Pożyczki

Uzyskiwanie przychodów z działalności gospodarczej stanowi racjonalną podstawę ubiegania się o finansowanie zwrotne. Jest jednocześnie tym czynnikiem, który odróżnia grupę PES-ów korzystających z pożyczki z TISE od tych, którzy z niej nie planują korzystać.

Z wywiadów indywidualnych z przedstawicielami PES-ów, którzy nie ubiegali się o pożyczkę wynika, że najczęściej podmioty te finansowały się z dotacji, aplikując o granty do różnych programów finansowanych ze środków publicznych. Dostępność tego źródła finansowania dla takich podmiotów, do pewnego stopnia kształtowała kierunki działalności PES-ów¹⁶ i wpływała na strukturę kosztową tej działalności. W projektach skierowanych do tego sektora, finansowanych najczęściej z EFS, najłatwiej było uzyskać środki na pokrycie kosztów osobowych i takie koszty dominowały w strukturze kosztowej działalności tych podmiotów. Potrzeba dodatkowego finansowania pojawiała się w momencie, gdy trzeba było zrealizować jakąś inwestycję (np. remont) lub w przypadku problemów z płynnością finansową organizacji. Okazywało się wtedy, że skala działalności nie pozwalała na inwestycje z przychodów z prowadzonej działalności albo przychody nie były w ogóle generowane ze względu na misję („Chcieliśmy, żeby te usługi były dostępne dla wszystkich”).

W trakcie badania, w rozmowach z instytucjami „otoczenia” PES-ów (OWES i ROPS) dotacje były krytykowane jako instrument, nie wspierający trwałości PES-ów i przedsiębiorstw społecznych, która w takim układzie ogranicza się do okresu finansowania. Zdecydowanie lepsze są pożyczki, wymuszają w pewnym sensie myślenie perspektywiczne, z tego względu, że pożyczkę będzie trzeba zwrócić.

Zdania były jednak podzielone i wskazywano sytuacje w których dotacje były właściwszym instrumentem, na przykład w momencie zakładania PES, w przypadku znacznego odłożenia w czasie zysków, i w przedsięwzięciach wiążących się z większym ryzykiem niepowodzenia. (…trudno wymagać ryzykowania wzięcia pożyczki na utworzenie miejsca pracy dla osoby wykluczonej). System pomocy zwrotnej został jednak ogólnie oceniony jako element wspomagający ekonomizację sektora ekonomii społecznej:

Podmiotom ekonomii społecznej należałoby dawać pożyczki, nie dotacje, ze względu na fakt, że fundusze unijne kiedyś się skończą. Powinni mieć świadomość, że pożyczone pieniądze trzeba będzie zwrócić, a tego myślenia brakuje w ekonomii społecznej bez wątpienia.

”

„ Wywiad z przedstawicielem instytucji regionalnej

Z analizy profilu pożyczkobiorców w rozdziale 3. wynika, że, spółdzielnie socjalne były największym beneficjentem wsparcia pożyczkowego, zarówno w wartościach absolutnych jak i w stosunku do wielkości populacji tych podmiotów w Polsce (w odniesieniu do odpowiednich wskaźników dotyczących

16 Oczywiście schematy wsparcia co do zasady odpowiadały na zidentyfikowane potrzeby ale zachodzi tu pewnego rodzaju sprzężenie zwrotne – dostępne źródła finansowania kształtują „potrzeby”

31

pozostałych grup pożyczkobiorców). Ich celem ustawowym jest prowadzenie działalności gospodarczej w ramach wspólnego przedsiębiorstwa, podczas gdy dla pozostałych grup podmiotów uprawnionych do skorzystania z pożyczki, działalność gospodarcza jest poza ich głównym nurtem działalności.

