byli za i przeciw zadłużaniu się spółdzielni. Jednak zarząd uważał, że nie ma innego wyjścia. W rezultacie część członków założycieli opuściła spółdzielnię przed otrzymaniem pożyczki, obawiając się finansowego zobowiązania. Podjęli taką decyzję pomimo tego, że otrzymali pełne wyjaśnienia od zarządu, iż to nie oni poniosą odpowiedzialność prawną i finansową w razie niepowodzenia. Odejście trzech osób spółdzielni wymagało uzupełnienia składu członkowskiego.
Wywiad indywidualny z przedstawicielem PES-u
”
Omawiając wpływ funduszy na rozwiązywanie poszczególnych problemów PES-ów trzeba mieć na uwadze, iż czasami sama decyzja o skorzystaniu z tego rozwiązania pociągała za sobą negatywne skutki w relacjach pracowniczych.
Podsumowując, system pożyczkowy pomógł części (przede wszystkim organizacjom pozarządowym i spółdzielniom socjalnym) uniezależnić się – ale też raczej nie w pełni – od środków publicznych. Ważne jednak jest to, na ile trwała będzie to tendencja, co zależy od stopnia ekonomizacji podmiotów. Parametr ten monitorować można jedynie w długofalowej perspektywie. I tu powstaje kluczowe zagadnienie, z którym borykają się twórcy polityki publicznej skierowanej do sektora ekonomii społecznej: na ile działania zasadzające się na oddziaływaniu społecznym mogą pozostawać niezależne od środków publicznych.