Znajduje to odzwierciedlenie w wynikach badania ilościowego, w którym pożyczkobiorcy TISE zapytani główne źródła finansowania organizacji w początkowych etapach jej funkcjonowania, co prawda jako główne źródło finansowania wskazywali różnego rodzaju dotacje (fundusze europejskie (37%), samorząd (11%), budżet państwa (10%)) ale bardzo ważne, drugie miejsce w strukturze finansowania działalności zajmowały przychody z prowadzonej działalności gospodarczej (29%) (Wykres 5). Istotne znaczenie ma też kapitał wniesiony do PES-ów przez wspólników/założycieli. Kredyt lub pożyczka były źródłem finansowania działalności dla 8% PES-ów¹⁷.

Wykres 5. Źródła finansowania działalności PES-ów, które otrzymały pożyczkę z TISE

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 206) Bariery w pozyskaniu finansowania zwrotnego na inwestycje, w przypadku podmiotów nie ubiegających się do tej pory o pożyczkę miały charakter barier wewnętrznych i zewnętrznych.

Wewnętrzne bariery wynikały głównie ze skali działalności i ostrożnościowej strategii działania w zakresie finansowania zewnętrznego. Wynikała ona z obawy przed zaciągnięciem długu, który może być trudny do spłacenia, przy braku stałych źródeł przychodu. W przedsiębiorstwach społecznych pożyczki, są postrzegane jako coś bardzo ryzykownego, taka ostatnia deska ratunku tak naprawdę. (wywiad z przedstawicielem TISE).

Bariery zewnętrzne w dostępie do finansowania bankowego wiążą się z brakiem historii finansowej organizacji, jej niskim potencjałem finansowym i brakiem zabezpieczeń (majątku). Zagadnienia te są szczegółowo opisane dalej, w rozdziale 5.5. Z drugiej strony banki również nie są zainteresowane finansowaniem inwestycji PES-ów ze względu na niezbyt dużą skalę i rentowność planowanych inwestycji. Z badań jakościowych wynika, że banki nie mają wiedzy o podmiotach PES i nie mają oferty dedykowanej dla PES-ów - w bankach nie ma „ścieżki” wnioskowania o kredyt czy pożyczkę dla

17 Analiza odpowiedzi na pytanie o inne źródła finansowania (12% odpowiedzi) wskazuje, że mieszczą się one w pozostałych kategoriach.

4,4%

12,1%

8,3%

10,2%

10,7%

24,8%

29,1%

36,9%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40%

Nie wiem/trudno powiedzieć Inne źródła Kredyty/pożyczki Dotacja z budżetu Państwa Dotacja z samorządu Środki prywatne założycieli Przychody z działalności rynkowej (np.

świadczenie usług, sprzedaż produktów) Dotacja z funduszy europejskich

32

PES …nie mieli nawet formularza, który mógłby wypełnić taki podmiot jak fundacja. Nie ma też mowy o żadnych preferencjach dla PES-ów, wręcz przeciwnie, warunki są dla nich bardziej restrykcyjne (np.

banki żądają większych zabezpieczeń). Przyczyny braku akceptacji przez banki klientów o takim profilu nie wynikają wyłącznie z niechęci banków, ale są skutkiem przede wszystkim dość restrykcyjnych w tym zakresie wymagań prawa bankowego (rentowność inwestycji, zabezpieczenie).

W odróżnieniu od oferty sektora bankowego pożyczki finansowane z Działania 1.4 PO KL trafiały w oczekiwania PES-ów. W badaniu ilościowym (Wykres 6) prawie 100% respondentów ocenia (odpowiedzi łącznie „tak” i „raczej tak” na pytanie: Czy Państwa potrzebom i oczekiwaniom odpowiadały następujące parametry pożyczki z TISE?), że oprocentowanie (98%) i szybkość udzielania pożyczki (98%) spełniała ich oczekiwania. Wysokość oprocentowania ustalana była w oparciu o stopę redyskonta weksli i wynosiła 50% jej wartości. Część pożyczkobiorców miała prawo do obniżenia oprocentowania pożyczki do wartości odpowiadającej 25%¹⁸. Rozkład rzeczywistego oprocentowania pożyczek udzielonych w latach 2013-2016 z instrumentu pilotażowego pokazano na Wykresie 6). Wynika z niego, że ponad 62% pożyczkobiorców miało pożyczkę oprocentowaną poniżej 0,7%, co było niezwykle atrakcyjną ofertą finansowania zwrotnego na rynku, nie mającego praktycznie żadnej konkurencji na rynku.

Wykres 6. Rozkład oprocentowania pożyczek udzielonych z instrumentu pilotażowego finansowanego z działania 1.4 PO KL

Źródło: Opracowanie własne na podstawie dokumentów sprawozdawczych

Pozostałe warunki udzielania pożyczek są odpowiednie zdaniem prawie tak samo dużego odsetka pożyczkobiorców:

 okres karencji w spłacie spłat odpowiadał 90% badanych,

 maksymalny okres spłaty pożyczki - 90% (przy czym 89% wzięło pożyczkę właśnie na maksymalny okres spłaty),

 wymagana forma zabezpieczenia - 86%.

18 Spółdzielnie socjalne, które w ostatnim zamkniętym rocznym okresie obrachunkowym osiągnęły przychody niższe niż 100 000 PLN, b) co najmniej 50% pracowników Pożyczkobiorcy stanowią osoby, o których mowa w artykule 1 ust. 2pkt 1-4 , 6 i 7 ustawy o zatrudnieniu socjalnym lub osoby niepełnosprawne w rozumieniu ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, c) Pożyczkobiorca przeznacza co najmniej 10% zysku lub nadwyżki bilansowej na działalność pożytku publicznego.

0,2%

1,0%

10,3%

7,7%

16,4%

1,0%

0,2%

23,1%

12,6%

27,5%

0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0%

1,75%

1,50%

1,38%

1,13%

0,88%

0,81%

0,75%

0,69%

0,56%

0,44%

33

Badani najczęściej zgłaszali uwagi dotyczące maksymalnej wysokości pożyczki – 21% oceniło ją jako zbyt niską w stosunku do ich potrzeb. Co siódmy pożyczkobiorca (14%) ocenia jako uciążliwe dodatkowe obowiązki administracyjne związane z pożyczką (np. udostępnianie pożyczkodawcy kwartalnych informacji, przesyłanie zeznania podatkowego, sprawozdania finansowego).

Pomimo że 90% ankietowanych pozytywnie ocenia okres karencji spłat kapitału (6 miesięcy) dla pozostałych 10% mógł on stanowić problem związany np. z sezonowością biznesu. W takich sytuacjach TISE, jak wynika z relacji respondentów, wykazywało pewną elastyczność (np. różnicując wielkość rat kapitałowych). Sam proces aplikowania nie jest, zdaniem ankietowanych PES, trudny – tylko 7% oceniło go na 1 lub 2, w skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza „bardzo skomplikowany”, wskazując najczęściej na „biznes plan i parametry finansowe” jako trudne elementy wniosku oraz ogólnie dużą liczbę koniecznych do wypełnienia dokumentów. Ogólnie dziewięciu na dziesięciu pożyczkobiorców (90%) skorzystałoby powtórnie z pożyczki na tych samych warunkach.

Wykres 7. Ocena pożyczki finansowanej z Działania 1.4 PO KL przez pożyczkobiorców TISE

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych wśród pożyczkobiorców (N = 206) Wyniki te są w wysokim stopniu zbieżne z wynikami dwóch edycji badania satysfakcji klientów przeprowadzonymi przez TISE w marcu 2015 roku (rezultaty ankiet ewaluacyjnych przeprowadzonych bezpośrednio po podpisaniu przez pożyczkobiorców umowy pożyczki z TISE) i pod koniec 2016 roku.

Ocena adekwatności wysokości oprocentowania pożyczek w pierwszej i drugiej edycji badania wyniosła, odpowiednio: 97% i 98%, maksymalny okres spłaty - 86% i 80%, zabezpieczenie – 85%

i 82%. Podobnie jak w niniejszym badaniu największe zastrzeżenia budziła maksymalna oferowana wysokość pożyczki – odpowiednio 25% i 28% ocenia ją jako zbyt niską¹⁹. Jeśli chodzi o wartość kolejnych pożyczek, o które chcieliby ubiegać się ankietowani, to prawie połowa pożyczkobiorców (48%) byłaby zainteresowana pozyskaniem środków przekraczających dostępną w ramach pilotażu

19 Niektóre organizacje omijały tę przeszkodę biorąc kilka pożyczek – rekordzista - 4.

83,50%

Okres karencji w spłacie rat kapitałowych (maksymalnie 6 miesięcy)

Maksymalny okres spłaty pożyczki (60 miesięcy)

Wymagana forma zabezpieczenia (przynajmniej weksel własny In blanco)

Maksymalna wysokość pożyczki (100 tys. zł)

Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Nie wiem/trudno powiedzieć

34

kwotę 100 tys. zł. Jedynie 10% ankietowanych byłoby zainteresowanych pożyczkami o wartości do 50 tys. zł, zaś 40% ankietowanych -od 50 do 100 tys. zł.

W badaniu satysfakcji klientów w pytaniu o oczekiwane przeznaczenie pożyczek, zwraca uwagę potrzeba finansowania, oprócz inwestycji rozwojowych (około połowa ankietowanych w obu edycjach badania), również kosztów bieżących (obrotowych) lub różnych form mieszanych kosztów inwestycyjnych i bieżących (również prawie połowa ankietowanych). Niemożność finansowania kosztów bieżących była wskazywana jako słaba strona instrumentu pożyczkowego w badaniach jakościowych (…to był duży mankament, bo właśnie te organizacje, te nowe podmioty w dużej mierze takich pożyczek też potrzebowały”, wywiad indywidualny, przedstawiciel TISE)²⁰. Brak możliwości finansowania płynności finansowej był szczególnie dotkliwy dla licznej rzeszy PES-ów pracujących sezonowo, jak np. wypożyczalnia sprzętu sportowego czy catering. Waga elastyczności w przeznaczeniu pożyczki na różne cele, w tym obrotowe, była też podkreślana w wywiadach z przedstawicielami OWES-ów. Generalnie 95% i 85% respondentów, odpowiednio: pierwszej i drugiej edycji badania satysfakcji klientów, chciałoby ponownie skorzystać z pożyczki na tych samych warunkach.

O ile warunki udzielania pożyczki trafiały w oczekiwania PES-ów, to same kryteria dostępu stanowiły problem dla niektórych kategorii podmiotów. Przede wszystkim kwestionowano słuszność ustanowienia jako warunku dostępu, konieczność prowadzenia działalności gospodarczej minimum 12 miesięcy przed momentem uzyskania pożyczki. Warunek ten wynikał z założonej komplementarności instrumentu pożyczkowego z instrumentem dotacyjnym na założenie PES dostępnym z PO KL.

W praktyce te nowo założone PES-y które np. nie skorzystały z instrumentu dotacyjnego, były wykluczone z możliwości ubiegania się o pożyczkę. Podobnie z pożyczki nie mogły korzystać te kategorie podmiotów, które nie miały osobowości prawnej lub nie prowadziły działalności gospodarczej, jak podmioty reintegracyjne np. Zakłady Aktywizacji Zawodowej²¹, które, jak to ujął jeden z respondentów (przedstawiciel TISE), są „…takim absolutnie sercem ekonomii społecznej…

instytucja, która jest po to, żeby tworzyć miejsca pracy dla osób z niepełnosprawnością i która coś produkuje i sprzedaje.